سوره جن در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره جن است. سوره جن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره جن در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سوره جنّ به اتفاق همه مفسران مکی است. در ترتیب مصحف هفتاد و دومین سوره‌ای است که بین دو سوره نوح و سوره مزمل قرار گرفته و در ترتیب نزول چهلمین سوره بوده که پس از سوره اعراف و پیش از سوره یس نازل شده است. در دیگر روایات ترتیب نزول، ردیف‌های ۳۶ تا ۳۹ برای آن ذکر شده است. در مصحف امام علی (ع) نیز سی و هشتمین سوره بوده است.

نام این سوره، «جن» (= موجود ناپیدا) از آیه ﴿قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا﴾ گرفته شده است.

در روایات و منابع کهن و برخی منابع تفسیری از آن به سوره ﴿قُلْ أُوحِيَ﴾ یاد شده است. برخی نیز از آن به سوره «وحی» یاد کرده‌اند. این سوره ۲۸ آیه و ۲۸۶ کلمه دارد و یکی از ۶ سوره آغاز شده با فعل امر و یکی از ۵ سوره‌ای است که با ﴿قُلْ﴾ شروع شده است. ﴿قُلْ أُوحِيَ﴾ دوازدهمین سوره از ممتحنات و در گروه مفصّلات (سوره‌های کوتاه) به شمار آمده است. برخی نزول آن را در سال دهم بعثت و اندکی پیش از رخداد معراج دانسته‌اند .

شأن نزول

شأن نزول سوره جن در روایاتی گوناگون نقل شده است. برپایه برخی روایات، رسول اکرم (ص) در سال دهم بعثت در بازگشت از سفر تبلیغی طائف در حال نماز شب بودند که گروهی از جن تلاوت قرآن آن حضرت را استماع کرده، ایمان آوردند و در پی آن آیات ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِّنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِم مُّنذِرِينَ قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا كِتَابًا أُنزِلَ مِن بَعْدِ مُوسَى مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُّسْتَقِيمٍ يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ اللَّهِ وَآمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُم مِّن ذُنُوبِكُمْ وَيُجِرْكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَن لّا يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ فَلَيْسَ بِمُعْجِزٍ فِي الأَرْضِ وَلَيْسَ لَهُ مِن دُونِهِ أَوْلِيَاء أُوْلَئِكَ فِي ضَلالٍ مُّبِينٍ ﴾ و آیات سوره جنّ نازل شد. البته با توجه به اینکه بنا به روایات ترتیب نزول، سوره احقاف ۲۶ سوره بعد از سوره جن نازل شده است نزول این دو دسته آیات درباره یک گروه و یک رخداد، بعید به نظر می‌رسد. افزون بر این، آیات سوره احقاف دلالت دارند جنیانی که با پیامبر (ص) دیدار کردند به حضرت موسی (ع) مؤمن بودند، در حالی که ظهور آیات سوره جنّ مشرک بودن جنیانی است که با پیامبر (ص) دیدار کردند و این خود گواه است که این دو دسته آیات در پی دو رخداد نازل شده‌اند.

روایت دیگری در سبب نزول سوره، از ملاقات پیامبر (ص) با جنیان در منطقه حجون مکه حکایت دارد. بنا به نقلی دیگر هنگام رفتن پیامبر (ص) با گروهی از یارانشان به بازار عکاظ، میان راه نماز صبح گزاردند و گروهی از جن که می‌خواستند علت بازداشته شدن طایفه جن از اخبار آسمان را بدانند قرآن را شنیدند و به آن حضرت ایمان آوردند؛ آن‌گاه به سوی قوم خود بازگشته، آنان را به اسلام فرا خواندند. مضمون آیات ﴿وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاءَ فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِيدًا وَشُهُبًا﴾ و ﴿وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَصَدًا﴾ سوره شأن نزول یاد شده را تأیید می‌کند.

محتوای سوره

سوره جنّ به داستان گروهی از جن اشاره می‌کند که پس از شنیدن قرآن به آن ایمان آورده، به اصول و معارف اسلام اقرار کردند. هدف سوره تثبیت نبوت پیامبراکرم (ص) است و اظهار شرافت آن حضرت در جذب دل‌های همنوعان (انس) و غیر همنوعانش (جن)؛ همچنین اشاره به یگانگی خداوند در ربوبیت و مسئله معاد.

این سوره در نخستین بخش خود آیات ﴿قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الْجِنِّ فَقَالُوا إِنَّا سَمِعْنَا قُرْآنًا عَجَبًا يَهْدِي إِلَى الرُّشْدِ فَآمَنَّا بِهِ وَلَن نُّشْرِكَ بِرَبِّنَا أَحَدًا وَأَنَّهُ تَعَالَى جَدُّ رَبِّنَا مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلا وَلَدًا وَأَنَّهُ كَانَ يَقُولُ سَفِيهُنَا عَلَى اللَّهِ شَطَطًا وَأَنَّا ظَنَنَّا أَن لَّن تَقُولَ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا وَأَنَّهُ كَانَ رِجَالٌ مِّنَ الإِنسِ يَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الْجِنِّ فَزَادُوهُمْ رَهَقًا وَأَنَّهُمْ ظَنُّوا كَمَا ظَنَنتُمْ أَن لَّن يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَدًا وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاء فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِيدًا وَشُهُبًا وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَن يَسْتَمِعِ الآنَ يَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا وَأَنَّا لا نَدْرِي أَشَرٌّ أُرِيدَ بِمَن فِي الأَرْضِ أَمْ أَرَادَ بِهِمْ رَبُّهُمْ رَشَدًا وَأَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ وَمِنَّا دُونَ ذَلِكَ كُنَّا طَرَائِقَ قِدَدًا وَأَنَّا ظَنَنَّا أَن لَّن نُّعْجِزَ اللَّهَ فِي الأَرْضِ وَلَن نُّعْجِزَهُ هَرَبًا وَأَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَنَّا بِهِ فَمَن يُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلا يَخَافُ بَخْسًا وَلا رَهَقًا وَأَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَمِنَّا الْقَاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولَئِكَ تَحَرَّوْا رَشَدًا وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا وَأَلَّوِ اسْتَقَامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَاهُم مَّاء غَدَقًا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَمَن يُعْرِضْ عَن ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذَابًا صَعَدًا وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا وَأَنَّهُ لَمَّا قَامَ عَبْدُ اللَّهِ يَدْعُوهُ كَادُوا يَكُونُونَ عَلَيْهِ لِبَدًا ﴾ از گروهی از جن سخن می‌گوید که تلاوت برخی آیات قرآن را از رسول‌خدا (ص) شنیدند و با پی بردن به اعجاز و شگفتی‌هایش به آن ایمان آوردند و با بازگو کردن شگفتی‌هایش، آن را برای قوم خود وصف کردند و ضمن بیان عظمت و بزرگی خداوند، گمراهی و بی‌خردی گروهی از جنّ را یادآوری کردند که نسبت‌های ناروا به خداوند داده، بر این پندار بودند که خدا پیامبری را بر نمی‌انگیزد. سپس مؤمنان جنّ به برخی تحولات جهان هستی در آستانه بعثت رسول‌خدا (ص) به عنوان گواه صدق آن حضرت اشاره می‌کنند و با تصریح به وجود گروه‌های صالح و ناصالح و مسلمان و کافر در میان جنیان، به ناتوانی خود در برابر قدرت پروردگار و پاداش آنان در برابر اعمالشان اشاره می‌کنند؛ آن‌گاه سوره، ایمان و استقامت در راه مستقیم را سبب فراوانی نعمت‌های الهی و سپس آزمایش بندگان با آن نعمت‌ها معرفی می‌کند و رویگردانی از یاد خدا را مایه عذاب شدید و روزافزون دانسته، با تأکید بر اختصاص مساجد به خداوند از عبادت غیر خدا نهی می‌کند.

در بخش دوم آیات ﴿ قُلْ إِنَّمَا أَدْعُو رَبِّي وَلا أُشْرِكُ بِهِ أَحَدًا قُلْ إِنِّي لا أَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلا رَشَدًا قُلْ إِنِّي لَن يُجِيرَنِي مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ وَلَنْ أَجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَدًا إِلاَّ بَلاغًا مِّنَ اللَّهِ وَرِسَالاتِهِ وَمَن يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ أَضْعَفُ نَاصِرًا وَأَقَلُّ عَدَدًا قُلْ إِنْ أَدْرِي أَقَرِيبٌ مَّا تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّي أَمَدًا عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا لِيَعْلَمَ أَن قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَيْهِمْ وَأَحْصَى كُلَّ شَيْءٍ عَدَدًا ﴾ با تصریح به یگانگی پروردگار و رسالت پیامبر (ص)، به مشرکان و کافرانی که خدا و رسولش را نافرمانی می‌کردند هشدار می‌دهد که آتش دوزخ جایگاه همیشگی آنهاست. سپس با تأکید بر اینکه تنها خداوند به زمان برپایی عذاب قیامت داناست و علم غیب ویژه اوست، به آشکار شدن برخی غیب‌ها از راه وحی برای پیامبران و برگزیدگان خدا و محفوظ بودن وحی الهی از گزند شیاطین تصریح می‌کند.

فضیلت سوره

فضیلت تلاوت این سوره در روایاتی گزارش شده است. بر اساس روایتی از امام صادق (ع) هرکس سوره ﴿قُلْ أُوحِيَ﴾ را بسیار بخواند، هرگز در زندگی دنیا دچار چشم زخم جن و سحر و مکر آنها نخواهد شد و با محمد (ص) همراه خواهد بود و می‌گوید: پروردگارا! من کسی را به جای آن حضرت نمی‌خواهم و هرگز از او به دیگران متمایل نمی‌شوم .

سوره جن در دانشنامه معاصر قرآن کریم

هفتاد و دومین سوره قرآن و چهلمین آن به ترتیب نزول و نازل شده در مکه.

به این علت که مضمون اصلی این سوره درباره جن است، سوره جن نامیده شده است. اولین سوره از سوره‌های پنج‌گانه است که با کلمه ﴿قُلُ﴾ آغاز می‌شود. ۲۸ آیه، ۲۸۶ کلمه و ۱۱۰۹ حرف دارد. از نظر حجم از سوره‌های «مفصلات» یعنی از سوره‌های نسبتاً کوچک قرآن است که بخش اول حزب سوم جزء ۲۹ را تشکیل می‌دهد.

این سوره به داستان چند نفر از طایفه جن اشاره می‌کند که صوت قرآن را شنیدند و ایمان آورده و به اصول معارف دین اقرار کردند. از این اشاره، رسالت و نبوت رسول خدا (ص) بر جن و انس نتیجه‌گیری می‌شود. در ادامه اشاره می‌کند به این که بعضی از طایفه جن نیز مانند انسان‌ها مؤمن و صالح‌اند و بعضی از آنان کافر.

همچنین برخی از عقاید خرافی مردم درباره جن را مطرح و به آنها پاسخ می‌دهد و یادآوری می‌کند که دعوت پیامبر اسلام برای طایفه جن و انس عمومیت دارد و نیز این سوره، به وحدانیت خدای تعالی در ربوبیت و مسئله معاد هم اشاره می‌کند. این سوره به شهادت سیاقش در مکه نازل شده است. ﴿قُلُ﴾ در آیه اول سوره، دستور خدا به رسول الله است که: یا محمد به مردم خبر بده که به من وحی شده است که تنی چند از جنیان گوش فرا داشتند به قرائت من از قرآن و گفتند راستی ما قرآنی شگفت‌آور شنیدیم.

منابع

1. گودرزی، محمد، مقاله «سوره جن»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره جن»، دانشنامه معاصر قرآن کریم