سینه‌زنی در معارف و سیره حسینی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث سینه‌زنی است. سینه‌زنی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سینه‌زنی در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط نداردسینهزنی از مراسم سنّتی عزاداری برای سید الشهدا (ع) و دیگر ائمۀ مظلوم، که همراه نوحه‌خوانی و با آهنگی خاص بر سر و سینه می‌زنند، گاهی هم سینۀ خود را لخت کرده، بر آن می‌زنند.
مقدمه
اصل این سنّت، به‌ویژه در میان عرب‌ها رواج داشته است. بعدها به صورت موجود در آمده که با انتخاب نوحه‌های سنگین، حرکات دست بر سینه می‌خورد. به فردی هم که بر سینۀ خود زده، عزاداری می‌کند، "سینه‌زن" می‌گویند. اینگونه نوحه‌گری، ابتدا بصورت فردی بوده، امّا با مرور زمان به شکل گروهی و دستجات سوگواری در آمده است. "دسته‌گردانی و سینه‌زنی و نوحه‌خوانی که در زمان صفویّه رایج شده و توسعه پیدا کرده بود، در عصر قاجاریّه با توسعه و تجمّل بیشتر در پایتخت رواج داشت... دسته‌گردانی در عصر قاجار، به‌ویژه در زمان ناصر الدین شاه با آداب و تشریفات و تجمّل بسیار برگزار می‌شد. دسته‌های روز با نقّاره و موزیک جدید و علم و بیرق و کتل، و دسته‌های شب با طبق‌های چراغ زنبوری و حجله و مشعل به راه می‌افتاد و در فواصل دستۀ سینه‌زن‌ها با آهنگ موزون سینه می‌زدند. نوحه‌خوانی و سینه‌زنی حتّی در اندرون شاهان قاجار، بین خانم‌های اندرون نیز متداول بود[۱].[۲]
رایج‌ترین آیین عزاداری شامل بر ضربه‌زدن بر سینه با دست
«سینه‌زنی» متداول‌ترین گونه عزاداری مذهبی شیعیان در کشورهای مختلف است. در این آیین، عزاداران، به طور هماهنگ و با ریتمی مشخص، معمولاً همراه با نوحه‌خوانی، با دست بر سینه خود می‌کوبند. به کسی که سینه‌زنی می‌کند «سینه زن» گفته می‌شود. با توجه به نوحه و شرایط محل برگزاری، سینه زنان با نظر مداح می‌توانند در حالت ایستاده یا نشسته سینه‌زنی کنند.
شکل بالابردن و فرودآوردن دست‌ها بر سینه، دفعات آن و سرعت ضربات در موقعیت‌های مختلف بسته به نوحه‌ای که خوانده می‌شود، متفاوت است. در برخی مناطق، هنگام سینه‌زنی، عزاداران مرد بالاتنه خود را برهنه می‌کنند. این عمل به سینه‌زنی شور و نظم بیشتری می‌دهد. در مواردی نیز لباس‌هایی مخصوص سینه‌زنی طراحی و دوخته می‌شود که در آنها امکان برهنه کردن قسمت جلوی سینه بدون درآوردن کامل لباس فراهم شده است.
سینه‌زنی مکان خاصی ندارد و در هر جا مجلس عزاداری برگزار شود، اعم از مسجد و حسینیه تا مکان‌های عمومی یا منازل شخصی، این آیین برگزار می‌شود. رایج‌ترین انواع سینه‌زنی، در فرهنگ اصطلاحات مرسوم مداحی، عبارت است از: «واحد»: سینه‌زنی با ریتم کند، تک‌ضربه محکم با فاصله‌ای چند ثانیه‌ای میان ضربات.
«سنگین»: سینه‌زنی با ریتم متوسط، ضربه‌ای محکم و با مکثی کوتاه میان ضربات.
