عین

عین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عین در قرآن - عین در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

عین در قرآن

1. ﴿...فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا...﴾.
2. ﴿...أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا...﴾.

واژه عین بیش از شصت بار، به صورت مفرد، مثنی، جمع و مضاف... در قرآن مجید به کار رفته که با توجه به محل استعمال در هر آیه، معنی خاصی از آن، مورد عنایت قرآن بوده است.

معناشناسی

برخی نویسندگان زیر واژه عین می‌نویسند: عین به معنی چشم و چشمه است مثل: ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ...﴾ که عین به معنی چشم است.

با مراجعه به قرآن خواهیم دید که جمع عین به معنی چشم، اعین است، مثل ﴿وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا﴾ و جمع عین به معنی چشمه عیون است مثل: ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ﴾.

به نظر راغب، در مفردات معنای اصلی عین، چشم است و معانی دیگر، به عنایت است، حتی چشمه را از آن جهت عین گویند؛ که مثل چشم، دارای آب است....

با توجه به توضیحی که در مورد واژه عین بیان شد و با عنایت به ترجمه دو آیه مذکور روشن می‌شود منظور از عین در آیات فوق چشمه، یا دوازده چشمه است که به شکل اعجاز حضرت موسی(ع) برای دوازده طایفه بنی اسرائیل، از سنگ استخراج فرموده بود.

بحث در این گفتار محل جغرافیایی آن چشمه‌هاست.

اشاره‌ای به گذشته بنی اسرائیل

حضرت موسی(ع) با قومش، پس از خلاصی از چنگال فرعون، به منظور ایجاد یک جامعه نو و آزاد؛ محتاج قوانین مدوّنی بودند؛ لذا خداوند به موسی(ع) دستور داد؛ تا مدت چهل شبانه روز، در کوه طور به همراهی هفتاد نفر از بنی اسرائیل به مناجات با خدا مشغول شود، در آن مدت همراهان موسی(ع) درخواست رؤیت عینی خدا نمودند؛ خداوند بر کوه تجلی کرد و همه همراهان موسی(ع) جان سپردند. با دعای موسی(ع) بار دیگر آنان را زنده کرد، از طرف دیگر؛ عده‌ای از بنی اسرائیل به وسیله سامری به گوساله پرستی گرویدند.

زمانی که حضرت موسی(ع) به میان قوم برگشت؛ آنان را از این عمل شرک آلود نهی نمود و دستور توبه به آنان داد: «قوم پرسیدند که طریق طلب آمرزش چیست؟ موسی(ع) فرمان داد تا قوم غسل کرده و کفن به گردن افکندند و هارون برادر موسی(ع) دوازده هزار تن از کسانی را که گوساله نپرستیده بودند، با تیغ‌های بران بیاورد. تا به بقیه قوم حمله برند و گروهی از ایشان را بکشند، آن گاه با تضرع و دعای موسی(ع) و هارون، خدا توبه ایشان را پذیرفت و کشتگان را در ردیف شهدا قرار داد».

قوم موسی(ع) روزگاری را در تیه که بیابانی است میان سرزمین ایله و مصر و دریای احمر و کوه‌های سراب، از سرزمین شام گذرانیدند. در آن بیابان بود که بنی اسرائیل از جهت آب در مضیقه بودند و حضرت موسی(ع) از خداوند درخواست آب نمود و آن تقاضا مورد قبول درگاه الهی واقع شده و خداوند به موسی(ع) فرمود: ﴿اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا﴾.

جغرافیای محل چشمه

در تفسیر المیزان، چنین آمده است؛ «و سنگی با موسی(ع) بود که همه روزه آن را در وسط لشکر می‌گذاشت و آن گاه با عصای خود به آن می‌زد دوازده چشمه از آن می‌جوشید و هر چشمه به طرف تیره‌ای از بنی اسرائیل که دوازده تیره بودند؛ روان می‌شد». برخی نویسندگان در مقدمه تفسیر سوره بقره می‌نویسند: «و هر جا بنی اسرائیل آب نمی‌یافتند؛ موسی(ع) با عصای خود به زمین می‌زد و آب می‌جوشید».

اما: در اینکه این سنگ چگونه سنگی بوده و موسی(ع) چگونه با عصا بر آن می‌زده و جریان آب از آن به چه صورت تحقق می‌یافته؛ سخن بسیار گفته‌اند، ولی آنچه قرآن در این باره می‌گوید: بیش از اینکه بیان شد نیست که موسی(ع) عصای خود را بر سنگ زد و دوازده چشمه آب از آن جاری گردید.

بعضی از مفسرین گفته‌اند؛ صخره‌ای بوده است، در یک قسمت کوهستانی، مشرف بر آن بیابان تیه که قوم یهود چهل سال در آن سرگردان بوده‌اند.».

