آیا علم ویژه معصوم قابل تعلیم و انتقال به دیگران است؟ (پرسش)

آیا علم ویژه معصوم قابل تعلیم و انتقال به دیگران است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم
مدخل بالاتر	علم معصوم / ویژگی علم معصوم
مدخل اصلی	علم ویژه
مدخل وابسته	علم عادی / تعلیم معصوم

آیا علم ویژه معصوم (ع) قابل تعلیم و انتقال به دیگران است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.

پاسخ نخست

علامه طباطبایی

علامه طباطبایی در دو کتاب «در محضر علامه طباطبایی» و «پژوهشی در باب علم امام» در این باره گفته است:

«از روایاتی که درباره تعلیم رسول الله (ص) به امیرمؤمنان علی (ع) وارد شده می‌توان دریافت که تعلیم ایشان همانند تعلیمی که در میان ما رایج است، تدریجی نبوده است، بلکه آن حضرت به شکل دفعی و یکباره همه علوم را به امام علی به وراثت آموزش داده است. در آن روایات آمده است که رسول خداوند (ص) در بیماری پایان عمرش، امیرمؤمنان علی (ع) را فراخواند و در مدت کوتاه هزار حدیث و یا هزار باب و در از دانش را به آن بزرگوار آموخت که هر کدام از آنها خود هزار در را می‌گشاید: «يَفْتَحُ كُلُّ حَدِيثٍ أَلْفَ بَاب‏».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

پاسخ۱. آیت‌الله مظفر؛

محمد حسین مظفر آیت‌الله محمد حسین مظفر در دو کتاب «علم الإمام» و «پژوهشی در باب علم امام» در این‌باره گفته‌ است: «یکی دیگر از منابع علوم سرشار آنان است که گروهی از روایات به آن اشاره دارد و ما به نقل یکی از آنها می‌پردازیم: ابی‌بصیر می‌گوید: «دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ هَاهُنَا أَحَدٌ يَسْمَعُ كَلَامِي‏ قَالَ: فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) سِتْراً بَيْنَهُ‏ وَ بَيْنَ‏ بَيْتٍ‏ آخَرَ فَاطَّلَعَ فِيهِ ثُمَّ قَالَ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ شِيعَتَكَ يَتَحَدَّثُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) عَلَّمَ عَلِيّاً (ع) بَاباً يُفْتَحُ لَهُ مِنْهُ أَلْفُ بَابٍ قَالَ: فَقَالَ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ عَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَلِيّاً (ع) أَلْفَ بَابٍ يُفْتَحُ مِنْ كُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ قَالَ: قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ الْعِلْم‏». آن گاه امام صادق (ع) چون دید ابابصیر این منبع عظیم را بزرگ شمرده است، شروع کرد به بیان منابعی عظیمتر و سرشارتر و فرمود: جامعه نزد آنهاست و آن، طوماری است به طول هفتاد ذراعِ پیامبر (ص) و به املاء زبانی آن حضرت و دستخط علی (ع) که تمام حلالها و حرامها و هر چه مردم بدان نیازمندند در آن موجود است حتی جریمۀ خراش. سپس فرمود: جفر که مخزنی است از چرم و علم انبیاء و اوصیا و همۀ دانشمندان پیشین بنی اسرائیل در آن وجود دارد، نزد آنهاست. و آنگاه فرمود: مصحف فاطمه (س) که سه برابر قرآن است نزد آنهاست. سپس امام صادق (ع) فرمود: «إِنَ‏ عِنْدَنَا عِلْمَ‏ مَا كَانَ‏ وَ عِلْمَ‏ مَا هُوَ كَائِنٌ‏ إِلَى‏ أَنْ‏ تَقُومَ‏ السَّاعَة»در تمام این مراحل ابابصیر با شگفتی و تعجب می‌گفت:«هَذَا وَ اَللَّهِ اَلْعِلْم» و امام (ع) می‌فرمود:«إِنَّهُ لَعِلْمٌ وَ لَيْسَ بِذَاك‏‏» پس ابابصیر گفت: جانم به فدایت، پس آن علم کامل کدام است؟ و امام (ع) فرمود:«مَا يَحْدُثُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ الْأَمْرُ بَعْدَ الْأَمْرِ وَ الشَّيْ‏ءُ بَعْدَ الشَّيْ‏ء‏‏» ما گرچه این منابع و قدر این چشمه‌ها را نمی‌دانیم اما از این بیان می‌فهمیم، علمی که افزون بر آن نیست، روزی امامان (ع) ما شده و اگر بیان اجازه می‌داد نامی بالاتر از "حضوری" و "بالفعل" بر آن بگذاریم، دریغ نداشتیم. آیا پس از این می‌توان گفت: علم ایشان منوط به خواست آنهاست؟ و اما اینکه امام (ع) در این روایت پرده را برداشت و سرکشی نمود، نه به خاطر آن بود که خود بداند کسی هست یا نه، تا با علم حضوری ناسازگار باشد، بلکه برای آن بود که ابابصیر مطمئن شود شنونده‌ای در خانه نیست. ما با اختصار احادیثی را که بر وسعت علوم ایشان و حضورش نزد آنها دلالت داشت، نقل نمودیم چرا که در مقام بیان تمام روایات این موضوع نبودیم، بلکه غرض ما فقط آن بود که علم آنها را بشناسیم و برای شناخت آن از راه نقل، چاره‌ای نیست جز تمسک به آنچه به ما آموختند و از آن پرده برداشتند. آنچه آوردیم برای وصول به آن غرض و یافتن آن گمشده، کافی است، گر چه قطره‌ای است از باران و اندکی از دریای آثار و روایاتی که در این باره رسیده است»

پاسخ۲. آیت‌الله مکارم شیرازی؛

ناصر مکارم شیرازی آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در کتاب «پیام قرآن» در این‌باره گفته‌ است: «آنها به تمام اسرار غیب آگاه‌اند ولی آگاهی آنها بر اصول کلی است؛ در همه جا کلیات را می‌دانند؛ در حالی که علم به تمام کلیات و جزئیات عالم، مخصوص ذات پاک خدا است. در حقیقت این سخن شبیه چیزی است که در روایات متعددی آمده است که امام علی (ع) فرمود: «اِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) عَلَّمَنى اَلْفَ بَاب مِنَ الْحَلاَلِ وَ الْحَرَامِ وَ مِمَّا کَانَ وَ مِمَّا یَکُونُ اِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ، کُلُّ بَاب مِنْهَا یَفْتَحُ اَلْفَ باب فَذلِکَ اَلْفَ اَلْفَ باب».

پاسخ۳. آیت‌الله ضیاءآبادی؛

سید محمد ضیاءآبادی آیت‌الله سید محمد ضیاءآبادی در کتاب «تفسیر سوره ابراهیم» در این‌باره گفته‌ است: «آنها به تمام اسرار غیب آگاهند ولی آگاهی آنها بر اصول کلی است، در همه جا کلیات را می‌دانند، در حالی که علم به تمام کلیات و جزئیات عالم مخصوص ذات پاک خدا است. در حقیقت این سخن شبیه چیزی است که در روایات متعددی آمده است که علی (ع) فرمود: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) عَلَّمَنِي أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ مِمَّا كَانَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلُّ بَابٍ مِنْهَا يَفْتَحُ أَلْفَ بَابٍ فَذَلِكَ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ» عدد هزار در این احادیث خواه عدد تعداد باشد یا تکثیر، دلیل بر گسترش فوق‌العاده ابواب علمی است که پیامبر (ص) به آن حضرت آموخت، و نیز اشاره به آن است که این ابواب مشتمل بر یک سلسله اصول کلی بود که از آنها صدها یا هزاران باب دیگر گشوده می‌شد. این نکته نیز قابل توجه است که حدیث «اِذا شاوُا اَنْ یَعْلَمُوا عُلِّمُوا» ممکن است اشاره به همین معنی بوده باشد که آنها هرگاه بخواهند از بعضی جزئیات آگاه شوند به اصول کلی که از سوی خداوند یا پیامبر (ص) به آنها تعلیم شده است مراجعه کرده، به وسیله آن آگاه می‌شوند».

پاسخ۴. آیت‌الله مصباح یزدی؛

محمد تقی مصباح یزدی آیت‌الله محمد تقی مصباح یزدی، در کتاب «آموزش عقاید» در این‌باره گفته‌ است: «بی‌شک اهل بیت پیغمبر (ص) بیش از سایر مردم از علوم آن حضرت، بهره‌مند بودند چنانکه درباره ایشان فرمود: «لا تُعلِّموهُمْ فَاِنَّهُمْ أعْلَمُ مِنْکُم» مخصوصاً شخص امیرمؤمنان (ع) که از دوران کودکی در دامان رسول خدا (ص) پرورش یافته و تا آخرین لحظات عمر آن حضرت ملازم وی، و همواره درصدد فراگرفتن علوم و حقایق از پیامبر اکرم (ص) بود، و درباره وی فرمود: «أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا» و از خود امیرمؤمنان (ع) نقل شده که فرمود: «اِنَّ رَسُولَ اللّهِ (ص) عَلَّمَنی اَلْفَ باب، وَ کُلُّ باب یَفْتَحُ اَلْفَ بابِ فَذلِکَ اَلْفَ باب، حتّی عَلِمْتُ ما کانَ وَ ما یکونُ اِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَلِمْتُ عِلْمَ الْمَنایا وَ الْبَلایا وَ فَصْلَ الْخِطابِ» ولی علوم ائمه اهل بیت (ع) منحصر به آنچه از پیامبر اکرم (ص) بی‌واسطه یا باواسطه شنیده بودند نبوده است بلکه ایشان از نوعی علوم غیرعادی نیز بهره‌مند بوده‌اند که به‌صورت "الهام و "تحدیث" به ایشان افاضه می‌شده است نظیر الهامی که به خضر و ذوالقرنین و حضرت مریم (س) و مادر موسی (ع) "وحی" گردیده که البته منظور از آن، وحی نبوت نیست، و با چنین علمی بوده که بعضی از ائمه اطهار (ع) که در سنین طفولیت به مقام امامت می‌رسیدند از همه چیز آگاه بودند و نیازی به تعلّم و فراگیری از دیگران نداشتند».

پاسخ۵. آیت‌الله مصطفوی؛

سید حسن مصطفوی آیت‌الله سید حسن مصطفوی و حجت الاسلام و المسلمین احمد مروی در مقاله «دلایل عقلی و نقلی علم غیب امامان معصوم» در این‌باره گفته‌اند: «دانش پیامبر (ص) از دو راه به امامان (ع) رسیده است: یکی از راه عادی که همان تعلیم و تعلم است. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «کنت ادخل علی رسول االله لیلاً و نهارا فکنت اذا سألته اجانبی و ان سکتت ابتدأنی‏‏»، راه دیگر تعلیم از راه غیر عادی و از راه القاء و عنایت خداوندی است. امام علی (ع) آنگاه که به دستور پیامبر (ص) عازم یمن شد، از پیامبر (ص) درباره پرسشهایی که مردم یمن دربارة قضا از او می‌کنند، راهنمایی خواست که پیامبر (ص) فرمود: «فَضَرَبَ‏ بِيَدِهِ‏ عَلَى‏ صَدْرِي‏ وَ قَالَ اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ فَمَا شَكَكْتُ فِي قَضَاءٍ بَعْدُ حَتَّى‏‏‏». درباره معاشرت امامان (ع) با ملائکه آمده است، ملائکه در همه احوال بر امامان (ع) نازل و مانع رسیدن شرور به ایشان می‌شوند. به هنگام نماز با ایشان نماز می‌گذراند و آنچه در زمین، چه در شب و چه در روز رخ می‌دهد، به آگاهی امام (ع) می‌رسانند؛ چنانکه خداوند می‌فرماید: ﴿تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخَافُوا وَلا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ﴾ . جبرئیل، میكائیل و ملک‌الموت همواره در معرض رؤیت امام‌اند و به ایشان مشکلات و دشواری‌هایی كه در كتاب و سنت نیست، الهام می‌کند، امامان محل آمد و شد ملائکه‌اند و هر ملکی که برای امری نازل می‌شود، نخست نزد امام (ع) می‌آید و آن را بر امام (ع) عرضه می‌دارد. به هر روی، چنانکه فیلسوفان مسلمان اثبات كرده‌اند، نظام آفرینش نظام احسن است و آنچه در هستی وجود دارد، جلوه‌هایی از ذات باری‌ تعالی است. هر موجودی که از نظر رتبه وجودی نزدیک‌تر به هرم هستی باشد، از کمالات فرزن‌تری برخوردار است. انبیا و امامان برگزیدگان خداوندند که با اعطای الهی و ظرفیت‌های ذاتی که دارند به این کمالات نائل آمده‌اند».

پاسخ۶. حجج الاسلام و المسلمین نجارزادگان، شاکر و محمدی؛

پاسخ۷. حجت الاسلام و المسلمین هاشمی؛

سید علی هاشمی (زاده ۱۳۵۲) حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی در مقاله «علم امام تام یا محدود؟» و در کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در این‌باره گفته است: «اگرچه روایات و بررسی‌های تاریخی، دانش آموختن ائمه (ع) را نزد انسان‌های غیر معصوم تأیید نمی‌کنند، اما روایات متعددی دلالت بر آن دارند که هر امامی از امام پیشین، دانش‌هایی را فرا می‌گرفته است که در صدر این سلسله، پیامبر اکرم (ص) قرار دارد. در روایات متعددی از ائمه این مضمون نقل شده است که تمام علوم پیامبر نسل به نسل به آنان منتقل شده است. روایاتی نیز بر آن دلالت دارند که هر امام (ع)، علوم خود را به امام پس از خود تحویل می‌دهد. سند برخی از این روایات معتبر است. در روایتی به صراحت بیان شده است که امام هر زمان، در آخرین لحظۀ عمر امام پیشین، علوم او را دریافت می‌کند. سند حدیث دوم این مجموعه موثق است . این روایات نشان می‌دهند علم امام (ع)، پیش از تحویل گرفتن آن علوم، کامل نیست» «اگرچه روایات و بررسی‌های تاریخی، دانش‌آموزی ائمه (ع) را نزد انسان‌های غیرمعصوم تأیید نمی‌کند، اما روایات متعددی دلالت بر آن دارند که هر امامی از حجت پیش از خود دانش‌هایی را فرا می‌گرفته است که در صدر این سلسله، پیامبر اکرم (ص) قرار دارند. در این موضوع، افزون بر فراگیری علومی که به حوزه‌هایی از دانش مانند احکام و تفسیر قرآن اشاره دارند، به آموختن مطالب جزئی مانند آگاهی از رخ دادن حادثه‌ای در آینده نیز توجه داشته‌ایم؛ زیرا حتی این‌گونه موارد جزئی نیز می‌توانند علم‌آموزی ائمه (ع) را از حجت‌های پیشین تأیید کنند. اینک به‌ترتیب روایات یکایک ائمه (ع) را در این موضوع مرور می‌کنیم. (...) روایات متعددی از امام باقر و امام صادق (ع) بر این نکته تأکید دارند که ائمه (ع) از رسول ‌خدا (ص) و امامان پیشین، علوم الهی و ویژه‌ای را دریافت کرده بودند. این روایات، تواتر معنوی دارند و افزون بر اثبات محتوای خود، ضعف سندی برخی روایات دیگر را نیز جبران می‌کنند. از امام باقر (ع) نقل شده است که به خدا قسم! رسول‌ خدا، حرفی از علومی را که خداوند عزو‌جل به او آموخته بود نگذاشت، مگر آنکه آن را به علی آموخت؛ سپس آن علوم به ما رسید. در روایتی، به‌صراحت بیان شده است که علم امیرالمؤمنین (ع) از علم رسول ‌خدا (ص) سرچشمه گرفته است و سپس دیگر ائمه (ع) یکایک این علوم را آموخته‌اند. از آن حضرت نقل شده است: خداوند اسرارش را به جبرئیل بیان کرد و جبرئیل آن را به محمد (ص) و ایشان به علی (ع) و آن حضرت به هرکس بخواهد، یکی پس از دیگری. روایات دیگری نیز این مضمون را تأیید می‌کنند. در گفتار دیگری که از ایشان نقل شده، آمده است: «اگر از خودمان سخن بگوییم، گمراه می‌شویم؛ چنان‌که کسانی که پیش از ما بودند، گمراه شدند؛ ولی ما با دلیل روشن از جانب خداوند سخن می‌گوییم که خداوند آن را برای پیامبرش و او (پیامبر (ص)) برای ما بیان کرده است». سندهای دیگری از این روایت، با تغییرات اندکی در عبارات، همین مطلب را گزارش کرده‌اند. در روایات امام صادق (ع) نیز نقل شده است همه علومی را که خداوند به پیامبر آموخته بود، آن حضرت به امیرالمؤمنین (ع) آموزش داد. روایات این باب، مستفیض‌اند. به ‌کار رفتن تعبیر «تعلیم» در این روایات، به‌خوبی بر آموزشی بودن این علوم تصریح دارند. در روایات متعددی از آن حضرت، این مضمون نقل شده است که علوم پیامبران به پیامبر اکرم (ص) و از آن حضرت به امیرالمؤمنین (ع) و نسل‌به‌نسل به امامان پس از ایشان منتقل شده است. بنا بر این روایات، هیچ‌چیز نیست که خداوند به پیامبران داده باشد، ولی به پیامبر اعظم (ص) نداده باشد و هیچ‌چیز نیست که به پیامبر داده شده باشد، مگر آنکه ایشان آن را به امیرالمؤمنین (ع) آموخته است. در روایات متعددی، آن حضرت وراثت از رسول‌ خدا (ص) را یکی از شیوه‌های دریافت دانش توسط ائمه (ع) معرفی کرده‌اند که می‌تواند مؤید روایات پیشین باشد. آن حضرت بر این نکته تأکید کرده‌اند که هر پاسخ ایشان به پرسش‌های دیگران، دانشی است که از رسول‌ خدا (ص) فراگرفته‌اند و نظرات شخصی خود نیست. سند این روایت، صحیح است. همچنین از ایشان نقل شده است که امامی از دنیا نمی‌رود، مگر آنکه علم خود را به جانشینش منتقل می‌کند. البته امام بعدی در آن حال ساکت است و آن علوم را اظهار نمی‌کند تا اینکه به مقام امامت برسد. این‌گونه تعابیر، ظهور روشنی در علم‌آموزی هر امام از حجت پیشین دارند. (...) شیوه انتقال دانش از یک حجت به حجت بعد: تعلیم و تعلم عادی: ظاهر برخی تعابیر روایات یاد‌شده، این احتمال را تقویت می‌کند که دست‌کم در برخی موارد، تعلیم علوم به‌ صورت عادی بوده است. قرائت آیاتی که در غیبت امیرالمؤمنین (ع) بر پیامبر (ص) نازل شده بود، برخی پرسش‌های امیرالمؤمنین (ع) از پیامبر (ص)، یا امامی از امام پیشین، و برخی از خبرهای مربوط به زمان و چگونگی شهادت ائمه (ع) که حتی افراد عادی دیگر نیز آنها را نقل کرده‌اند، ظهور یا صراحت در آن دارند که این علوم به‌ طور عادی به آنان تعلیم داده شده است؛ مانند خبر شهادت سیدالشهدا (ع) که افرادی مانند جناب ام‌سلمه (س) نیز آن را نقل کرده‌اند. چنین دانش‌هایی، به شیوه‌ای عادی به امام آموخته شده‌اند؛ یعنی اگر کس دیگری نیز آن سخنان را می‌شنید، به‌ طور عادی آن مطالب را فرامی‌گرفت. یادآور می‌شویم که مقصود از علم‌آموزی در این نوشتار، اعم از فراگرفتن دانش‌های جامع و کلی مانند احکام دین است، و آموختن مطالب جزئی، مانند آگاهی از تفسیر یک آیه یا تحقق یک حادثه در آینده را نیز شامل می‌شود. تعلیم و تعلم ویژه: با اینکه برخی از علوم ائمه (ع) به شیوه عادی فراگرفته شده‌اند، به ‌نظر می‌رسد در موارد بسیاری، آموزش و فراگیری علوم اهل‌بیت (ع) عادی نبوده است. بنا بر روایتی، امام باقر (ع) در پاسخ به این پرسش که شما چگونه مدعی هستید که تنها وارث علوم پیامبرید، درحالی‌که پیامبر (ص) برای تمام مردم مبعوث شده بود، با استناد به برخی آیات بیان کردند که آنچه پیامبر (ص) آشکار کرد، برای تمام مردم بود؛ اما آنچه از آن سخن نگفت و خداوند از ایشان خواست که بر زبان نیاورد، مخصوص اهل‌بیت (ع) است. در ادامه این روایت آمده است که رسول ‌خدا (ص) با برادرش علی (ع) پنهانی سخن می‌گفت و با دیگر اصحابش این‌گونه رفتار نمی‌کرد. به همین دلیل است که امیرالمؤمنین (ع) فرمود: پیامبر (ص) بر من هزار باب علم را گشود که از هر باب، هزار باب دیگر گشوده می‌شد. این علوم، همان علوم مخصوص و پنهانی بوده که از پیامبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) و از ایشان به دیگر ائمه (ع) منتقل شده است. در ادامه همین روایت، در توضیح بیشتر این مطلب آمده است: خداوند متعال بر پیامبرش کتابی را فرستاد که در آن، (علم) آنچه گذشته و آنچه تا قیامت رخ می‌دهد، آمده است. سپس فرمودند: خداوند به پیامبرش وحی کرد که چیزی از علوم پنهان و اسرارش باقی نگذارد، مگر آنکه آن را به‌ طور پنهانی به او (امیرالمؤمنین (ع)) بیاموزد. این تعابیر، اگرچه به‌صراحت غیر‌عادی بودن روش این تعلیم و تعلم را نشان نمی‌دهد، با توجه به گستردگی قلمرو این تعالیم، می‌توان ادعا کرد که ظهور در غیر‌عادی بودن روش آموزش و فراگیری آن دارد. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است که تا کنون بیش از دو حرف از آن حروف (هزار حرفی که پیامبر (ص) به امیرالمؤمنین (ع) آموخت) آشکار نشده است. چنان‌که گفته شد، در برخی از این روایات آمده است تمام علومی که خداوند به فرشتگان و پیامبرانش داده بود، از طریق رسول ‌خدا (ص) به ائمه (ع) رسیده است. گستردگی قلمرو این علوم، این احتمال را تأیید می‌کند که بسیاری از این علوم به شیوه‌ای ویژه به ائمه (ع) تعلیم داده شده‌اند؛ وگرنه عمر محدود انسان‌ها برای آموختن همه این علوم کفایت نمی‌کند؛ به‌ویژه آنکه می‌دانیم برخی از ائمه، مدت محدودی امام پیش از خود را درک کردند؛ مانند امام جواد (ع) که در حدود هفت یا نه‌سالگی به امامت رسیدند. همین‌طور امام هادی (ع) که در حدود هشت‌سالگی، و حضرت صاحب‌الزمان (ع) در حدود پنج‌سالگی امامت را بر عهده ‌گرفتند. همچنین تعبیر اسرار الهی که در برخی روایات برای اشاره به این علوم به ‌کار رفته است، نشان می‌دهد شیوه تعلیم ـ دست‌کم برخی مصادیق یا مراتب ـ این علوم، عادی نبوده و گونه خاصی داشته است. بنابراین می‌توان به این نتیجه رسید که انتقال بسیاری از علوم و اسرار به ائمه (ع)، به شیوه‌ای خاص و غیرمتعارف بوده است؛ هرچند آنان به‌ طور عادی و طبیعی نیز برخی علوم را از پیامبر یا امام پیشین دریافت کرده‌اند؛ مانند مواردی که امام همانند دیگران حدیثی را از رسول ‌خدا (ص) یا امام پیشین شنیده و آن را مانند دیگر راویان نقل کرده است».

پاسخ۸. حجت الاسلام و المسلمین موسوی؛

سید امین موسوی حجت الاسلام و المسلمین موسوی، در کتاب «گستره علم غیب از دیدگاه ادیان ابراهیمی» در این‌باره گفته‌ است: «شیعیان و عده کثیری از اهل تسنن بر این باورند که علم غیب ذاتی و مطلق از آن خدای سبحان است و هیچ کس از آن خبر ندارد و آیاتی از قرآن کریم. هم آگاهی از غیب مطلق و احاطه بر آن را برای خدا ثابت می‌کنند. ولی جایز است این علم که بالذّات از آن خداوند است به افرادی از بشر نیز داده شود، البته آگاهی از غیب چنین افرادی بالذّات نخواهد بود بلکه به تعلیم و موهبت الهی بدون اکتساب خواهد بود و آنها جز انبیا و اولیا کسان دیگر نمی‌باشند، علم غیب انبیا و اولیا حاصل از علم و عمل است، علم و عمل به منزله دو بال نفس ناطق‌اند که به اندازه پیروی این دو بال از عوالم بی‌پایان پرواز می‌کنند، پروازی که نشأت شهادت داخل به عالم غیب به‌وسیله وحی و الهام است. آموزه وحی و الهام به انبیا و آموزه الهام به اولیا طریقی از اشراق معرفت است، این نوع آگاهی و معرفت انبیا از ضروریات رسالت آن‌هاست تا دلیل بر صدق نبوت‌شان باشد و آنها هم در زمان‌ها و مکان‌های مختلف آگاهی از غیب را از خودشان نشان داده‌اند».

پاسخ۹. حجت الاسلام و المسلمین نادم؛

محمد حسن نادم حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد حسن نادم در کتاب «علم امام از نگاه امیرالمؤمنین با تأکید بر نهج البلاغه» در این‌باره گفته‌ است: «امام علی (ع) نحوۀ دریافت علم از پیامبر اکرم (ص) را به دو صورت بیان کرده‌اند؛ یکی به‌صورت عادی و دیگری به‌صورت غیرعادی. فراگیری علم به‌صورت عادی، امری است همگانی که هرکس به‌اندازۀ استعداد، تلاش و کوشش خود می‌تواند از علم و معلّم بهره برد. امام علی (ع) از این نظر هم در میان اصحاب فردی ممتاز بوده است؛ ازاین‌جهت وقتی به معاویه نامه می‌نویسند بر این نکته تأکید کرده و امتیاز بهره‌مندی از علوم رسول الله (ص) را مختص خود می‌دانند و موقعیت علمی خویش نسبت به قرآن و مسائل مربوط به دین را مرهون نزدیکی‌شان به پیامبر (ص) می‌دانند. حضرت در بخشی از آن نامه می‌فرمایند: به‌راستی‌که ممتازترین مردم برای رهبری این امت کسی است که درگذشته و اکنون نزدیک‌ترین کس به رسول خدا (ص)، داناترین کس به کتاب خدا و فهیم‌ترین شما به دین خدا باشد. علم عادی از نگاه امام علی (ع): امام علی (ع) دربارۀ علوم عادی، به منابع انسانی و عادی اشاره می‌کنند و بعضی از آگاهی‌های خود را ناشی از تجربه، تحقیق و به‌کارگیری فکر و اندیشه می‌دانند. آن حضرت دراین‌باره در وصیتی که به فرزندانشان دارند، می‌فرمایند: فرزندم! هرچند من به‌اندازۀ همۀ آنان که پیش از من بوده‌اند نزیسته‌ام، اما در کارهایشان نگریسته‌ام و در سرگذشتشان اندیشیده و آنچه از آنان مانده را دیده‌ام تا چون یکی از ایشان گردیده‌ام؛ بلکه با آگاهی از کارهایشان، به دست آورده‌ام، گویی چنان است که با نخستین تا پسینیان به سر برده‌ام. پیامبر اکرم (ص) نیز درجایی به قدرت ذهنی و خرد امام علی (ع) اشاره کرده و می‌فرمایند: داناترین اصحاب، علی بن ابی‌طالب است، به علت داشتن علم فراوان و دقت نظر در برداشت‌ها. علم غیرعادی امام از نگاه امام علی (ع): نخست باید توجه داشت که فراگیری علم به‌صورت غیرعادی از جانب پیامبر اکرم (ص) چند ویژگی دارد: همانند علم عادی، همگانی و فراگیر نیست؛ کسی می‌تواند از این علم _که از آن به علم القایی یاد می‌شود_ بهره‌مند گردد که دارای ظرفیت و جایگاه خاص باشد. به گواهی تاریخ، امام علی (ع) از این ظرفیت و جایگاه در حد اعلای آن برخوردار بود. این نوع آموزش، به امیرالمؤمنین (ع) اختصاص دارد و دیگر اصحاب از این نوع تعلیم بهره نداشتند، یا اگر داشتند، در تراز امام علی (ع) نبود. حضرت امیر (ع) در خطبۀ قاصعه در تأیید موارد ذکر شده می‌فرمایند: شما از موقعیت و جایگاه من نسبت به رسول خدا به سبب خویشاوندی نزدیک و مقام مخصوصم آگاهید. در زمان کودکی مرا در دامن خود می‌نشاند و در آغوشش به گرمی می‌فشرد و کنارش می‌خواباند؛ بدنش را به بدنم می‌چسباند و بوی عطر دل انگیزش را به مشامم می‌رساند و لقمه را می‌جوید و در دهانم می‌گذارد. هیچ‌گاه دروغی در گفتارم و خطایی در رفتارم ندید. از آن زمان که پیامبر را از شیر گرفتند، خداوند بزرگ‌ترین فرشته‌اش را ملازم وی ساخت تا شبانه‌روز او را در طریق کرامت و اخلاق نیک براند. من نیز همانند کودکی که در پی مادرش گام برمی‌دارد به دنبال او می‌رفتم، هرروز روزنه‌ای از اخلاق کریمانۀ خود برایم می‌گشود و مرا به پیروی از خودش فرمان می‌داد. هرسال به غار حرا می‌رفت و مجاور آن می‌شد، من می‌دیدمش و جز من کسی نمی‌دیدش. در آن زمان اسلام در هیچ خانه‌ای نیامد جز خانه‌ای که پیامبر خدا و خدیجه در آن بودند و من سومین آنها بودم. نور وحی و رسالت را می‌دیدم و بوی پیامبری به مشامم می‌رسید. صدای ناله و فغان شیطان را هنگامی‌که وحی بر پیامبر فرود می‌آمد شنیدم، گفتم: ای رسول خدا! این صدای ناله چیست؟ فرمود: این فریاد فغان شیطان است که از اینکه پرستیده شود ناامید گشت. تو می‌شنوی آنچه را من می‌شنوم، و می‌بینی آنچه را من می‌بینم، مگر اینکه نبی نیستی؛ اما وزیر و یاور من هستی و بر راه خیر می‌روی. شبیه همین مضمون را ابن اثیر از زبان امیرالمؤمنین (ع) این‌گونه می‌آورد: پیامبر می‌خواست مرا به یمن بفرستد، گفتم: ای رسول خدا! مرا به‌سوی یمن برمی‌انگیزانی درحالی‌که از من قضاوت طلب می‌کنند و من نسبت به آن آگاهی ندارم. پیامبر گفت: نزدیک بیا! پس نزدیک شدم، با دستش بر سینه‌ام زد و آنگاه فرمود: خداوندا! زبانش را استوار گردان و قلبش را هدایت کن» سپس به شکافندۀ دانه سوگند، هرگز در قضاوت بین مردم ازآن‌پس تردید نکردم. ابن سعد این روایت را به‌گونه‌ای دیگر آورده به این مضمون که پیامبر اکرم در پاسخ علی (ع) در حق او این‌گونه دعا کردند: خدایا قلبش را هدایت کن و زبانش را استوار گردان. تذکر این نکته لازم است که از روایات استفاده می‌شود که بعضی از اصحاب پیامبر (ص)، مانند سلمان فارسی و حذیفه بن یمان، نیز بهره‌ای از علوم القائی پیامبر داشته‌اند؛ اما هیچ‌کدام نگفته‌اند که بر امام علی (ع) پیشی دارند و شواهد گوناگونی بر اعتراف ایشان نسبت به برتری آن حضرت بر تمامی صحابه، وجود دارد.».

پاسخ۱۰. حجت الاسلام و المسلمین شاکر؛

محمد تقی شاکر حجت الاسلام و المسلمین محمد تقی شاکر در مقاله «منابع علم امام در قرآن» در این‌باره گفته‌ است: «روایات مشهور به "ألف باب"، از روایات پرتعدادی هستند که یکی از منابع و مجاری علوم ائمه (ع) را تبیین می‌کنند. در مناقب آمده است که ابن بابویه در خصال از ۲۴ طریق و صفار در بصائرالدرجات از ۶۶ طریق این خبر را روایت نموده‌اند. در کتب اهل‌سنت نیز این روایت نقل شده است. بر خلاف سایر مجاری علوم اهل‌ بیت (ع) که غالباً در زمان امام باقر (ع) و به صورت گسترده تر در زمان امام صادق (ع) تبیین گردیده‌اند ، روایات "الف باب" در موارد متعددی از زبان امیرالمؤمنین (ع) و برخی از صحابه و تعدادی از همسران رسول خدا (ص) بیان و نقل شده است. همه روایاتی که در این زمینه وارد شده‌اند، انتقال‌دهنده علوم را پیامبر اکرم (ص) و دریافت‌کننده آنها را امام علی (ع) بیان نموده‌اند. روایت اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین (ع) دلالت می‌کند که ابواب تعلیمی به آن حضرت توسط پیامبر اکرم (ص)، شامل حلال و حرام الهی و آگاهی‌هایی نسبت به گذشته و آینده است؛ هرچند باید ادعا نمود طبق روایات، تعلیمات پیامبر (ص) به امام علی (ع) منحصر به این امور نبوده است. از این روایت استفاده می‌شود که هزار باب علم، منحصر به علم حلال و حرام نیست؛ بلکه علومی گسترده را شامل می‌شود. از نکات دیگری که روایات به آن اشاره نموده‌اند، آشکار شدن و ظهور تنها یک باب یا دو باب از آن ابواب است. این امر نیز دلیلی است بر گستردگی و عظمت این ابواب. ابن عباس که راوی روایت "ألف باب" در چند مورد است، خود در عظمت این دانش و عجز نسبت به درک و فهم آن می‌گوید: «سمعت من علی حدیثاً لم أدر ما وجهه و لم أنکره، سمعته یقول: ان رسول الله (ص) أسر إلیّ فی مرضه فعلّمنی مفتاح ألف باب من العلم یفتح کل باب ألف باب». غزالی نیز در توصیف این دانش امیرالمؤمنین (ع) و طبیعی بودن و یا فوق طبیعی بودن آن، با پذیرش این روایت و صحیح دانستن آن، معتقد به الهی و لدنی بودن این معرفت و آگاهی است و با تجلیل واحترام از این امر یاد می کند. نکته‌ای که برخی علما و اندیشمندان را به تبیین و توضیح درباره روایت الف باب واداشته است، استدلال برخی از عامه و معتزله به صحت قیاس و اجتهاد با استناد به همین روایات است. این گونه برداشت باعث شده است علمای شیعه به تبیین مقصود و منظور روایات الف باب بپردازند. درباره اینکه ابواب مترتب بر هر بابی از هزار باب چگونه محقق شده است، چهار دیدگاه مشهور از قدما مطرح است: توسط خود پیامبر اکرم (ص)؛ با تفکر و جستجوی حضرت علی (ع)؛ هزار باب اصلی، نشانه‌های هزاران باب بوده‌اند؛ شیوه حکم نمودن را به صورت اجمالی تعلیم داده است. هر چند با توجه به محتوا و شاکله موضوعات علم "ألف باب" در روایات بیان شده، می‌توان بیش از یکی از این اقوال را متناسب با آگاهی و معرفتی که برای امیرالمؤمنین (ع) حاصل شده، صحیح دانست».

پاسخ۱۱. حجت الاسلام و المسلمین نصیری؛

محمد حسین نصیری حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین نصیری در پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود با عنوان«گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات» در این‌باره گفته است: «ابن‌شهرآشوب در باره ماهیت علم امام (ع) چنین آورده است: «تمام اینها خبرهای غیبی است که خداوند رسول گرامی (ص) خود را از آنها آگاه ساخته و رسول خدا (ص) هم در پنهانی حضرت امیر (ع) را بر آنها آگاه کرده است». «ابن میثم بحرانی شارح نهج‌البلاغه می‌نویسد: "منظورم از علم غیبی که جز خدا نمی‌داند علم غیبی است که بدون تعلیم و آموختن باشد و علم غیب بدون تعلیم اختصاص به خدا دارد و جز خدا هر کسی آگاهی از غیب پیدا کند به تعلیم الهی بوده است". «رسول اکرم (ص) در آخرین لحظات عمر خود هزار باب دانش را به حضرت امیر (ع) آموخت، آن جا که فرمود: «اِنَّ رَسُولَ اللهِ (ص) عَلَّمَنى اَلْفَ بَاب مِنَ الْحَلاَلِ وَ الْحَرَامِ وَ مِمَّا کَانَ وَ مِمَّا یَکُونُ اِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ، کُلُّ بَاب مِنْهَا یَفْتَحُ اَلْفَ باب فَذلِکَ اَلْفَ اَلْفَ باب» افزون بر این شیوه‌ها، پیامبر اکرم (ص) به صورت‌های دیگری نیز میراث علمی خود را به علی (ع) انتقال داده است. چنان که مجموعه‌ای از آموزه‌های دینی را که بیشتر مربوط به حوزه احکام بود، برای امام علی (ع) املاء کرد و امام با خط خود آن را نگاشت. از این میراث روایی در روایات اهل بیت (ع) با عناوینی همچون: "کتاب علی"، "جامعه"، یا "جفر" یا "مصحف فاطمه (ع)" یاد شده است». شیخ حر عاملی در این باره چنین می‏نویسد: احادیثی که مفاد آن این است : "خداوند به پیامبر (ص) و امامان (ع) علم گذشته و آینده را تعلیم کرده است" متواتر می‌‏باشد. او در جایی دیگر چنین آورده است: "پیامبر (ص) و امامان (ع) بسیاری از غیب‌ها را به تعلیم الهی فرا گرفته بودند... و هر گاه اراده می‌‏کردند چیزی را بداننند می‌‏دانستند." از این دو عبارت پیداست که وی علم امام را تعلیمی و از سوی دیگر اشائی می‏‌داند». محمد بن شهر آشوب مازندرانی در کتاب "متشابه القرآن" می‏‌نویسد: "ممکن است پیامبر (ص) و امام (ع) به تعلیم الهی به قسمتی از چیزهایی که غایب است و بخشی از حوادث گذشته و آینده، آگاهی داشته باشد." نیز در کتاب "مناقب آل ابی‌طالب " بخشی از خبرهای غیبی امیرمؤمنان علی (ع) را در حدود بیست صفحه نقل می‌‏کند و سپس می‏‌نویسد: "تمام اینها خبرهای غیبی است که خداوند رسول گرامی خود را از آنها آگاه ساخته و رسول خدا (ص) هم در پنهانی حضرت امیر (ع) را بر آنها آگاه کرده است».

پاسخ۱۲. حجج الاسلام و المسلمین شاکر و بهرامی؛

محمد تقی شاکر حجج الاسلام و المسلمین محمد تقی شاکر و علی رضا بهرامی در مقاله «واکاوی نگاه فریقین به احادیث هزار درب دانش» در این‌باره گفته‌‌اند: «عبدالله بن عمر نیز در گزارش خود از لحظات پایانی عمر پیامبر (ص)، به مسئله خلوت حضرت با امیرالمؤمنین (ع) اشاره و مسئله الف باب را مطرح و آنگاه نقل می‌کند؛ وقتی از حضرت پرسیده شد آیا آنچه را دریافت نمودی حفظ نمودی، ایشان در جواب با تایید آن، به عمق این ادراک با عبارت "و عقلته" اشاره می‌فرماید. برتری این دانش به گونه‌ای است که امام علی (ع) در برابر یهود نیز به مسئله الف باب و بهره‌مندی از دانش گسترده پیامبر اشاره دارد. یونس بن رباط نقل می‌کند همراه کامل تمار در محضر امام صادق (ع) بودیم که کامل تمار خواستار عرضه روایتی شد که آن را شنیده است، وی عرضه می‌کند، شنیده‌ام که پیامبر در مریضی پایان عمر در روز وفاتشان هزار باب دانش را به امام علی (ع) حدیث نمود که هر بابی گشاینده هزار باب بوده است، حضرت با تأیید این گفتار، دانش منتشر شده از ائمه برای شیعیانشان را تا آن دوره یک یا دو باب از آن هزار باب علم معرفی می‌نماید. این روایت علاوه بر دلالت بر شهرت یافتن این مسئله در عصر امام صادق (ع) دلالت می‌نماید دانش انتقالی از ائمه (ع) به پیروانشان از منبع دانش انتقالی از پیامبر به امام علی (ع) تغذیه می‌شود. مؤید دیگر این گفتار پاسخ امام کاظم (ع) به چگونگی آگاهی و دانش ائمه است در حالی که پس از پیامبر (ص) نبی دیگر نبوده است و اهل‌بیت (ع) نیز درجه نبوت نداشته‌اند؟ حضرت با اشاره به آیه: ﴿لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ﴾ می‌فرماید: "آنچه را پیامبر به امر الهی برای دیگران به زبان نیاورد، ما را مخصوص به آن فرمود. از این رو از میان اصحاب خود تنها با علی به نجوا می‌نشست و پس از نزول آیه ﴿وَتَعِيَهَا أُذُنٌ وَاعِيَةٌ﴾ پیامبر، خطاب به اصحابشان فرمود که از خدا خواسته‌ام آن را گوش تو قرار دهد. آنگاه حضرت، گفتار امام علی (ع) در مسجد کوفه: «عَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) عَلِیّاً أَلْفَ بَابٍ یَفْتَحُ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَاب»‏ را، از مکنون سرّ و امور اختصاص یافته به حضرت می‌داند که پس از ایشان تنها ائمه (ع) آن را به ارث برده‌اند. و این‌گونه اتصال دانش ائمه اطهار به رسول خدا را با استناد به دلائل بیان می‌نماید».

پاسخ۱۳. حجت الاسلام و المسلمین بابایی؛

علی اکبر بابایی حجت الاسلام و المسلمین بابایی در مقاله «اهل بیت پیامبر مفسران آگاه به تمام قرآن» در این‌باره گفته‌ است: «قرآن کریم یکی از وظایف نبی اکرم (ص) را تبیین قرآن کریم معرفی کرده است: ﴿وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ﴾ این روایت نشان می‌دهد که خدای متعال حضرت علی (ع) را برگزیده است تا وظیفه پیامبر اکرم (ص) را پس از آن حضرت عهده‌دار شود، و ادامه دهنده کار آن حضرت باشد. از این‌رو، می‌توان گفت: همانگونه که رسول خدا (ص) مفسّر برگزیده خدا برای قرآن کریم است، امیرمؤمنان علی (ع) نیز مفسّر برگزیده خداست و این امر سبب شده که رسول خدا (ص) نسبت به تعلیم و تفسیر و تأویل قرآن به آن حضرت اهتمام شدید و سعی وافر داشته باشد. کلینی، در کافی در پایان روایتی طولانی از امیرالمؤمنین (ع) چنین روایت کرده است: و من پیوسته هر روز یک بار و هر شب یک بار بر رسول خدا (ص) وارد می‌شدم. در هر بار با من خلوت می‌کرد و هرجا می‌گردید با او می‌گردیدم. در هر موضعی وارد می‌شد، با او بودم. اصحاب رسول خدا (ع) می‌دانند که با هیچ کس جز من اینگونه رفتار نمی‌کرد. بسا که رسول خدا (ص) در خانه من به نزدم می‌آمد، بیشتر آن خلوت در خانه من بود و هرگاه بر آن حضرت در بعضی از منزلهایش وارد می‌شدم، با من خلوت می‌کرد و زنانش را از آنجا بیرون می‌کرد و جز من کسی نزد او باقی نمی‌ماند و هرگاه برای خلوت کردن با من به منزل من می‌آمد، فاطمه و هیچیک از پسرانم را بیرون نمی‌فرستاد. هرگاه از او سؤال می‌کردم، مرا پاسخ می‌داد و هرگاه پرسشهایم تمام می‌شد و سکوت می‌کردم، با من سخن آغاز می‌کرد. هیچ آیه از قرآن بر رسول خدا (ص) نازل نشد، مگر اینکه قرائت آن را به من آموخت و آن را بر من املا کرد و آن را با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و خاص و عام آن را به من تعلیم داد و از خدا خواست که توان فهم و حفظ آن را به من عطا فرماید. از زمانی که آن دعا را درباره من فرمود، هیچ آیه‌ای از کتاب خدا و هیچ یک از علومی‌ را که بر من املا کرد و نوشتم، فراموش نکردم. هرچه خدا به او تعلیم داد، از حلال و حرام و امر و نهی و گذشته و آینده و هر کتابی که پیش از وی نازل شده، از طاعت و معصیت، همه را به من تعلیم فرمود و آن را حفظ کردم و حتی یک حرف از آن را فراموش نکردم. سپس دستش را بر سینه‌ام نهاد و از خدا خواست دلم را از علم و فهم و حکم و نور پر کند. گفتم: ای پیامبر خدا، پدر و مادرم به فدایت، از زمانی که آنگونه برایم دعا فرمودی چیزی را فراموش نکردم و آنچه را ننوشتم نیز از یاد من نرفت. آیا هنوز بر من بیم فراموشی داری؟ فرمود: نه، بر تو بیم فراموشی و نادانی ندارم» محمد بن حسن صفّار در بصائر الدرجات در ضمن دو باب درباره اینکه رسول خدا (ص) همه علمش را به امیرالمؤمنین یاد داده و آن حضرت در علم رسول خدا (ص) مشارکت داشته و در نبوّت مشارکت نداشته، ۲۳ حدیث ذکر کرده است که همه آن روایات بر مدّعای ما دلالت دارند و در باب یگری نیز روایاتی که با صراحت این مدعا را ثابت می‌کند، آورده است ابو جعفر اسکافی، از دانشمندان معتزله، نیز مضمون روایت کلینی را با اندکی تفاوت لفظی در ضمن پاسخهای امام علی (ع) به پرسشهای ابن الکوّاء آورده است. اکم حسکانی، از دانشمندان اهل تسنّن، نیز با سند متصل از امام علی (ع) روایت کرده است: «مَا فِي‏ الْقُرْآنِ‏ آيَةٌ إِلَّا وَ قَدْ قَرَأْتُهَا عَلَى‏ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ عَلَّمَنِي مَعْنَاهَا‏‏» هیچ آیه‌ای در قرآن نیست، مگر اینکه آن را بر رسول خدا (ص) قرائت کردم و معنای آن را به من آموخت. حدیث دیگری نیز از آن حضرت چنین روایت کرده است: «هر آیه که بر رسول خدا (ص) نازل شد، قرائت آن را به من یاد داد و آن را بر من املا کرد و من آن را با خط خود نوشتم و تأویل و تفسیر و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را به من تعلیم داد و از خدا خواست فهم و حفظ آن را به من یاد دهد و در اثر آن، حتی یک حرف آن را هم فراموش نکردم». ابن عساکر، دانشمند معروف اهل تسنّن، نیز نظیر این روایت را با سندی دیگر در تاریخ مدینه دمشق آورده است. بنابراین، روایات شیعه و سنّی دلالت دارند، بر اینکه رسول خدا (ص) همه معانی و معارف قرآن را به حضرت علی (ع) تعلیم داده و آن حضرت نیز بدون کمترین خطا و اشتباهی همه آن معانی و معارف را دریافت نموده و حتی یک حرف از آن را فراموش نکرده است. روایاتی از قبیل «علی خازنُ علمی‏‏‏». «عَلِيٌ‏ عَيْبَةُ عِلْمِي‏‏‏».«أَنَا مَدِينَةُ الْعِلْمِ‏ وَعَلِيٌ‏ بَابُهَا‏‏‏». و «أَنَا مَدِينَةُ الْحِكْمَةِ وَعَلِيٌ‏ بَابُهَا». که در کتب فریقین با سندهای متعدد از رسول خدا (ص) نقل شده، نیز مؤید، بلکه مؤکد این مدّعاست؛ زیرا از اینگونه روایات به خوبی دریافت می‌شود که امام علی (ع) کسی بوده که رسول خدا (ص) علم و حکمت خود را به او آموخته و آن حضرت هم بدون کم و کاست و سهو و خطا، علم و حکمت پیامبر را دریافت و ضبط کرده است، به گونه‌ای که هرکس در هر موضوعی بخواهد از علم و حکمت رسول خدا استفاده کند، از طریق آن حضرت می‌تواند به علم و حکمت آن بزرگوار نایل شود و تردیدی نیست که علم به معانی و معارف و تنزیل و تأویل قرآن کریم جزء عمده و قدر متیقّن علم و حکمت آن بزرگوار است. این اهتمام و سعی وافر پیامبر (ص) در تعلیم و تربیت آن حضرت، موجب شد که آن حضرت همانند خود رسول خدا (ص) به همه معانی و معارف قرآن کریم آگاه باشد. شاهد آن، افزون بر آنچه گذشت، روایات بسیاری است که دلالت می‌کنند به آنکه حضرت، به همه معانی و معارف قرآن آگاه بوده است».

پاسخ۱۴. آقاى دكتر يوسفيان (هیئت علمی مؤسسه امام خمينى)؛

حسن یوسفیان آقای دکتر حسن یوسفیان، در مقاله «علم غیب امام» در این‌باره گفته‌ است: «امیرمؤمنان (ع) هنگام رازگشایی از امور نهانی و غیبی، بارها بر این حقیقت پای می‌فشارد این آگاهی را از رسول خدا (ص) به دست آورده است در اینجا برای نمونه، به چند حکایت اشاره می‌کنیم: (...) نقل است که امیرمؤمنان (ع) برده‌ای که "سالم" نامیده می‌شد خرید و آزاد کرد. سپس فرمود: رسول خدا (ص) به من خبر داده است: نامی که پدرت بر تو نهاده، میثم است. مشاهده این معجزه، وی را از یاران نزدیک امام ساخت (...) نیز نقل است یکی از یاران امام علی (ع) پس از شنیدن پیشگویی‌های آن حضرت، شگفت زده، پرسید: ای امیرمؤمنان، تو را علم غیب داده‌اند؟ امام در پاسخ فرمود: این، علم غیب نیست، علمی است که از دارنده علم آموخته‌ام. علم غیب، علم قیامت است و آنچه خدا در گفته خود شمرده است که ﴿إِنَّ اللَّهَ عِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ﴾. پس این علم غیب است که جز خدا کسی آن را نداند و جز این، علمی است که خدا آن را به پامبرش آموخته و او نیز مرا آموخته و دعا کرده است که سینه من آن را فرا گیرد و دلم آن علم را در خود بپذیرد امیرمؤمنان (ع) بارها از شهادت خود و چگونگی اش خبر داده است و این گونه بر تردیدناپذیری‌اش پای فشرده است: به خدا سوگند، چنین خواهد شد. دروغ نمی‌گویم و به من دروغ نگفته‌اند . گاه می‌فرمود: در انتظار روزی هستم که وعده رسول خدا (ص) تحقق یابد و محاسنم با خون سر خضاب گردد در برخی دیگر از روایات، امام با استناد به سخن پیامبر اکرم (ص) روز دقیق ضربت خوردن و شهادت خود را نیز تعیین کرده است اندیشه مندان شیعه و سنی در اینکه علی (ع) بیش از هر کس از گنجینه علوم نبری بهره‌ برده و در محضر رسول خدا (ص) دانش اندوخته است، اتفاق نظر دارند. احادیثی از این دست در کتب هر دو گروه فراوان به چشم می خورد که امیرمؤمنان (ع) فرموده است: هر گاه از رسول خدا (ص) می‌پرسیدیم، پاسخ می‌داد و چون ساکت می‌شدیم، خود آغاز به سخن می‌کرد. اما نکته در خور توجه آن است که این بهره‌گیری همواره به گونه عادی نبوده و چه بسا راه فراگیری علوم غیبی، خود نیز پدیده ای استثنایی بوده است، چنانکه امام علی (ع) می‌فرماید: رسول خدا (ص) هزار درِ دانش را به روی من گشود ... که هر دری خود به هزار درِ دیگر رهنمون است ... به گونه‌ای که اکنون از زمان فرا رسیدن مرگ و پیشامدهای ناگوار خبر دارم و با دانش خدادادی به داوری می‌پردازم . ناگفته پیداست که درهای دانش که در این حدیث آمده است، چیزی فراتر از اصل و قانون کلی است که می‌توان از آن، فروع گوناگون را با روش معمولِ اجتهاد، استنباط کرد. در هیچ مکتب بشری نمی‌توان اصلی را یافت که بسط و گسترش آن، به چنین آگاهی های غیبی بینجامد. به فرموده امیرمؤمنان (ع) این دانش‌های غیبی در اختیار یکی از شایستگان اهل بیتش قرار گرفته است و تا روز قیمامت از نسلی به نسل دیگر منتقل خواهد شد. بر این اساس، امام معصوم (ع) همواره بر این حقیقت پای فشرده‌اند که دانش آنان از پدرانشان و سرانجام از رسول خدا (ص) به ارث رسیده است . گفتنی است که بخشی از این انتقال دانش، به کمک صحیفه‌هایی همچون جَفر و جامعه، کتاب علی و مصحف فاطمه (س) صورت پذیرفته . که ویژگی‌های آنها چندان برای ما روشن نیست، اما بی گمان پیشوایان معصوم (ع) بسیاری از خبرهای غیبی خود را به این کتابها مستند ساخته‌اند و به ویژه درباره مصحف فاطمه (س) بر این حقیقت پای فشرده‌اند که رویدادهای آینده در آن پیشگویی شده است».

پاسخ۱۵. آقای دکتر غلامی (پژوهشگر دانشگاه تهران)؛

اصغر غلامی آقای دکتر اصغر غلامی در مقاله «آفاق علم امام در الکافی» در این‌باره گفته است: «بر اساس روایات، رسول اکرم (ص) هنگام رحلت، هزار باب از علم را به امیر المؤمنین (ع) آموخت که از هر باب آن هزار باب باز دیگر مى‌شود. شیخ کلینى از ابو بصیر نقل مى‌کند که به امام صادق (ع) عرض کردم: فدایت شوم! شیعیان شما حدیث مى‌کنند که رسول اللّه (ص) به على (ع)، بابى از علم آموخت که از آن، هزار باب باز مى‌شود؟ حضرت فرمود: اى ابا محمّد! رسول اللّه (ص) به على (ع) هزار باب آموخت که از هر باب، هزار باب علم گشوده مى‌شود در روایت دیگرى علاوه بر نشان دادن ما فوق درک و تصور بودن علم ائمه (ع)، تصریح دارد که از علوم ائمه (ع) چیز بسیار اندکى که به یک حرف ناقص از حروف ابجد تشبیه شده به ما رسیده است. همچنین این روایات نشان مى‌دهد که قسمتى از علوم رسیده به اهل بیت (ع)، به صورت جمعى و جملى است که در وقت لازم تفصیل آن به امام هر عصر مى‌رسد و افزوده شدن بر علم ائمه (ع) نیز بدین معناست که در آینده پیرامون این موضوع بیشتر بحث خواهد شد.

پاسخ۱۶. آقای عرفانی (پژوهشگر جامعة المصطفی العالمیة)؛

محمد نظیر عرفانی آقای محمد نظیر عرفانی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین» در این‌باره گفته‌ است: «دو‌مین منبع از منابع علوم امامان (ع)، علم پیامبر (ص) است. به این معنی که پیامبر اکرم (ص) تمام معارف و شرایع اسلام را به امام علی (ع) آموخته است‌. در حدیثی ابو بصیر می‌گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم که پیروان شما می‌گویند رسول اکرم (ص) یک باب از علم به علی (ع) آموخت که از آن هزار باب گشوده شد، امام فرمود‌: «عَلَّم رسول اللّه (ص) علِیاً أَلف بابٍ یفْتَحُ کل بابٍ أَلف بَاب‏» از روایات دیگر پیامبر (ص) که بر این امر دلالت دارد، حدیث «أنا مدینه العلم و علی بابها‏» که از جمله راویان این حدیث ابن عباس‌، جابر بن عبدالله، عبدالله بن عمر و علی (ع) می‌باشند. پیامبر (ص) فرموده‌اند: «لمّا صرت بین یدی ربّی کلّمنی و ناجانی فما علّمت شیأ ً الا علّمته علیاً فهو باب علمی‏» روایات متعددی وجود دارد که دلالت می‌کند آنچه اهل‌ بیت (ع) نقل می‌کنند همه از پیامبر اکرم (ص) است، چرا که آنان همه احادیث را به وسیله اجداد خود از پیامبر اکرم (ص) شنیده‌اند. در نتیجه علوم آنان از رسول خدا (ص) می‌‌باشد‌، برخی از این روایات عبارتند از: از امام صادق (ع) سؤال شد‌: «أَسْمَعُ الحدیث فلا أَدری منک سَمَاعُهُ أَو من أَبِیکَ. قالَ (ع): ما سَمِعتهُ منِّی فارْوِهِ عنْ رسول اللَّه (ص)‏» در جای دیگری نیز از امام صادق (ع) روایت شده که فرمودند‌: «حدیثی حدیثُ أَبی و حدیثُ أَبی حدیثُ جدِّی و حدیثُ جدِّی حدیثُ الحُسین و حدیثُ الْحُسینِ حدیثُ الحَسن و حدیثُ الحسن حدیثُ أَمیرِالمؤمنین و حدیثُ أَمیرالمؤمنین حدیثُ رَسُول اللَّه (ص) و حدیثُ رَسُول اللَّه، قولُ اللَّه عزَّوجل‏» از این روایات به دست می‌آید که ائمه (ع) بسیاری از مطالبی را که نقل می‌کنند از نزد خودشان نبوده بلکه از علم رسول الله (ص) بوده است».

پاسخ۱۷. آقای مطهری (پژوهشگر جامعة المصطفی العالمیة)؛

منصف علی مطهری آقای منصف علی مطهری در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «علم ائمه از نظر عقل و نقل» در این‌باره گفته‌ است: «از منابع علمی ائمه وراثت از پیامبر است به این معنی که پیامبر (ص) تمام معارف و شرایع را به علی (ع) آموخت و این معارف و آگاهی نسل اندر نسل به فرزندان علی (ع) رسیده و از حضرت علی (ع) روایت است که پیامبر اکرم (ص) هزار باب علم به من آموختند که از هر باب هزار باب دیگر باز شد (...). حضرت علی (ع) می‌فرماید : «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) عَلَّمَنِي أَلْفَ بَابٍ مِنَ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ مِمَّا كَانَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلُّ بَابٍ مِنْهَا يَفْتَحُ أَلْفَ بَابٍ فَذَلِكَ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ حَتَّى عَلِمْتُ عِلْمَ الْمَنَايَا وَ الْبَلَايَا وَ فَصْلَ الْخِطاب»».

پاسخ۱۸. آقای افقی (هیئت علمی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان)؛

داوود افقی آقای داوود افقی در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی غلو در روایات علم اهل بیت از کتاب بصائر الدرجات» در این‌باره گفته‌ است: «در بسیاری از روایات ائمه هدی (ع) به این موضوع پرداخته‌اند که، یکی از منابع عمده علومشان تعالیم پیامبر گرامی اسلام بوده است که یا به صورت مستقیم و یا به واسطه امام سابق به آنها رسیده است و البته این تعالیم و بهره‌گیری از علوم پیامبر اکرم و امام سابق همواره به صورت عادی نبوده است و چه بسا فراگیری علوم غیبی و استثنایی به نحو ویژه و استثنایی بوده است که ما از حقیقت آن اطلاعی نداریم. جناب صفار در کتاب بصائر الدرجات در ضمن ۱۲ باب و بیش از ۱۲۰ روایت به این موضوع پرداخته است. در بسیاری از روایات به علم‌آموزی و دانش‌اندوزی امیرمؤمنان در محضر پیامبر اکرم (ص) اشاره شده و به ابواب مختلفی از علوم که از سوی نبی گرامی بر امام علی (ع) گشوده شده، پرداخته شده است. برخی از روایات گویای این حقیقت هستند که پیامبر تمامی علوم و دانش‌های خود را به امام علی تعلیم داده و آن حضرت واجد تمامی علوم پیامبر می‌باشد (...) "عن سماعة بن مهران عن أبی عبد االله (ع) قال: انّ االله علّم رسوله الحلال والحرام والتأویل وعلّم رسول االله علمه کلّه علیّا" (...) به طور کلی آنچه از روایات برمی‌آید، این است که پیامبر (ص) وارث همه انبیاء و اوصیاء پیشین بوده و تمامی علوم آنان نزد پیامبر بوده است و بعد از پیامبر (ص) اوصیای ایشان یکی پس از دیگری واجد این علوم بوده و به یکدیگر منتقل کرده‌اند، گفتنی است که بخشی از این انتقال علوم، توسط صحیفه‌ها و نوشته‌هایی چون جفر و جامعه و مصحف فاطمه بوده است که در بخش بعدی تفصیل در مورد آن بحث خواهد شد».

پاسخ۱۹. آقای دکتر تورانی و خانم خطیبی؛

اعلا تورانی آقای دکتر اعلا تورانی و خانم زهرا خطیبی در مقاله «علم امام در آینه حکمت متعالیه» در این‌باره گفته‌اند: «تعلیمی بودن مؤلفه دیگر علم امام (ع) از دیدگاه حکمت متعالیه است. علامه طباطبائی، از دیگر نمایندگان حکمت متعالیه، در تفسیر خود اشاره می‌کند که ‌"علم غیب بالأصاله از آن خداست و بالتبع و به تعلیم الهی، دیگران هم می‌توانند آن را دارا شوند‌" ایشان درباره آیه ﴿إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾ می‌افزاید: این استثنا، استثنای از کلمه ﴿أَحَدًا﴾ است، و جمله ﴿مِن رَّسُولٍ﴾ بیان جمله ﴿مَنِ ارْتَضَى﴾ است، در نتیجه می‌فهماند که خدای تعالی هر پیغمبری از پیامبران را که بخواهد به هر مقدار از غیب مختص به خود آگاه می‌کند. پس اگر این آیه را به آیاتی مانند آیه شریفه ﴿وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ في‏ ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ في‏ كِتابٍ مُبين‏﴾ و آیه ﴿وَلِلَّهِ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا أَمْرُ السَّاعَةِ إِلاَّ كَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ‏﴾ و آیه ﴿قُل لّا يَعْلَمُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ الْغَيْبَ إِلاَّ اللَّهُ وَمَا يَشْعُرُونَ أَيَّانَ يُبْعَثُونَ﴾ ضمیمه کنیم که علم غیب را مختص به خدای تعالی می‌داند، این نتیجه به دست می‌آید که علم غیب اصالتاً از آن خداست، و به تبعیت خدا دیگران هم می‌توانند به هر مقداری که او بخواهد به تعلیم او داشته باشند. می‌توان گفت، آیات راجع به غیب که عد‌های آن را مختص به خدا می‌دانند، و دست‌های دیگر، آن را درباره غیرخدا هم ممکن می‌دانند، نظیر آیات راجع به میراندن است، که یک جا آن را مختص خدا دانسته، می‌فرماید: ﴿وَهُوَ الَّذِى يَتَوَفَّكُم بِالَّيْلِ‏﴾ و یک جا آن را به ملائکه نسبت می‌دهد، می‌فرماید: ﴿قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ‏﴾ و جایی دیگر آن را به رسل نسبت می‌دهد و می‌فرماید: ﴿وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُم حَفَظَةً حَتَّىَ إِذَا جَاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنَا وَهُمْ لاَ يُفَرِّطُونَ‏﴾ پس توفّی اصالتاً منسوب به خداست، و به تبعیت، منسوب به ملائکه و یا به عبارتی رسل است، چون ملائکه اسباب متوسطی‌اند که مسخر خدا و تحت فرمان اویند . علامه بر این عقیده است که علم به غیب بالأصاله و مستقلاً خاص خدای تعالی است، به آن معنایی که توضیح دادیم، پس خدای تعالی به ذات خودش عالم به غیب است، و دیگران اگر علمی به غیب داشته باشند به تعلیم او دارند، با این نکته که از آیه استفاده کردیم روشن می‌شود که هر جا خدای تعالی از انبیا حکایت کرده که منکر علم غیب خود شد‌هاند، منظور این بوده که بفهمانند ما رسولان بالأصاله و مستقلاً علم به غیب نداریم، نه اینکه با وحی خدا هم دانای به غیب نمی‌شویم، مانند آنجا که فرموده: ﴿قُل لاَّ أَقُولُ لَكُمْ عِندِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلا أَعْلَمُ الْغَيْبَ﴾ و آنجا که فرموده: ﴿وَلَوْ كُنتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لاَسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ﴾ و آنجا که فرموده: "بگو من از میان رسولان، رسولی نوظهور نیستم نه می‌دانم که با من چه می‌کنند، و نه اینکه با شما چه می‌کنند، و پیروی نمی‌کنم مگر آنچه را که به من وحی می‌شود" . علامه طباطبائی "ره" در ادامه اشاره می‌کند که بعد از آنکه عمومیت جمله ﴿فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا﴾ با جمله ﴿إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾ شکسته شد، به صورت عام مخصص درآمده که می‌تواند باز هم تخصیص بخورد، همچنان که در بحث درباره انبیا تخصیص خورده، چون آیات قرآنی دلالت دارد بر اینکه بر آن حضرت وحی می‌شود، مثلاً فرموده: "ما به تو وحی کردیم، همان طور که به نوح و پیغمبران بعد از او وحی کردیم" . و نیز دلالت دارد بر اینکه وحی یکی از مصادیق غیب است. بنابراین، یک نبی دسترسی به غیب دارد، همچنان که رسول دارد، البته این در صورتی است که مراد از رسول در جمله ﴿إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾ مقامی مقابل مقام نبوت باشد، و اما اگر منظور مطلق کسانی باشد که از ناحیه خدا به سوی خلق گسیل می‌شوند، نبی هم از همان کسان است، همچنان که آیه زیر بر این معنا شهادت می‌دهد: "ما قبل از تو هیچ رسول و پیامبری نفرستادیم مگر اینکه..." . چون نبی را هم ارسال شده می‌داند، و آیه "ما در هیچ شهر و آبادی پس پیامبری نفرستادیم، مگر اینکه..." نبی هم مانند رسول جزء استثناشدگان از عموم نفی است، بدون اینکه عموم مذکور نیازمند به تخصیص جدیدی بشوند. همچنین در مورد ‌امام به آن معنایی که قرآن کلمه ‌امام را در آن استعمال می‌کند، چون خدای تعالی ‌امام را به صفت صبر و یقین توصیف می‌کند، مثلاً می‌فرماید: "و ما بعضی از آنان را پیشوایانی کردیم که به امر ما هدایت می‌کنند، و بدین جهت چنین کردیم که صبر کردند، و به آیات ما یقین همچنین امامان را چنین توصیف کرده داشتند" . که پرده و حجاب از پیش رویشان برداشته شده، مثلاً فرمود: ﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ﴾، تا چنین و چنان شود. و نیز فرموده: چنان نیست که شما خیال می‌کنید اگر شما علم الیقین داشتید به سراغ این موهومات و تفاخر‌ها نمی‌رفتید، شما قطعاً جهنم را خواهید دید. در کتاب خرائج و جرائح از حضرت رضا (ع) روایت شده که آن جناب نظر کرد به ابن هذاب، و سپس فرمود: اگر به تو خبر دهم که در همین روز‌ها یکی از بستگانت کشته می‌شود، آیا تصدیقم می‌کنی؟ گفت: نه، برای اینکه کسی به جز خدای تعالی غیب نمی‌داند؛ فرمود: مگر این خدای تعالی نیست که می‌فرماید: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ﴾، پس رسول الله (ص) که مرضی نزد خداست غیب می‌داند، ما هم ورثه همان رسولی هستیم که خدا او را به هر مقدار از غیب خود خواسته آگاه کرده، پس ما هم می‌دانیم آنچه شده و آنچه تا روز قیامت خواهد شد ».

پاسخ۲۰. پژوهشگران وبگاه بیان معرفت؛

وبگاه بیان معرفت پژوهشگران وبگاه بیان معرفت، در پاسخ به این پرسش آورده‌اند: «بی‌شک اهل بیت (ع) بیش از سایر مردم از علوم پیامبر اکرم (ص) بهره‌مند بودند، چنان که درباره آنها فرموده است: به آنها چیزی نیاموزید زیرا آنها از شما داناترند. خصوصاً آنکه شخص امیرالمؤمنین (ع) از دوران کودکی در دامان رسول خدا (ص) پرورش یافته و تا آخرین لحظات عمر آن حضرت ملازم وی، و همواره در صدد فراگرفتن علوم و حقایق از پیامبر اکرم (ص) بود و پیامبر درباره وی فرمود: "من شهر علمم و علی در آن است" و از خود امیرالمؤمنین (ع) نقل شده که فرمود: رسول خدا (ص) هزار باب علم به من آموخت که هر بابی هزار باب دیگر می‌گشاید و مجموعاً می‌شود هزار هزار باب تا آنجا که از هر چه بوده و تا روز قیامت خواهد بود آگاه شدم و علم منایا و بلایا مرگ‌ها و مصیبت‌ها و فصل الخطاب داوری به حق را فرا گرفتم».

پاسخ۲۱. پژوهشگران مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات؛

مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات پژوهشگران مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات، در پاسخ به این پرسش آورده‌اند: «در خصوص منابع شفاهی علم ائمه (ع) که شامل تمامی علومی می‌شود که هر امامی به صورت شفاهی از امام پیش از خود دریافت نموده، روایاتی وجود دارد که به برخی اشاره می‌کنیم: امام صادق (ع) فرمود: «عَلَّمَ رَسُولُ اَللَّهِ (ص) عَلِيّاً (ع) أَلْفَ بَابٍ يُفْتَحُ مِنْ كُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ»؛ امام باقر (ع) می‌فرماید: «فلم يعلم واللَّه رسول‌اللَّه (ص) حرفاً ممّا علّمه اللَّه إلاّ علّمه عليّاً (ع)»؛».

پاسخ۲۲. پژوهشگران بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود.

بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود پژوهشگران بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود(ع)، در پاسخ به این پرسش آورده‌اند: «آموختن پیامبر (ص) به اجمال بوده که حضرت علی‏(ع) را از اسرار جهان آگاه ساخته، همان‏گونه که حضرت می‏‌فرماید: در ساعات پایانی عمر پیامبر (ص) بود که مرا طلبید:«عَلَّمَنِي أَلْفَ بَابٍ يَفْتَحُ لِي كُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ». بر این اساس، آگاهی امامان (ع) از احکام دینی، احوال افراد، جوامع، آینده و غیب عالم به طور مستقل و ذاتی نبوده بلکه خدای خالق از اقیانوس نامتناهی علوم خود به خاطر پاکی باطن و عبودیت و قرب ایمانهم به او به آنان عطا فرموده است.

پرسش‌های وابسته

1. منابع علم معصوم چیست؟ (پرسش)
2. آیا شیوه دستیابی معصوم به علم با دیگران مشترک است یا متفاوت؟ (پرسش)
3. رابطه قرآن با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
4. رابطه علم لدنی با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
5. رابطه روح یا روح القدس با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
6. آیا ارتباط با ارواح می‌تواند یکی از منابع علم معصوم باشد؟ (پرسش)
7. رابطه وحی یا الهام با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
8. رابطه تحدیث با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
9. رابطه نقر در گوش و نکت در دل با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
10. رابطه رؤیای صادق با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
11. رابطه کشف یا شهود با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
12. رابطه امام مبین یا کتاب مبین با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
13. رابطه ام الکتاب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
14. رابطه کتاب اعمال با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
15. رابطه علم‌الکتاب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
16. رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
17. رابطه عرش با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
18. رابطه مصحف فاطمه یا کتاب‌هایی مثل جفر با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
19. رابطه مقام راسخان در علم با علوم معصوم چیست؟ (پرسش)
20. رابطه عمود نور با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
21. رابطه اسم اعظم با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
22. رابطه وراثت از پیامبر یا امام پیشین با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
23. رابطه الف باب با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
24. علم معصوم امام به طور مستقیم از جانب خدا به او داده می‌شود یا با وساطت پیامبر خاتم؟ (پرسش)
25. آیا تعلیم اسماء با علم معصوم ارتباط دارد؟ (پرسش)
26. دیدگاه‌های دانشمندان مسلمان در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)
    1. _{دیدگاه‌های دانشمندان عرفان اسلامی در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    2. _{دیدگاه‌های دانشمندان فلسفه و حکمت اسلامی در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    3. _{دیدگاه‌های دانشمندان تفسیر در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    4. _{دیدگاه‌های دانشمندان حدیث در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    5. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب امامیه در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    6. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب معتزله در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    7. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اشعریه در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    8. _{دیدگاه دانشمندان اصول دین مکتب اباضیه در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}
    9. _{دیدگاه فرقه وهابیت در باره منبع علم معصوم چیست؟ (پرسش)}

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.