حقوق فرزندان بر والدین در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حقوق فرزندان بر والدین است. حقوق فرزندان بر والدین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حقوق فرزندان بر والدین در قرآن - حقوق فرزندان بر والدین در حدیث - حقوق فرزندان بر والدین در تاریخ اسلامی - حقوق فرزندان بر والدین در معارف و سیره نبوی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

فرزندان بر والدین حقوق بسیاری دارند که در چهار امر خلاصه می‌شود: امنیت، رفاهت، عدالت و تربیت. پدر و مادر وظیفه دارند که فضای امن و به دور از کشاکش و درگیری و مشاجره، و رفاه لازم را برای فرزندان - در حد توان - فراهم آورند، و به عدالت و به دور از تبعیض با آنان رفتار کنند، و زمینه تربیت ایشان را مهیا سازند.

امنیت

وجود امنیت در زندگی انسانی - به‌طور کلی - و در زندگی خانوادگی- به‌طور ویژه - نیازی است اساسی و اولی، و بدون آن زندگی، رنگ انسانی ندارد، و پیامدهای آسیب‌زای جدی در پی دارد. خداوند در توجه دادن به نیازهای اولیه انسان فرموده است: الَّذِي أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ. انسان به خصوص در سال‌های نخستین زندگی نیازمند فضایی امن و روابطی امنیت‌آفرین است تا با اعتماد به نفس و استوار بار آید. امام صادق (ع) فرموده است: «ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ يَحْتَاجُ‏ النَّاسُ‏ طُرّاً إِلَيْهَا الْأَمْنُ وَ الْعَدْلُ وَ الْخِصْبُ».

رفاهت

رفاه معقول و معتدل، و غنای کفافی بهترین زمینه رشد و تعالی است، و تلاش برای فراهم کردن این زمینه از تکالیف مسئول خانواده است. پیامبر اکرم (ص) در آموزه‌ای والا فرموده است: «إِنَّ الله تَعَالَى يُحِبُّ أهلَ البَيْتِ الخِصْبِ».

خداوند دوست دارد که مسئول خانواده در جهت رفاهت خانواده تلاش کند و بر اهل خانواده تنگ نگیرد و تا آنجا که می‌تواند برای آنان گشادگی فراهم نماید. رسول خدا (ص) می‌فرمود: «لَيْسَ‏ مِنَّا مَنْ‏ وَسَّعَ‏ اللَّهُ‏ عَلَيْهِ ثُمَّ قَتَّرَ عَلَى عِيَالِهِ».

در منطق نبوی، مسئول خانواده موظف است در جهت ادای این حق تلاش کند و آن‌گاه که خداوند دست او را می‌گشاید، گشاده رفتار کند. پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «إِنَّ اللهَ تَعَالَى يُحِبُّ أنْ يَرَى أثَرَ نِعْمَتِهِ على عَبْدِهِ فِي مأْكَلِهِ ومَشْرَبِه».

خداوند دوست دارد که بنده‌اش به دور از اسراف و تبذیر، و اتراف و اتلاف، برای خانواده‌اش رفاه فراهم کند و تا آنجا که می‌تواند، به دور از مرزشکنی آنان را به خوبی تأمین کند. خداوند دوست دارد بنده‌اش در راه خانواده‌اش تلاش کند و آنان را در رفاهت اداره نماید، چنان‌که پیامبر اکرم (ص) فرمود: «الْكَادُّ عَلَى‏ عِيَالِهِ‏ كَالْمُجَاهِدِ فِي‏ سَبِيلِ‏ اللَّهِ‏».

این جهت‌گیری در دعای زیبایی از امام باقر (ع) چنین آمده است: «أَسْأَلُكَ‏ اللَّهُمَّ الرَّفَاهِيَةَ فِي‏ مَعِيشَتِي‏ مَا أَبْقَيْتَنِي، مَعِيشَةً أَقْوى‏ بِهَا عَلى‏ طَاعَتِكَ، وَ أَبْلُغُ بِهَا رِضْوَانَكَ، وَ أَصِيرُ بِهَا [بِمَنِّکَ] إِلى‏ دَارِ الْحَيَوَانِ غَداً، ً وَ ارْزُقْنِي‏ رِزْقاً حَلَالًا يَكْفِينِي‏ وَ لَا تَرْزُقْنِي رِزْقاً يُطْغِينِي وَ لَا تَبْتَلِيَنِّي بِفَقْرٍ أَشْقى‏ بِهِ مُضَيَّقاً عَلَيَّ، أَعْطِنِي حَظّاً وَافِراً فِي آخِرَتِي، وَ مَعَاشاً وَاسِعاً هَنِيئاً مَرِيئاً فِي دُنْيَايَ».

