سوره کافرون در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره کافرون است. سوره کافرون از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره کافرون در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

صد و نهمین سوره قرآن و هجدهمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه و با موضوع محوری ناسازگاری توحید با شرک.

این سوره را «کافرون» می‌نامند چون با خطاب به آنان آغاز می‌شود: قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ. نام دیگر آن «جحد» (= انکار) است؛ زیرا این سوره در مورد کسانی که دین خدا را انکار می‌کنند، سخن گفته است. نام دیگر آن «عبادت» است؛ زیرا این کلمه (با اشتقاقات مختلف آن)، ۸ بار در این سوره کوتاه به کار رفته است. این سوره را «مُقشقشه» نیز می‌گویند؛ زیرا به معنای پاک کننده و دورنگهدارنده از نفاق، شرک و آلودگی است و این سوره به طور قاطع و صریح عبادت بت‌ها و غیر خدا را رد می‌کند و انسان را از شرک و نفاق دور نگه می‌دارد و از آنها پاک و بری می‌نماید.

در تعداد آیات آن هیچ اختلافی نیست و دارای ۶ آیه، ۲۷ کلمه و ۹۹ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «قصار» (کوتاه) است و در ردیف سوره‌های جزء عم در حزب چهارم جزء سی قرار دارد. یازدهمین و آخرین سوره از سوره‌های «ندا» و «مخاطبات» است. همچنین دومین سوره از سوره‌های «مقولات» است که با کلمه قُلُ (بگو) آغاز می‌شود. مفسرین در اینکه این سوره مکی است و یا مدنی اختلاف کرده‌اند و از ظاهر سیاقش بر می‌آید که در مکه نازل شده باشد. به این سوره و سه سوره دیگر (سوره اخلاص، سوره فلق، سوره ناس) مجموعاً چهار قل می‌گویند. این سوره مشتمل بر اتمام حجت بر کافران است و عدم سازش و آمیختگی میان اسلام و کفر را بیان کرده است.

فضیلت سوره

از پیامبر آورده‌اند که فرمود: «مَنْ قَرَأَ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ فَکَأَنَّمَا قَرَأَ رُبُعُ الْقُرْآنِ...»؛ «کسی که سوره «کافرون» را بخواند، بسان کسی است که یک چهارم قرآن را خوانده است. شیطان‌های طغیان‌گر به برکت این سوره از او دور می‌گردند و از بلای شرک و گمراهی و بیدادگری پاک و از هول و هراس روز رستاخیز در امان خواهد بود» و نیز در روایتی آورده‌اند که به «جبیر بن مطعم» فرمود: آیا دوست داری هنگامی که به سفر می‌روی از نظر زاد و توشه از بهترین یارانت باشی؟ گفت: آری پدر و مادرم به قربانت! فرمود: پس این سوره‌های پنج‌گانه را بخوان "فاقرء هذه السور الخمس..." پرسید: کدامین سوره‌ها؟ فرمود: سوره‌های «کافرون»، «نصر»، «اخلاص»، «فلق» و «ناس». و به یاد داشته باش که هر کدام را با بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ آغاز نما. نامبرده می‌افزاید: من ثروت و سرمایه زیادی نداشتم و با کسانی که خدا خواست همسفر و همراه شدم و به لطف او از بلندهمت‌ترین و پرزاد و توشه‌ترین آنها بودم تا از سفر بازآمدم و نیز آورده‌اند که: مردی به حضورش آمد و گفت: ای پیامبر خدا! آمده‌ام چیزی به من بیاموزی که به هنگام خواب آن را بخوانم؛ فرمود: «إِذَا أَخَذْتَ مَضْجَعَكَ فَاقْرَأْ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ َ ثُمَ نَمْ عَلَى خَاتِمَتِهَا فَإِنَّهَا بَرَاءَةٌ مِنَ الشِّرْكِ»، «هنگامی که به بستر رفتی، سوره «کافرون» را بخوان و پس از آن بخواب که این سند بیزاری از شرک است». از حضرت صادق (ع) آورده‌اند که می‌فرمود: «كَانَ أَبِي يَقُولُ: قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ رُبُعُ الْقُرْآنِ وَ كَانَ إِذَا فَرَغَ مِنْهَا قَالَ: أَعْبُدُ اللَّهَ وَحْدَهُ»؛ «پدرم می‌فرمود: سوره کافرون یک چهارم قرآن است و هنگامی که آن را می‌خواند و از آن فراغت می‌یافت، می‌فرمود: تنها خدای یکتا را می‌‌پرستم، تنها او را می‌‌پرستم و بس» و نیز آورده‌اند که فرمود: «مَنْ قَرَأَ قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فِي فَرِيضَةٍ مِنَ الْفَرَائِضِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ وَ لِوَالِدَيْهِ وَ مَا وَلَدَ وَ إِنْ كَانَ شَقِيّاً مُحِيَ مِنْ دِيوَانِ الْأَشْقِيَاءِ وَ أُثْبِتَ فِي دِيوَانِ السُّعَدَاءِ وَ أَحْيَاهُ اللَّهُ سَعِيداً وَ أَمَاتَهُ شَهِيداً وَ بَعَثَهُ شَهِيداً»، «کسی که سوره «کافرون» و «اخلاص» را در یکی از نمازهای واجب خویش بخواند و آنها را باور داشته باشد، خدا او و پدر و مادر و فرزندانش را می‌آمرزد و اگر گرفتار تیره‌بختی شده باشد نام او از دفتر تیره‌بختان محو و پاک شده و در دفتر نیک‌بختان نوشته می‌شود؛ و خدا او را نیک بخت زنده می‌دارد و شهید از دنیا می‌برد و شهید برمی‌انگیزد».