در کتاب عهد قدیم ـ تورات و انجیل ـ در سفر خروج، باب هفدهم در مورد درخواست بنی اسرائیل از موسی(ع) که برای آنان آب تهیه نماید؛ تا خود و مواشی آنان از تشنگی هلاک نشوند، در آیات ۱ تا ۸ چنین نقل شده است: «و تمامی جماعت بنی اسرائیل، به حکم خداوند طی منازل کرده، از صحرای سین ـ سینا ـ کوچ کردند و در رفیدیم اردو زدند و آب نوشیدن برای قوم نبود و قوم با موسی(ع) منازعه کردند و گفتند ما را آب بدهید تا بنوشیم. موسی(ع) بدیشان گفت: چرا با من منازعه می‌کنید و چرا خداوند را امتحان می‌نمایید و در آنجا قوم تشنه بودند و قوم بر موسی(ع) شکایت کردند و گفتند: چرا ما را از مصر بیرون آوردی، تا ما و فرزندان و مواشی ما را به تشنگی بکشی؟

آن گاه موسی(ع) نزد خداوند استغاثه نموده گفت: با این قوم چه کنم؟ نزدیک است مرا سنگ‌سار کنند! خداوند به موسی(ع) گفت: پیش روی قوم برو و بعضی از مشایخ اسرائیل را با خود بردار و عصای خود را که بدان نهر زدی، به دست خود بکوب برو، همانا من در آنجا پیش روی تو، بر آن صخره. که در جنوب حوریب است؛ می‌ایستم و صخره را خواهی زد؛ تا آب از آن بیرون آید و قوم بنوشند.

پس موسی(ع) به حضور مشایخ اسرائیل چنین کرد و آن موضع را مسّه و مریبه نامید، به سبب منازعات بنی اسرائیل و امتحان کردن ایشان خداوند را؛ زیرا گفته بودند، آیا خداوند در میان ما هست یا نه؟».

در مجموع از دیدگاه مفسران قرآنی جایی که حضرت موسی ۱۲ چشمه در آنجا جاری ساخت به صورت زیر مطرح گردیده است:

1. برخی آثار برجای مانده از چشمه‌های موسی را در جنوب غربی مأدبا واقع در کشور اردن می‌دانند. برای این نظر می‌توان دکتر عبدالکریم بی‌آزار شیرازی را نام برد.
2. برخی آن را در کوه «حوریب» می‌دانند. از قائلین به آن می‌توان از آیت‌الله مکارم شیرازی نام برد.
3. عده‌ای دیگر جایگاه چشمه‌ها را در رفیدم(= رفیدیم) می‌دانند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

از جمع‌بندی اسناد و مدارک یاد شده، به این نتیجه می‌رسیم، که قوم یهود، در سرزمین تیه در شبه جزیره سینا، از حضرت موسی(ع) درخواست آب نموده بودند و آن حضرت، با زدن عصای خود به سنگ ـ کوه ـ ۱۲ چشمه از آن جاری کرده بود و هر کدام از اسباط بنی اسرائیل نهر مربوط به خود را می‌شناختند و از آن بهره می‌بردند.

آیات یک تا هشت باب هفدهم سفر خروج، نیز کوه حوریب را محل جوشیدن چشمه آب معرفی می‌نماید. چنانچه ما آن کوه را مکان اصلی سرچشمه آن دوازده نهر بپذیریم، جغرافیای این کوه؛ جغرافیای عین مندرج، در آیه مورد بحث است.

کوه حوریب کجاست؟

برخی نویسندگان، زیر واژه سینا سینین می‌نویسند: «سلسله کوه‌های کوچکی است، در اراضی مقدسه که طولش دو میل و عرضش ثلث میل است و کوه طور مرتفع‌ترین قسمت این سلسله است که در شمال آن واقع است. داستان تجلی خدا بر موسی(ع) که در آیه بیستم، از سوره مؤمنون و آیه دوم از سوره تین بیان شده در آنجا بوده است.

این قسمت از کوه‌های سینا در اصطلاح راهبان قدیم حوریب نامیده می‌شده و اکنون عرب آن را صفصافه می‌نامد. برخی نویسندگان، زیر کلمه حوریب نوشته‌اند؛ جبل فی شبه جزیرة سینا، تجلی فیه الرب موسی(ع) و من بعده لایلیا النبی، علی ما جاء فی الکتاب المقدس یرد ذکره أحیانا باسم جبل سیناء. حوریب کوهی است در شبه جزیره سینا محلی که خداوند بر موسی(ع) و سپس به ایلیای نبی تجلی نمود، مطابق چیزی که در کتاب مقدس آمده و احتمالاً از آن به نام کوه سینا یاد شده است.

سرانجام به این نتیجه می‌رسیم که منظور از اعین در آیات مورد پژوهش ۱۲ چشمه بوده که از کوه حوریب، واقع در شبه جزیره سینا، به طور اعجاب آمیز جهت رفع تشنگی قوم یهود، به دست حضرت موسی(ع) جاری گردیده بود.

منابع

1. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
2. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن