فزون‌خواهی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث فزون‌خواهی است. فزون‌خواهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فزون‌خواهی در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تکاثر از ریشه «ک ـ ث ـ ر» به معنای هماوردی و تفاخر در بسیاریِ مال و قوم، مناقب خود را برشمردن، افزون بینی و زیاده‌طلبی آمده است.

این واژه دو بار در قرآن به کار رفته است: نخست در آیه﴿اعْلَمُوا أَنَّمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِينَةٌ وَتَفَاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا وَفِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانٌ وَمَا الْحَيَاةُ الدُّنْيَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ﴾ که ۵ صفت برای دنیا و در ضمن آنها تکاثر اهل دنیا برشمرده شده است. و بار دوم در آیه اول ﴿أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ﴾ که مردم را به سبب تکاثر ورزیدن و هماوردی در جمع مال و فرزندان و... و غفلت از سعادت واقعی توبیخ کرده، پیامدهای ناگوار این شیوه رفتاری را برمی شمرد:﴿لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ﴾.، افزون بر این، آیات دیگری مانند: ﴿الَّذِي جَمَعَ مَالًا وَعَدَّدَهُ﴾، ﴿وَلَا تَمْنُنْ تَسْتَكْثِرُ﴾، ﴿ثُمَّ يَطْمَعُ أَنْ أَزِيدَ﴾ بدون تصریح به واژه تکاثر آن را نکوهش کرده است. آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ نیز صریحاً تکاثر و ثروت اندوزی و گنجینه‌سازی اموال را تحریم کرده، به مسلمانان دستور می‌‌دهد که اموال خویش را در راه خدا و بهره‌گیری بندگان خدا به کار اندازند و از اندوختن و ذخیره و خارج ساختن آنها از گردش معاملات به شدت بپرهیزند وگرنه باید منتظر عذاب دردناکی باشند. این صفت از رذایل اخلاقی خطرناک است، چنان که پیامبر اکرم(ص) به مسلمانان فرمودند: من از فقر بر شما نمی‌ترسم؛ ولی از تکاثر و افزون‌طلبی بر شما هراس دارم. صیغه تفاعل در «تکاثر» برای مبالغه در فعل است و طرفین در آن لحاظ شده است، به گونه ای که متکاثر بسان کسی است که با فزون‌طلبی درصدد چیرگی بر شخصی برآید، همان‌گونه که در آیه ﴿وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنْكَ مَالًا وَأَعَزُّ نَفَرًا﴾ آمده است؛ ولی به اعتقاد برخی این واژه بعداً بر به دست آوردن چیز زیاد بدون آنکه در آن غلبه بر کسی لحاظ شده باشد نیز اطلاق شده است، بنابراین تکاثر به معنای فزونخواهی و افزایش جویی است، بی‌آنکه در آن رقابت و مغالبه شرط باشد. برخی نیز احتمال داده‌اند باب تفاعل در اینجا به معنای تکلف و خود را به زحمت انداختن و حرص برای زیاد کردن مال است. مفسران در تفسیر تکاثر اقوال فراوانی بیان کرده‌اند که با وجود اختلاف آنها از جهت الفاظ بیشتر به سه قول باز می‌‌گردند:

1. حرص بر مال و طلب زیاد کردن آن و سرگرمی به زندگی و تجارت برخی روایات از جمله روایتی از رسول خدا که تکاثر را به گردآوری مال از طریق نامشروع و خودداری از ادای حق آن و ذخیره کردن آن تفسیر کرده است، این معنا را تأیید می‌‌کند.
2. مسابقه و رقابت در زیادی مال، فرزند و عزت و هر چیزی که فراوان داشتن آن مطلوب است و تلاش هر یک در تحصیل زیادی برای چیره شدن بر دیگری و مباهات به آن؛ یعنی هر یک زیاد داشتن را به رخ دیگری بکشد و درصدد غلبه بر دیگری برآید، چنان که اهل جاهلیت با فراوانی مال، اثاث، مهمانداری، کمک به رنج دیدگان و اطعام گرسنگان، آن گونه که اشعار و خطبه‌هایشان گواهی می‌‌دهد، درپی غلبه بر یکدیگر برمی آمدند.
3. فخرفروشی بر یکدیگر به بسیاری مال، فرزند، نفرات، مناقب و هرچه انسان را از خدا باز دارد و همت او را صرف گردآوری‌اش کند. جمعی از مفسران تکاثر را به این معنا دانسته‌اند و برخی روایات نیز آن را تأیید می‌‌کند. درباره فرق بین تفاخر و تکاثر آرای گوناگونی بیان شده است؛ فخر رازی تکاثر را مرادف تفاخر دانسته است. برخی دیگر تفاخر را در حسب و نسب و تکاثر را در مال و نفرات دانسته‌اند. بعضی هم تفاخر را از کسی که مال و فرزند دارد بر آنکه مال و فرزند ندارد صحیح می‌‌دانند؛ ولی تکاثر را الزاماً برای دو نفری صحیح می‌‌دانند که هر دو دارای مال و فرزند باشند. صدرالمتألهین فرق آن دو را در منشأ دانسته، منشأ تفاخر را قوه غضبیه و خوی درندگی و منشأ تکاثر را قوه شهویه و خوی حیوانی بیان کرده است. اطلاق تکاثر بر تفاخر از آن جهت است که تکاثر سبب تفاخر است و تفاخر، مسبب آن و همین رابطه سببی و مسببی بیشتر مفسران را واداشته است تکاثر را به تفاخر تفسیر کنند، به هر روی، تکاثر هر کوششی برای به دست آوردن موجبات افتخار و برتری بر دیگران از جهت مال و مقام را در بر می‌‌گیرد. البته تلاش برای کسب و کار بدون هدف افزون‌طلبی و تکاثر و به قصد اطاعت و بندگی خدا، اداره زندگی خود وخانواده، صله رحم و کمک به برادران دینی از برترین عبادات است. از آیات قرآن بر می‌‌آید که نادانی انسان به پاداش و کیفر الهی و عدم ایمان به معاد و نیز جهل او به آغاز پیدایش و سرانجام خود و آسیب‌پذیری هایش از عوامل اصلی این صفت رذیله است. برای تکاثر پیامدهای زیانباری از قبیل غفلت از آخرت و یاد خدا، هلاکت، بدبختی، قساوت قلب، کوردلی، نابودی عقل، قلب، دین، فطرت و عواطف انسانی، بازماندن از واجبات، مستحبات، اطاعت خدا، تفکر و تدبر، فضایل اخلاقی نظیر تواضع و دلسوزی و محبت، رشد رذایل اخلاقی، تجملگرایی، دوری از مردم به ویژه فقرا و مساکین، نیز دوری از عدالت و قسط، اسارت در بند حرص و طمع، از بین بردن روح همکاری و تعاون و مسئولیت اجتماعی بیان شده است. در روایات، تکاثر از سپاهیان جهل و شعبه ای از طمع شمرده شده است. امام علی(ع) آن را بازی و سرگرمی و بازدارنده انسان از یاد خدا و جایگزین کننده دنیا و سرگرمی‌های آن با آخرت و نعمت‌های ابدی آن وصف کرده است. دنیاطلبی از راه مشروع با انگیزه تکاثر و تفاخر و ریا نیز سبب غضب الهی در قیامت و جای گرفتن در آتش و مسافرت برای افزون‌طلبی و تکاثر، گام برداشتن در راه شیطان شمرده شده است.

منابع

1. حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، مقاله «تکاثر»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۸