پیشوایان دین این‌گونه به تبیین جهت‌گیری زندگی پرداخته‌اند و در واقع مسیر حرکت را مشخص نموده‌اند. در منطق دین حق همسر و فرزندان است که در جهت رفاهت آنان تلاش شود و زندگی آنان به خوبی تأمین گردد. موضع امیر مؤمنان علی (ع) دراین‌باره راهگشاست. شریف رضی آورده است که امام (ع) در بصره به عیادت علاء بن زیاد حارثی که از یارانش بود رفت، و چون چشمش به خانه وسیع او افتاد فرمود: «مَا كُنْتَ‏ تَصْنَعُ‏ بِسَعَةِ هَذِهِ‏ الدَّارِ فِي‏ الدُّنْيَا وَ أَنْتَ إِلَيْهَا فِي الْآخِرَةِ أَحْوَجُ وَ بَلَى إِنْ شِئْتَ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَةَ تَقْرِي فِيهَا الضَّيْفَ وَ تَصِلُ فِيهَا الرَّحِمَ وَ تُطْلِعُ مِنْهَا الْحُقُوقَ مَطَالِعَهَا فَإِذاً أَنْتَ قَدْ بَلَغْتَ بِهَا الْآخِرَة». این خانه فراخ در دنیا به چه کارت آید که در آخرت به چنین خانه‌ای نیازمندتری. آری، مگر اینکه بدین‌وسیله بخواهی به آخرت برسی یعنی مهمان کنی و صله رحم انجام دهی و حقوقی را که بر گردن داری بیرون کنی و به مستحقانش رسانی که در این صورت با این خانه به آخرت نایل شده‌ای. علاء گفت: “ای امیر مؤمنان! از برادرم عاصم بن زیاد به تو شکایت می‌کنم”. فرمود: “چرا؟ ” گفت: “جامه‌ای پشمین به تن کرده و از دنیا کناره گرفته است”. امام فرمود: “او را نزد من آرید”. چون نزد وی آمد بدو گفت: «يَا عُدَيَّ نَفْسِهِ لَقَدِ اسْتَهَامَ‏ بِكَ‏ الْخَبِيثُ‏ أَ مَا رَحِمْتَ أَهْلَكَ وَ وَلَدَكَ أَ تَرَى اللَّهَ أَحَلَّ لَكَ الطَّيِّبَاتِ وَ هُوَ يَكْرَهُ أَنْ تَأْخُذَهَا أَنْتَ أَهْوَنُ عَلَى اللَّهِ مِنْ ذَلِكَ». ای دشمنک جان خود! شیطان سرگشته‌ات کرده و از راهت به در برده است. بر زن و فرزندانت رحم نمی‌کنی و چنین می‌پنداری که خدا آنچه را پاکیزه است، بر تو روا کرده، ولی ناخشنود است که از آنها استفاده کنی؟ تو نزد خدا خوارمایه‌تر از آنی که می‌پنداری!

عاصم گفت: «يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ هَذَا أَنْتَ فِي خُشُونَةِ مَلْبَسِكَ وَ جُشُوبَةِ مَأْكَلِكَ». (ای امیر مؤمنان! تو خود با این پوشاک خشن و آن خوراک ناگوار به‌سر می‌بری). فرمود: «وَيْحَكَ إِنِّي لَسْتُ كَأَنْتَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى فَرَضَ عَلَى أَئِمَّةِ الْعَدْلِ أَنْ يُقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلَا يَتَبَيَّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ».

بنابراین حق فرزندان است که برای رفاهت آنان تلاش شود و در حد امکان از آن بهره‌مند گردند.

عدالت

رعایت عدالت نسبت به فرزندان و دوری از هرگونه تبعیض درباره آنان از جمله حقوق مسلم ایشان است. تأکیدهای بسیار پیامبر اکرم (ص) دراین‌باره بیانگر اهمیت آن و لزوم پاسداشت آن است. رسول خدا (ص) می‌فرمود: «اتَّقُوا اللَّهَ‏ وَ اعْدِلُوا بَيْنَ‏ أَوْلَادِكُمْ‏ كَمَا تُحِبُّونَ‏ أَنْ يَبُرُّوکُمْ».

همچنین روایت شده است که فرمود: «إِنَّ لَهُمْ عَلَيْكَ مِنَ الْحَقِّ أَنْ تَعْدِلَ بَيْنَهُمْ كَمَا أَنَّ لَكَ عَلَيْهِمْ مِنَ الْحَقِّ أَنْ يَبَرُّوكَ».

رعایت رفتار صحیح و از سر عدالت تا بدانجا مورد تأکید رسول خدا (ص) بود که می‌فرمود: «إن الله یحب أن تعدلوا بین أولادکم حتی فی القبل».

نُعمان بن بشیر گوید: پدرم به من هدیه‌ای داد. مادرم عمره گفت: من راضی نیستم مگر آن‌که پیامبر گواهی دهد. پدرم نزد آن حضرت رفت و به وی گفت: من به پسرم هدیه‌ای داده‌ام و همسرم از من خواسته است نزد شما بیایم تا شما گواه باشید. پیامبر فرمود: آیا به تمام فرزندانت مانند آن هدیه داده‌ای؟ پدرم گفت: خیر. پیامبر فرمود: «فَاتَّقُوا اللَّهَ‏ وَ اعْدِلُوا بَيْنَ‏ أَوْلَادِكُمْ‏ لَا أَشْهَدُ عَلَى جَوْرٍ».

پیامبر اکرم (ص) مکرر این امر را به پیروان خود یاد می‌آورد تا نسبت بدان غفلت نورزند و با رفتار تبعیض‌آمیز تلخ‌کامی در جام جان فرزندان نریزند و زمینه رفتارهای نامناسب را در آنان برنیانگیزند. آن حضرت می‌فرمود: «اعْدِلُوا بَيْنَ أَوْلَادِكُمْ فِي النُّحْلِ، كَمَا تُحِبُّونَ أَنْ يَعْدِلُوا بَيْنَكُمْ فِي الْبِرِّ وَاللُّطْفِ».

تربیت

مهم‌ترین حقّ فرزندان بر والدین حق تربیت است. تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای اینکه استعدادهای انسان در جهت کمال مطلق شکوفا شود؛ و بی‌گمان تربیت مهم‌ترین امر در زندگی آدمی است. انسان موجودی است با استعدادهای شگفت و گرانقدر، و شناخت این استعدادها و فراهم کردن زمینه شکوفایی آنها باارزش‌ترین کارها است. از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: «النَّاسُ‏ مَعَادِنُ‏ كَمَعَادِنِ‏ الذَّهَبِ‏ وَ الْفِضَّةِ».

در آموزه‌های نبوی تربیت به عنوان یک حق مسلم دیده و مطرح شده است، چنان‌که آن حضرت فرموده است: «حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى‏ وَالِدِهِ‏ أَنْ‏ يُحْسِنَ‏ اسْمَهُ‏ وَ أَدَبَهُ‏».

در منطق نبوی هیچ میراثی گرانقدرتر از تربیت نیک نیست، چنان‌که از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: «مَا وَرَّثَ وَالِدٌ ولدًا خَيْرًا مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ».

امام صادق (ع) نیز فرموده است: «إِنَّ خَيْرَ مَا وَرَّثَ الْآبَاءُ لِأَبْنَائِهِمُ الْأَدَبُ لَا الْمَالُ فَإِنَ‏ الْمَالَ‏ يَذْهَبُ‏ وَ الْأَدَبَ‏ يَبْقَى‏».

آن چیزی که بیش از همه پیوسته برای پدر و مادر مفید می‌ماند تربیت درست است، و پیامبر (ص) این را به پیروان خود یادآوری می‌فرمود: «أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ‏ وَ أَحْسِنُوا أَدَبَهُمْ‏ يُغْفَرْ لَكُمْ».

و امام صادق (ع) دراین‌باره فرموده است: «لَا يَزَالُ‏ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ‏ يُورِثُ‏ أَهْلَ‏ بَيْتِهِ‏ الْعِلْمَ‏ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى يُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ جَمِيعاً حَتَّى لَا يَفْقِدَ مِنْهُمْ صَغِيراً وَ لَا كَبِيراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً وَ لَا يَزَالُ الْعَبْدُ الْعَاصِي يُورِثُ أَهْلَ بَيْتِهِ الْأَدَبَ السَّيِّئَ حَتَّى يُدْخِلَهُمُ النَّارَ جَمِيعاً حَتَّى لَا يَفْقِدَ فِيهَا مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ صَغِيراً وَ لَا كَبِيراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَاراً».

با این‌گونه تعابیر جایگاه ویژه تربیت مشخص می‌گردد که هیچ‌چیز مانند آن پایدار نیست، و خوشبختی و بدبختی آدمیان بسته به آن است. بنابراین بزرگ‌ترین حق فرزندان تربیت شایسته است و بهترین چیزی که پدر و مادر به فرزندان خود ببخشند همین است، چنان‌که در حدیث نبوی آمده است: «مَا نَحِلَ وَالِدٌ وَلَدَهُ [نُحْلًا] أَفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ».

در رساله حقوق امام سجاد (ع) درباره این بخش از حقوق فرزندان چنین آمده است: «وَ أَمَّا حَقُّ‏ وَلَدِكَ‏ فَتَعْلَمُ‏ أَنَّهُ‏ مِنْكَ‏ وَ مُضَافٌ‏ إِلَيْكَ‏ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّيتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فِيكَ وَ فِي نَفْسِهِ فَمُثَابٌ عَلَى ذَلِكَ وَ مُعَاقَبٌ فَاعْمَلْ فِي أَمْرِهِ عَمَلَ الْمُتَزَيِّنِ بِحُسْنِ أَثَرِهِ عَلَيْهِ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا الْمُعَذِّرِ إِلَى رَبِّهِ فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ بِحُسْنِ الْقِيَامِ عَلَيْهِ وَ الْأَخْذِ لَهُ مِنْهُ».

با توجه به جایگاه خطیر تربیت لازم است موانع و مقتضیات تربیت (مانع و مقتضی اصلی، موانع و مقتضیات فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی) به خوبی تبیین شود و زمینه‌سازی امر تربیت با ساماندهی آنها فراهم گردد؛ و نیز کار تربیت بر شناختی صحیح از انسان و مراحل و مراتب او و با توجه به اهداف تربیت و شناخت فطرت و فطریات آدمی استوار شود؛ و عوامل مؤثر در تربیت به خوبی شناسایی گردد و با درکی صحیح از نقش آنها به کار تربیت پرداخته شود. این عوامل عبارتند از:

1. وراثت
2. محیط (محیط خانه و خانواده، محیط رفاقت و معاشرت، محیط مدرسه، محیط اجتماع، محیط جغرافیایی و طبیعی، محیط وسایل ارتباط جمعی و...)
3. سختی‌ها و شداید
4. کار
5. عوامل ماورای طبیعت
6. اراده انسان

این عوامل به نحو اقتضا در تربیت آدمی نقش دارند و نه به نحو علت تامه، ولی در این میان نقش اراده از همه عوامل مهم‌تر و کارسازتر است. مجموعه چنین مباحثی (شناخت انسان، اهداف تربیت، شناخت فطرت و عوامل مؤثر در تربیت) مبانی تربیت را سامان می‌دهد. مراد از مبانی تربیت مباحثی است زیرساختی که با تغییر این مباحث و با رویکردهای مختلف به آن، همه چیز تربیت تغییر می‌کند، چنان‌که نوع شناخت انسان، و اهداف تربیت و تلقی از فطرت و قائل بودن به آن و نپذیرفتن آن، و نوع دریافت از عوامل مؤثر در تربیت و میزان تأثیرگذاری آنها و اینکه کدام عامل در میان عوامل مؤثر در تربیت نقش بیش‌تر و تأثیرگذارتری دارد، همه چیز تربیت را تحت الشعاع قرار می‌دهد و عملکردهای تربیتی متفاوت و گاه متضادی را شکل می‌دهد.

بنابراین شناخت موانع و مقتضیات تربیت و ساماندهی آنها و درکی درست از مبانی تربیت دو گام نخست ورود به عرصه تربیت است. آن‌گاه با دریافت درست از مباحث یادشده، براساس اصول تربیت و روش‌های آن می‌توان به رفتار تربیتی دست یازید. اصول تربیت قواعدی است عملی، کلی و ثابت که هر فعل بر آن اصول مبتنی می‌شود و این اصول، اصول حاکم بر تربیت شمرده می‌شوند. روش‌های تربیت راه‌حل‌هایی است متغیر که به تناسب مراحل تربیت و مرتبه متربی و شرایط و زمان و مکان اتخاذ می‌شود. این راه‌حل‌های متغیر لازم است تابع اصول ثابت تربیت باشد و در جهت اهداف تربیت و مبتنی بر مبانی آن به کار گرفته شود.

اکنون با توجه به اهمیت شناخت اصول و روش‌های تربیت در عملکرد تربیتی و ادای حق مورد بحث به اجمال به برخی از اصول و روش‌های تربیت در راه و رسم نبوی اشاره می‌شود.

پرسش مستقیم

1. حقوق فرزندان بر والدین چیست؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