«شور»: سینه‌زنی با ریتم تند، ضربه آرام‌تر و بدون فاصله میان ضربات
«دوضرب» یا «سه‌ضرب» یا «چهارضرب»: دو یا سه یا چهار ضربه پشت سرهم با ریتم تند، با مکثی کوتاه میان هر نوبت. در یک مجلس نوحه‌خوانی کامل، همه این اشکال سینه‌زنی استفاده می‌شود و معمولاً سیر تغییر اشکال، با افزایش ریتم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی، از اشکال ملایم‌تر سنگین و واحد آغاز می‌شود و به اشکال پرشتاب‌تر سه ضرب و شور ختم می‌شود.
همچنین در سینه‌زنی‌های طولانی، ممکن است در طول یک مجلس، چندین بار با تغییر نوحه، شکل سینه‌زنی هم تغییر کند. هنگام این تغییرات، سینه‌زنان بر مبنای تجربه‌های قبلی یا با هدایت «میاندار» یا خود مداح و نوحه‌خوان، ریتم جدید را پذیرا می‌شوند. به طور کلی سینه‌زنی را از حیث محل برگزاری به دو گونه سینه‌زنی «متمرکز» - که در یک مکان برگزار می‌شود و سینه‌زنی «متحرک» - که در قالب دسته‌های سینه‌زنی انجام می‌شود- می‌توان تقسیم کرد. در مجالس بزرگ و پرتعداد از جمله در حسینیه‌ها و تکایا، شکل ایستادن سینه‌زنان تابع نظمی مشخص است. در شکل مرسوم، آنها در صفوفی منظم در دو یا چند ردیف روبه‌روی هم - با فاصله‌ای که امکان حرکت دست‌ها هنگام سینه‌زنی را فراهم کند - می‌ایستند یا می‌نشینند. به فرایند نظم بخشی سینه‌زنان و تشکیل ستون‌ها اصطلاحاً «کوچه بازکردن» گفته می‌شود که معمولاً به صورت خودجوش و گاه با هدایت میانداران صورت می‌گیرد.
یکی از تفاوت‌های دسته‌های سینه‌زنی با سینه‌زنی در یک مکان، محدودیت زمانی دسته‌ها است؛ چراکه دسته‌های سینه‌زنی در چند مناسبت اصلی و مهم عزاداری (معمولاً دهه محرم، اربعین، ۲۸ صفر، شهادت حضرت زهرا (س)) برگزار می‌شوند، اما در مجالس عزاداری و هیئت‌ها، در تمام طول سال مراسم سینه‌زنی برگزار می‌شود. نقطه اوج سینه‌زنی، در پایان سینه‌زنی شور است که گاه به «هروله» منتهی می‌شود. هروله اصطلاحاً به سرو سینه زدن جمعی توده عزاداران به صورت ممتد و بدون نظم و هماهنگی باهم، با ریتم تند و در حالتی شبیه دویدن و چرخیدن دور یک محور فرضی گفته می‌شود. در این حالت، سینه‌زنی شکلی بی‌قاعده دارد و سینه‌زنان حالت از خود بی‌خودشدگی دارند.
الگوهای سینه‌زنی در کشورها و نیز در مناطق مختلف تفاوت‌هایی دارد. در بعضی موارد این تفاوت‌ها به گونه‌ای است که شکل منحصر به فردی را پدید آورده است. به عنوان مثال «سینه‌زنی واحد» گونه‌ای از سینه‌زنی است که در مناطق جنوبی ایران به ویژه در بوشهر و برخی شهرهای خوزستان و هرمزگان رایج است. در این مدل، سینه‌زنان به جای ایستادن در صفوف، حلقه‌های متحدالمرکزی را با شعاع‌های از کوچک به بزرگ تشکیل می‌دهند. به این صورت که هر سینه‌زن با دست چپ کمربند نفر بغلی را می‌گیرد و بدین شکل، یک یا چند حلقه درست می‌شود. در مرکز این حلقه‌ها نوحه‌خوان قرار دارد که به او «سرخوان» می‌گویند. با ریتمی آرام و متناسب با نوحه، سینه‌زنان به شکل هماهنگ به سمت جلو خم می‌شوند و بلافاصله قامت برافراشته دست راست را به هوا می‌برند و در فرود به سینه می‌کوبند. پس از هر ضربه، هر سینه‌زن کمی به سمت چپ در مدار فرضی حلقه حرکت می‌کند؛ بدون آنکه اتصال را با فرد کناری قطع کند. به این ترتیب در طول سینه‌زنی، حلقه سینه‌زنان چرخشی آرام و مداوم دارند. در لارستان هم مشابه سینه‌زنی واحد بوشهری با تفاوت‌هایی رواج دارد که به آن سینه سنتی لاری یا «سینه‌زنی قطاری» گفته می‌شود. در مناطقی از خوزستان مانند اندیمشک و به ویژه در میان عرب‌ها مدل سینه‌زنی مشابهی رایج است که «چلاب» نام دارد. در چلاب هم سینه‌زنان دوایری تودرتو را تشکیل می‌دهند با این تفاوت که هماهنگ با نوحه در فواصل سینه‌زنی پای راست را بالا برده، محکم بر زمین می‌کوبند و بعد دست‌ها را بر سینه می‌زنند. در بهبهان نیز مدل متفاوتی از سینه‌زنی به نام «سه‌سنگ» رواج دارد که در آن عزاداران روی زانو می‌نشینند. نوحه‌خوان به آرامی نوحه‌ای می‌خواند و به تدریج اوج می‌گیرد. سپس با گفتن «علی» سینه‌زنان سه بار محکم و متوالی به سینه خود می‌زنند. همچنین در یزد، دسته‌های سینه‌زنی معمولاً دو نوحه‌خوان دارند که یکی نقش اصلی دارد و به او «سردسته» می‌گویند. در آن دسته‌ها، عزاداران ابتدا با یک دست و وقتی ریتم تندتر شد، با دو دست سینه می‌زنند. از این سنخ تفاوت‌ها میان الگوهای سینه‌زنی شیعیان کشورهای مختلف وجود دارد. به عنوان مثال سینه‌زنی شیعیان پاکستان و هند اساساً با الگوهای ایرانی و عربی متفاوت است.
دسته‌های سینه‌زنی اغلب مردانه است و زنان در آنها نقشی حاشیه‌ای و عمدتاً ناظر دارند. گرچه در مواردی دسته زنان دنباله دسته سینه‌زنی مردان حرکت می‌کند، اما به جهت محدودیت‌های عرفی - شرعی، سینه‌زنی زنان در انظار عمومی متعارف نیست. در مجالس عزاداری عمومی، به جهت تفکیک محل حضور زنان و مردان، این محدودیت وجود ندارد و گرچه در این مجالس هم باز مردان در میدان اصلی سینه‌زنی حضور دارند، اما برخی زنان پشت پرده یا در بخشی از مجلس که به آنها اختصاص یافته است، هماهنگ با ریتم سینه‌زنی مردان، سینه می‌زنند.
علاوه بر این حضور حاشیه‌ای، در برخی مناطق از جمله در مناطق جنوب ایران و نیز در عراق، زنان در مجالس عزاداری زنانه نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌کنند و حتی الگوهای سینه زدن خاص خود را دارند. به عنوان مثال می‌توان به «رشگ» - که به آن «هوسه» یا «یزله» نیز گفته می‌شود. اشاره کرد که در جنوب عراق به ویژه بصره و نیز در بین زنان عرب خوزستان و بوشهر رواج دارد. در این مدل سینه‌زنی، زنان عزادار در حالت ایستاده، دست‌ها را به صورت ضربدر بر سینه می‌زنند و با ریتمی کند سینه‌زنی را ادامه می‌دهند تا جایی که برای لحظاتی این ریتم تند می‌شود و زنان با «احو... احو» گفتن، نوحه‌خوان زن را - که به او «ملایه» گفته می‌شود - همراهی می‌کنند. در گونه‌ای دیگر از سینه‌زنی زنان عرب، عزاداران به حالت چهارزانو نشسته و با دست راست بر سینه و همزمان با دست چپ بر پای چپ خود می‌کوبند.
خاستگاه اصلی سینه‌زنی، ظاهراً عراق بوده و این آیین ریشه در رسوم عزاداری زنان عرب دارد. رسم بر سر و سینه زدن عرب‌ها در سوگواری، به تدریج شکل آیینی پیدا کرده و به سینه‌زنی تبدیل شده است. زمان دقیق این تغییر مشخص نیست. این اندازه می‌دانیم که در اوایل دوره قاجار دسته‌های سینه‌زن در ایام عزاداری به راه می‌افتادند. در سفرنامه‌های اروپاییان گزارش‌هایی از سینه‌زنی در آن دوره آمده است. نخستین نوحه‌ها برای سینه‌زنی هم در همین دوره توسط یغمای جندقی (۱۱۹۶-۱۲۷۶ق) سروده شدند. اما آنچه امروزه به عنوان الگوهای مرسوم سینه‌زنی به ویژه در ایران می‌شناسیم، متأخر است و کمتر از یک قرن سابقه دارد. در تهران، بانی و مروج الگوی متداول سینه‌زنی امروز، روضه‌خوانی عراقی به نام حاج مرزوق بوده است که در دهه ۳۰ به دعوت چند نفر از مسئولان وقت «هیئت بنی‌فاطمه» و «هیئت جان‌نثاران حسینی صنف بزاز» - از هیئت‌های باسابقه تهران - از کربلا به این شهر نقل مکان کرد و با خود مدل سینه‌زنی عراقی را به ایران آورد و به اعضای آن هیئت‌ها آموزش داد. تا پیش از آن در تهران سینه‌زنی به شکلی دیگر و با یک دست انجام می‌شد. اما پس از آن مدلی که حاج مرزوق آموزش داد در تهران رواج پیدا کرد و به تدریج به دیگر شهرها گسترش یافت. این مدل سینه‌زنی «واحد نُص» نام دارد و در آن هر دو دست با هم بلند شده، یکی کامل و دیگری نیمه، و سپس به سینه کوبانده می‌شوند. سینه‌زنی واحد که امروزه در جنوب ایران رواج دارد نیز کمتر از یک قرن پیش از طریق کشورهای هند و پاکستان به کشورهای حاشیه خلیج فارس و سپس به واسطه ملوانان به بوشهر و مناطق همجوار وارد شده و رواج یافته است. نخستین مداح این سبک ناخدا عباس نام داشته است.
برخلاف برخی دیگر از آیین‌های عزاداری، سینه‌زنی آیینی است که تقریباً بین فقها و علمای شیعه درباره معصومیت آن اتفاق نظر وجود دارد و امری ممدوح و مستحب دانسته می‌شود. گرچه در برخی جزئیات آن اختلاف نظر وجود دارد؛ از جمله در حدود و شدت ضربه زدن بر سینه و برهنه شدن هنگام سینه‌زنی. به عنوان مثال سیدمحمدحسین فضل الله «سینه‌زنی خشن» را حرام می‌داند. همچنین برخی فقها از جمله سیدعلی خامنه‌ای و ناصر مکارم شیرازی نسبت به برهنه شدن در سینه‌زنی نظر مثبتی ندارند و این کار را برازنده مجالس عزاداری نمی‌دانند؛ به ویژه در مواردی که سینه‌زنی در مکان‌های عمومی و در حضور زنان برگزار می‌شود.[۳].
منابع
پانویس
- ↑ موسیقی مذهبی ایران، ص۲۶.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۲۵۶.
- ↑ مظاهری، محسن حسام، مقاله «سینه‌زنی»، فرهنگ سوگ شیعی ص ۲۹۶.