رابطه حس با علم معصوم چیست؟ (پرسش)

رابطه حس با علم معصوم چیست؟
رابطه حس با علم معصوم چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل اصلی	علم معصوم
	v; t; e;

رابطه حس با علم معصوم (ع) چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی در کتاب «علوم برگزیدگان» در این‌باره گفته است:

«استفاده از حواس پنج‌گانه بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه، متداول‌ترین شیوه به ‌دست آوردن علوم در انسان‌هاست. افزون بر آن، علوم حسی در بسیاری از موارد، زمینه بررسی‌ها و تأملات عقلی را نیز فراهم می‌کند. تردیدی نیست که پیامبران و دیگر برگزیدگان خداوند، همانند انسان‌های دیگر، از حواس خود استفاده کرده و از علوم حسی برخوردار بوده‌اند. بنابراین بی‌تردید بخشی از علوم آنان حسی بوده است و همچون انسان‌های دیگر، جهان مادی را می‌دیدند؛ صداها را می‌شنیدند؛ اشیا را لمس می‌کردند و... . هر چند سخن گفتن در این باره، به دلیل وضوح آن بی‌فایده به ‌نظر می‌رسد، اما گاهی از این مطلب یا نتایج آن غفلت می‌شود. توجه به ویژگی‌های الهی ائمه (ع) نباید ما را از بعد بشری آنان غافل سازد. خداوند از زبان پیامبرش می‌فرماید: ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاء رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلا صَالِحًا وَلا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا﴾^[۱] و ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَاسْتَقِيمُوا إِلَيْهِ وَاسْتَغْفِرُوهُ وَوَيْلٌ لِّلْمُشْرِكِينَ﴾^[۲] ‏در عین توجه به اینکه ارتباط ایشان با خداوند و عالم غیب، و بهر‌ه‌مندی از شیوه‌های ویژه برای دریافت علوم الهی، از آنان انسان‌هایی برگزیده ساخته که قابل مقایسه با دیگران نیستند، نباید بعد بشری آنان را فراموش کنیم. طبیعی است که مسلمانان صدر اسلام نیز با توجه به معاشرت و زندگی با پیامبر اکرم (ص) با این شیوه دانش آن حضرت به‌ خوبی آشنا بودند»^[۳].

پاسخ‌های دیگر

۱. خانم میرترابی حسینی (پژوهشگر دانشكده اصول دين).

خانم زهرةالسادات میرترابی حسینی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «علم لدنی در قرآن و حدیث» در این‌باره گفته‌ است: «از حس به عنوان "راه عمومی حصول علم" یاد می‌شود. این که جهان حس و تجربۀ حسی، یکی از طرق و منابع شناخت است، مورد اتفاق همگان می‌باشد هر چند در تعیین محدودۀ آن، افراط و تفریط‌هایی وجود دارد^[۴]، مثلاً مادیّون، شناخت را به شناخت حسّی منحصر دانسته و آنچه قابل حس نباشد را، موهوم و خرافی می‌پندارند! انحصار راه‌ها و ابزار علم به حواس، انحصار معلومات به محسوسات را در پی داشته و دائرۀ شناخت انسان را بی ضیق و حدود می‌گرداند. قرآن کریم این محدودیت را به طرز زیبایی به تصویر کشیده است: ﴿فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّى عَن ذِكْرِنَا وَلَمْ يُرِدْ إِلاَّ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا* ذَلِكَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَى﴾^[۵] راه حس، یک راه مستقل نبوده و هیچ‌گاه به تنهایی ارزش علمی ندارد. آنچه به حس ارزش می‌دهد، شناخت عقلی است. از آنچه بوعلی سینا، در کتاب "التعلیقات" در رابطه با راه شناخت آورده چنین بر می‌آید که؛ علم به اشیاء توسط قوّۀ عاقله و نیل به حقایق به وسیله قلب صورت می‌گیرد یعنی وی، اصلاً از حس به عنوان طریقی برای حصول علم، نامی به میان نیاورده بلکه آن را صرفاً طریق معرفت می‌داند و می‌گوید: "و الحواس هی الطرق التی تستفید منها النفس الإنسانیّه المعارفَ"^[۶] علاوه بر این شناخت حسی هرگز یقین آور نیست چرا که از طرفی حس، فقط تصور را به نفس عطا می‌کند نه حکم و مفاهیم کلّی‌ای که مورد نیاز استدلال و حکم هستند. و از سویی دیگر، برای تحصیل یقین باید از یک تکیه گاهِ عقلی مدد جست زیرا آنچه حس درک می‌کند، تنها در طرف اثبات است مثلاً ما با چشم خود نور را می‌بینیم و حکم به وجود آن می‌کنیم امّا دیدن نور، هرگز موجب یقین به وجود نور نمی‌شود. یقینِ به وجود نور وقتی حاصل می‌شود که ما امتناع اجتماع نقیضین را به عنوان یک اصل عقلی شناخته و بر اساس آن، یکی قیاس استثنایی تشکیل داده و نتیجۀ قطعی و یقینی از آن به‌دست آوردیم به این نحو که: (صغری) نور را با حس مشاهده می‌کنیم پس موجود است. (کبری) هر شیئی یا موجود است یا معدوم (اجتماع وجود و عدم یک شیء در آنِ واحد، محال است). (نتیجه) وجود نور ضروری است یعنی یقین داریم که نور، موجود است. در این میان خطاپذیری احساس و تجربه نیز نباید نادیده گرفته شود. آیت الله جوادی آملی در این زمینه می‌نویسد: "آنچه را که [انسان] فقط از رهگذر حسّ درک می‌کند اگر بخواهد در همان محور کارهای فیزیکی داوری معرفت شناسانه بکند، بی‌خطا نخواهد بود زیرا حس چون در مادۀ فرو رفته است و تأثیرش از جهان بیرون با خصوصیت‌های مادی او همراه است ممکن است درست نتواند واقع را بشناسد، بلکه باید یافته‌های خود را به عقل بسپارد تا نیروی تفکر عقلی احتمال زدایی کرده و به مقدار توانش پی به واقع ببرد".^[۷] علیرغم آنچه راجع به خطاپذیری و عدم استقلال و... شناخت حسی گفته شد، نباید از نقش مهمّ حواس در شناخت غافل ماند. جملۀ "مَن فَقَد حسّاً فَقَد عِلماً" حاکی از میزان اهمیّت و نقش بسزای حواس در حصول علم برای انسان است»^[۸].

