حصن در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حصن است. حصن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حصن در قرآن - حصن در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

جغرافیای حصون، در سوره مبارکه حشر

﴿...وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ...﴾. واژه‌ای که مفهوم مکانی در آیه فوق، از آن استنباط می‌شود؛ کلمه حصون است، که ابتدا ما آن را معنی و سپس به جغرافیای آن، اشاره خواهیم نمود.

حصون چیست؟

حصون جمع واژه حصن است و حصن به معنی قلعه و دژ می‌باشد و منظور از حصون، در آیه مورد پژوهش، قلعه‌های یهود است؛ که مجاور مدینه قرار داشت و یهود، به هنگام جنگ، به عنوان پناهگاه نظامی از آنها استفاده می‌کردند. در شأن نزول آن آیه، مفسران و تاریخ نگاران مفصل قلم فرسایی نموده‌اند که ما فشرده آن را در ذیل نقل می‌نماییم: «در سرزمین مدینه، سه گروه از یهود زندگی می‌کردند: بنی نضیر، بنی قریظه و بنی قینقاع و گفته می‌شود که آنها اصلاً اهل حجاز نبودند. ولی چون در کتب مذهبی خوانده بودند؛ که پیامبری از سرزمین مدینه ظهور می‌کنند؛ به این سرزمین کوچ کردند و در انتظار ظهور بزرگ بودند.

هنگامی که رسول خدا(ص) به مدینه هجرت فرمود. با آنها پیمان عدم تعرض بست» ولی آنها هر زمان فرصتی می‌یافتند، از نقض این پیمان فروگذار نکردند. از جمله این که بعد از جنگ احد - غزوه احد در سال سوم هجرت واقع شد - کعب بن اشرف، با چهل مرد سوار از یهود، به مکه آمدند و یکسر به سراغ قریش رفتند و با آنها عهد بستند؛ که همگی متحداً بر ضد محمد(ص) پیکار کنند... دیگر این که پیامبر(ص) روزی با چند نفر، از نزدیکان و یارانش، به سوی قبیله بنی نضیر؛ که در نزدیکی مدینه زندگی می‌کردند؛ آمد و می‌خواست از آنها کمک یا وامی برای پرداختن دیه دو مقتول، از طایفه بنی عامر، که به دست عمرو بن امیه - یکی از مسلمانان - کشته شده بود بگیرد پیامبر در بیرون قلعه یهود بود و با کعب بن اشرف، در این زمینه صحبت می‌کرد. در این هنگام، میان یهودیان بذر توطئه‌ای پاشیده شد و با یکدیگر گفتند؛ شما این مرد را در چنین موقعیت مناسبی گیر نمی‌آورید: الان که در کنار دیوار نشسته است؛ یک نفر پشت بام رود و سنگ عظیمی بر او بیفکند و ما را از دست او راحت کند. یکی از یهود... اعلام آمادگی کرد... رسول خدا(ص) از طریق وحی آگاه شاد برخاست و به مدینه آمد... اینجا بود، که پیمان شکنی یهود بر رسول خدا(ص) مسلم شد و دستور آماده باش، برای جنگ به مسلمانان داد».

جغرافیای حصون مدینه

خیبر منطقه‌ای حاصل‌خیز با آب و آبادانی فراوان از بهترین مناطق حجاز است. بیشترین محصول آن خرما بوده و وفور این محصول تا اندازه‌ای است که بردن خرما به خیبر مورد طعنه بوده است. منطقه مزبور، در حدود ۱۶۵ کیلومتری شمالی مدینه در راه شام واقع و اکنون مرکز آن شهر الشریف است. در آن زمان که یهودیان، به جزیره العرب آمدند؛ بخشی نیز در خیبر سکونت گزیدند و به دلیل امکانات اقتصادی آن به صورت یک قدرت بسیار قوی در آمدند. آنان قلعه‌های مستحکمی ساخته و با حفظ ذخیره‌های خوراکی و سلاح فراوان خود را به صورت قدرتی شکست ناپذیر در آورده بودند. طبیعی بود که میان آنان و یهودیان مدینه رفت و آمدهایی وجود داشته باشد».

یهود برای حفظ خود: در آن منطقه وسیع خیبر قلعه‌هایی چند احداث کره بودند که آنها را حصن می‌نامیدند برخی از آنها به اندازه‌ای وسیع بودند که چند قلعه کوچک‌تر را در خود جای داده بود. می‌توان گفت که گاه مجموعه چند حصن، یک حصن بزرگ را تشکیل می‌داده است. از جمله، نظارت نامی است که بر چند قلعه شامل: قلعه ناعم، حصن صعب بن معاذ و قلعه الزبیر اطلاق می‌شد... منطقه شق... شامل: حصن ابی و نزار بوده است. ناگفته نماند، که حصن صعب بن معاذ چند اُطُم یعنی قلعه‌های کوچک داشته است- اطم به خانه بزرگ با دیوارهای قلعه مانند گفته می‌شد- و همچنین شق دارای حصونی بوده است که اولین آنها حصن ابی... و حصن نزار بوده که از آن به عنوان اشد اهل الشق یاد شده». علاوه بر قلعه‌های مذکور به نام دژهای دیگری در تاریخ بر می‌خوریم، نظیر: وطیح، سلالم قموص، کتیبه و نشطاه.

حصون

﴿...مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ...﴾.

ملخص سرگذشتی که مورد اشاره این آیه و در اصل سوره حشر است از این قرار هفتم می‌باشد: در سرزمین مدینه سه گروه از یهود ساکن بودند: بنی نضیر، بنی قریظه، بنی قینقاع. یهودیان بنی نضیر با پیامبر پیمان بسته بودند ولی عهدشان را شکستند. اینان در خیبر قلعه‌های مستحکمی داشتند. «یهودیان خیبر با افراد قبیله غطفان که در آن زمان سربازان مزدوری بودند تماس گرفتند و به آنها در ازای جنگ با مسلمانان پیشنهاد محصولات زراعی‌شان شامل میوه‌ها و خرما را دادند. آنها همچنین با قبایل فدک، تیما و وادی القرا پیمان بستند تا حمله ناگهانی را به مدینه سازماندهی نمایند. با مطلع شدن از نقشه‌های آنها، رسول خدا(ص) مسلمانان را که شاهد حدیبیه بودند به سوی خیبر برد تا به توطئه یهودیان و هم‌پیمانی‌شان بر ضد مسلمانان خاتمه دهد». خیبر را ۷ قلعه به نام‌های ناعم، قموس، کتیبه، شق، نطاه، وطیع و سلالم بود.

پایان توطئه: حصون یعنی قلعه‌ها. قلعه‌ها یکی پس از دیگری سقوط کردند و مسلمانان پیروز شدند. این غزوه در جمادی الاول سال هفتم قمری رخ داد.

منطقه خیبر: «در حال حاضر این منطقه از جاهای دیدنی اطراف مدینه به شمار می‌رود؛ در منطقه خیبر حدود پنجاه روستا وجود دارد که مهم‌ترین آنها «الشریف» مرکز بخش است و اداره‌های دولتی در آنجا قرار دارد».

منابع

1. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
2. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن