حنظلة بن ابی‌عامر انصاری در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حنظلة بن ابی‌عامر انصاری است. حنظلة بن ابی‌عامر انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حنظلة بن ابی‌عامر انصاری در قرآن - حنظلة بن ابی‌عامر انصاری در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حنظله پسر ابوعامر یا ابوعیاش مشهور به "غسیل الملائکه"از قبیله اوس تیره بنی عمرو بن عوف و شاخه بنی‌ضُبیعه بود. برخی نیز به اشتباه از خزرجی بودن حنظله خبر داده‌اند. پدر وی از مخالفان برجسته پیامبر (ص) در یثرب بود و اسلام نیاورد، از این رو حنظله از پیامبر (ص) اجازه خواست تا او را بکشد؛ اما حضرت وی را از این کار بازداشت.

حنظله دوران کودکی و بخشی از جوانی خود را در روزگار جاهلیت گذراند؛ ولی از لغزش‌های رایج آن روزگار دوری و خمر، مسکر و قمار را بر خود حرام کرده بود. وی در جوانی پس از هجرت پیامبر (ص) به مدینه مسلمان شد و در شمار یاران حضرت درآمد و در مدت کوتاه مسلمان شدنش چنان زیست که از بهترین مسلمانان و برترین یاران رسول خدا (ص) به شمار می‌رفت. در سالی که پیمان برادری مهاجر و انصار در مدینه بسته شد، پیامبر (ص) میان او و شماس‌بن عثمان، از مهاجران مکه که در احد به شهادت رسید، پیمان برادری بست.حنظله در سال سوم هجرت و پیش از آغاز جنگ احد، با جمیله دختر یا خواهر عبدالله ‌بن ابی خزرجی ازدواج کرد و این ازدواج مصادف با غزوه احد بود، از این رو هنگامی که پیامبر (ص) می‌خواست به احد رهسپار شود، از آن حضرت خواست شبی نزد همسرش بماند و صبحدم به سپاه اسلام بپیوندد. برپایه گزارشی، در پی این درخواست، آیه ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُولَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ لِمَنْ شِئْتَ مِنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ فرود آمد و رسول خدا (ص) درخواست حنظله را پذیرفت. نزول این آیه در حوادث غزوه احزاب شهرت بیشتری دارد. حنظله پس از خواندن نماز صبح با جمیله همبستر شد و آن‌گاه به سوی احد شتافت. جمیله پس از خروج حنظله، بر اساس خوابی که از آن به شهادت حنظله تعبیر می‌کرد، ۴ تن از قوم خود را بر همبستری حنظله با او گواه گرفت. ثمره ازدواج آنان پسری به نام «عبدالله» بود که به وی «ابن‌الغسیل» می‌گفتند و او را از یاران خردسال پیامبر (ص) (صغار الصحابه) بر می‌شمردند. عبدالله در سال ۶۳ هجری در واقعه حرّه رهبر قیام مردم مدینه بود که همراه برادر مادری خود، محمد بن ثابت، به دست لشکریان یزید به شهادت رسید.شجاعت حنظله در نبرد احد تا بدانجا رسید که به عزم قتل ابوسفیان، سرکرده مشرکان، بر او حمله‌ور شد و ضربه‌ای به اسب او زد و ابوسفیان را به زمین افکند. ابوسفیان که خود را در دام حنظلهاسیر می‌دید، فریاد زد و از لشکریان خود کمک خواست و اسودبن شعوب به یاری او شتافت و ابوسفیان را از دست حنظله فراری داد و در این درگیری حنظله به دست اسودبن شعوب به شهادت رسید. برخی منابع، شدادبن اسودبن شعوب و بعضی دیگر جعونة بن شعوب را قاتل حنظله دانسته‌اند.

پس از هزیمت مسلمان‌ها در این جنگ و کشته شدن گروهی از یاران پیامبر (ص) از جمله حنظله، ابوعامر با ابوسفیان ـ به گمان یافتن جنازه پیامبر (ص) ـ در میان شهیدان احد می‌گشتند که به جنازه حنظله رسیدند و ابوسفیان از ابوعامر پرسید: این جنازه از کیست؟ ابوعامر جواب داد: این عزیزترین کس من در میان این کشته‌هاست! ابوعامر پس از آنکه بر سر جنازه پسرش سخنانی گفت، ندا داد: هر چند او با من مخالفت ورزید، وی را مثله نکنید! مشرکان مکه نیز به جهت همراهی ابوعامر با ابوسفیان و همکاری وی با آنان، بدن حنظله را مثله نکردند. پس از شهادت حنظله، پیامبر (ص) فرمود: فرشتگان را دیدم که میان زمین و آسمان حنظله را در ظرف‌هایی از طلا می‌شویند. بدین ترتیب، ملائک آسمان حنظله را غسل دادند و پاکیزه کردند.

برخی گزارش‌ها، غسل حنظله به دست فرشتگان را ویژگی‌ای خاص وی شمرده و پاره‌ای دیگر از غسل حنظله و حمزه، عموی پیامبر به دست فرشتگان خبر داده‌اند. به شهادت جمیله، حنظله با شنیدن ندای جنگ به شتاب از خانه بیرون دوید و در حالی که جنب بود، به دیگر مسلمانان در احد پیوست. پیامبر (ص) فرمود: برای همین ملائک او را غسل دادند. غسیل الملائکه بودن حنظله سبب گردید که اعضای قبیله اوس، هنگام مفاخره خود با قبیله خررج، از این ویژگی حنظله یاد و به آن افتخار کنند؛ همچنین مسلمانان در حلقه‌های حدیث و مجمع‌های علمی خود که از سوابق و فضایل انصار، یاد می‌کردند، گذشته درخشان کسانی همچون حنظله را نیز یادآور می‌شدند.

برخی فقها در مبحث غسل شهید به حنظله پرداخته و در چگونگی استنباط حکم از این داستان، مباحثی یاد کرده‌اند. (غسل) جایگاه روایی حنظله و اینکه او از راویان حدیث بوده است یا نه، چندان روشن نیست. در میان گزارش‌ها از حنظله روایتی درباره دائم الوضو بودن پیامبر (ص) نقل شده است. برخی منابع نیز وی را راوی حدیث کعب الاحبار دانسته‌اند؛ اما با توجه به شهادت حنظله پیش از مسلمان شدن کعب‌الاحبار احتمال می‌رود که عبداللّه‌بن حنظله باشد که در نسخه‌نگاری‌ها به حنظله بدل شده است .

منابع

• محمدی یدک، علی، مقاله «حنظلة بن ابی عامر انصاری»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