پرسش‌های وابسته

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

پانویس

↑ (بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد)، سوره مبارکه کهف، آیه ۱۱۰.
↑ (بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان)، سوره مبارکه فصلت، آیه ۶.
↑ علوم برگزیدگان.
↑ ر.ک. مرتضی مطهری، "اصول فلسفه و روش رئالیسم" پیشین، مقالۀ چهارم تحت عنوان، "ارزش معلومات".
↑ (پس، از آن کس که از یاد ما دل گردانده و جز زندگی این جهان را نخواسته است روی بگردان* این، نهایت دانش آنهاست؛ بی‌گمان پروردگار تو بهتر می‌داند چه کسی از راه وی گمراه شده و چه کسی رهیافته است)، سوره مبارکه نجم، آیات ۲۹ و ۳۰.
↑ ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا، التعلیقات، با تحقیق و مقدمۀ عبدالرحمن بَرَدی، ۱۹۷۲ م، شایان ذکر است تعلیقات ابن سینا، با املاء و تعلیق شاگردش "بهمنیار بن مرزبان" تدوین شده است.
↑ عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۹۰.
↑ علم لدنی در قرآن و حدیث؛ ص:۳۸.

[1] (بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد)، سوره مبارکه کهف، آیه ۱۱۰.

[2] (بگو: من تنها بشری همانند شمایم، به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است پس به او رو آورید و از او آمرزش بخواهید و وای بر مشرکان)، سوره مبارکه فصلت، آیه ۶.

[3] علوم برگزیدگان.

[4] ر.ک. مرتضی مطهری، "اصول فلسفه و روش رئالیسم" پیشین، مقالۀ چهارم تحت عنوان، "ارزش معلومات".

[5] (پس، از آن کس که از یاد ما دل گردانده و جز زندگی این جهان را نخواسته است روی بگردان* این، نهایت دانش آنهاست؛ بی‌گمان پروردگار تو بهتر می‌داند چه کسی از راه وی گمراه شده و چه کسی رهیافته است)، سوره مبارکه نجم، آیات ۲۹ و ۳۰.

[6] ابوعلی حسین بن عبدالله بن سینا، التعلیقات، با تحقیق و مقدمۀ عبدالرحمن بَرَدی، ۱۹۷۲ م، شایان ذکر است تعلیقات ابن سینا، با املاء و تعلیق شاگردش "بهمنیار بن مرزبان" تدوین شده است.

[7] عبدالله جوادی آملی، پیشین، ص ۹۰.

[8] علم لدنی در قرآن و حدیث؛ ص:۳۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]