مقاصد سوره

در این سوره رسول خدا (ص) را دستور می‌دهد به این که برائت خود از کیش شرک و کفر را علناً اظهار داشته، خبر دهد که آنها نیز پذیرای دین وی نیستند، پس نه دین او مورد استفاده ایشان قرار می‌گیرد و نه دین آنان، [[[مسلمانان]] و] مرا مجذوب خود می‌کند، بنابر این نه کفار می‌‌پرستند آنچه را که من می‌‌پرستم و نه هرگز من می‌‌پرستم آنچه را که ایشان می‌‌پرستند، پس کفار باید برای ابد از سازشکاری و مداهنه اندیشه‌ای و ایمانی اسلام با آنان مأیوس باشند.

ساختار

سوره از ۳ بخش تشکیل شده است.

1. آیات قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ لا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ وَلا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ: دستور محاجه پیامبر است با کافران که مشتمل بر تقابل توحید و شرک است.
2. آیات وَلا أَنَا عَابِدٌ مَّا عَبَدتُّمْ وَلا أَنتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ . تکرار مضمون دو آیه قبل است که به منظور تأکید آن تکرار شده، نظیر تکراری که در آیه كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَوْفَ تَعْلَمُونَ آمده و نیز تکراری که در آیه فَقُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ كَيْفَ قَدَّرَ آمده است.
3. آیه لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ: دستور به اجتناب از التقاط بین اسلام محمدی و دیگر ادیان می‌دهد. افتتاح و اختتام سوره در رابطه تلازمی با یکدیگر هستند. بدین معنا که با مشرکین باید احتجاج کرد ولی راه اسلام از شرک و کفر جدا است و امکان التقاط بین ادیان نیست. با توجه به ساختار سوره، به نظر می‌رسد جداسازی راه اسلام از کفر و شرک پیام مرکزی سوره است. سیوطی نوشته است: این سوره به سوره کوثر از طریق آیه فَصَلِّ لِرَبِّكَ متصل است. در هر دو سوره خداوند محمد (ص) و مسلمین را فرمان به پرستش پروردگار یکتا کرده است.

در الدر المنثور آمده که... ولید بن مغیره و عاصی بن وائل و اسود بن مطلب و امیه بن خلف، رسول خدا (ص) را دیدند و گفتند: ای محمد بیا خدایان‌مان را روی هم بریزیم، ما خدای تو را بپرستیم و تو خدایان ما را. در نتیجه غائله و کدورت بین ما بر طرف شود، همه در پرستش معبودها مشترک باشیم و بالاخره یا معبود ما حق است و یا معبود تو، اگر معبود ما حق و صحیح‌تر بود سر تو بی‌کلاه نمانده و از عبادت آنها حظی برده‌ای و اگر معبود تو حق و صحیح‌تر از معبود ما باشد سر ما بی‌کلاه نمانده، از پرستش او بهره‌مند شده‌ایم. در پاسخ این پیشنهاد، خدای تعالی این سوره را نازل کرد که بگو: هان ای کفار! من هرگز نمی‌پرستم آنچه را که شما می‌‌پرستید، تا آخر سوره. شیخ در امالی به سند خود از میناء از عده‌ای از اصحاب امامیه قریب به این معنا را روایت کرده است.

آیات نامدار و مشهور

1. قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ؛
2. لَا أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ؛
3. وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ؛
4. وَلَا أَنَا عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْ؛
5. وَلَا أَنْتُمْ عَابِدُونَ مَا أَعْبُدُ؛
6. لَكُمْ دِينُكُمْ وَلِيَ دِينِ.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره کافرون»، دانشنامه معاصر قرآن کریم