مردم‌داری

مقدمه

مردم‌داری و داشتن تعامل اخلاقی مثبت با عموم توده‌ها و تأمین انتظارات متقابل، یکی از ضرورت‌ها و بایسته‌های اجتناب‌ناپذیر جامعه انسانی و یکی از ارزش‌های اخلاقی متعالی است. به بیان شهید مطهری: از نظر اسلام خدمت کردن به خلق و احسان به مردم، خود ارزشی از ارزش‌های انسانی و الهی است. محبت و خدمت به مردم، و درد مردم را داشتن، از نظر اسلام خود یک کمال و یک ارزش و یک نیکی است و مقامش هم بسیار عالی است^[۱].

بی‌شک، رعایت مجموعه‌ای از ارزش‌های اخلاقی متناسب با سطح انتظار و نیازهای اجتماعی، در بسط و تعمیق روابط انسانی و کاهش تعارض‌ها و اصطکاک‌ها و در نتیجه تقویت اعتماد عمومی و مطبوع‌سازی فضای تعامل جمعی بسیار موثر خواهد بود. توجه به این نکته مهم است که بسیاری از هدف‌ها و نیازهای دینی و دنیوی، تنها با کمک دیگران حاصل می‌گردند. علامه طباطبایی در توضیح ادب اجتماعی پیامبران الهی می‌نویسد: این بزرگواران پیرو تعلیم و تربیتی بودند که بهترین گفتار و زیباترین ادب را تلقین‌شان می‌کرد و از همین تعلیم الهی است دستوری که در آیه ۴۴ و ۴۵ سوره طه به موسی و هارون داده و فرمود: به سوی فرعون بروید که طغیان کرده است، اما به نرمی با او سخن بگویید؛ شاید متذکر شود یا [از خدا] بترسد. در آیه ۲۸ سوره اسراء به رسول گرامی‌اش (ص) نیز فرمود: و هرگاه از آنان [[[مستمندان]]] روی برتابی و انتظار رحمت پروردگارت را داشته باشی، با گفتار نرم و آمیخته با لطف با آنها سخن بگو^[۲]. شهید مطهری با استناد به روایات “تراحم و تعاطف”، بر دوستی و دشمنی با دیگران بر پایه دوستی و دشمنی ایشان با خدا و حقیقت، به عنوان یکی از آموزه‌های خدشه‌ناپذیر اسلام در تعامل‌های اجتماعی تأکید کرده است^[۳]. علاوه بر توجه به انسانیت انسان، باید در محبت‌ورزی، رعایت مصلحت و خیر و سعادت فرد و بلکه مصلحت جمع و مصالح انسانی نیز در نظر گرفته شود^[۴].

مؤمنان علاوه بر رعایت تعامل‌های عاطفی و اخلاقی با عموم انسان‌ها (محور قبل)، در ارتباط با هم‌کیشان خود وظیفه‌ای سنگین‌تر و وثیق‌تر دارند. قرآن کریم برخورد ملاطفت‌آمیز پیامبر اکرم (ص) را از عوامل بسیار مهم جلب انسان‌ها به سمت ایمان، شیفتگی و شیدایی به ارزش‌های دینی، رهاشدن از تعلقات فرهنگ جاهلی و تعالی یابی در مسیر سلوک انسانی شمرده است. تفسیر نمونه در توضیح آیه ۱۵۹ سوره آل عمران می‌نویسد: “فظ” در لغت به معنای کسی است که سخنانش تند و خشن است و غلیظ القلب به کسی می‌گویند که سنگدل باشد و عملاً انعطاف و محبتی نشان ندهد؛ بنابراین، این دو کلمه گرچه هر دو به معنی خشونت است، اما یکی غالباً در مورد خشونت در سخن و دیگری در مورد خشونت در عمل به کار می‌رود و به این ترتیب خداوند به نرمش کامل پیامبر (ص) و انعطاف او در برابر افراد نادان و گنهکار اشاره می‌کند^[۵]. توصیه نخست قرآن برای نفوذ در دل مردم- هر چند افراد گمراه - بهره‌گیری از روابط عاطفی مثبت و مهرورزی توأم با شفقت و خیرخواهی است. توسل به خشونت نیز اگر در مواردی ضرورت یابد، قطعاً بعد از این مرحله خواهد بود؛ از این‌رو، بهره‌گیری از این تکنیک‌های پلکانی در آگاهی‌بخشی، جذب، بیداری، تذکر، سوق دادن در مسیر درست، برحذر داشتن از عواقب اعمال و به طور کلی هدایت انسان‌ها در جهت نیل به سعادت مطلوب، تأثیری فوق‌العاده خواهد داشت. در برخی از منابع اخلاقی از این ویژگی تحت عنوان “رفق و مدارا” سخن رفته است^[۶]. “رفق” در لغت، به معنای “نرمی و لطافت”، در مقابل “شدت و خشونت” است^[۷] و در همه موارد کاربرد آن، مفهوم نوعی “نرمی و سهل‌گیری” ملاحظه شده است. از آنجا که به طور معمول، میانه‌روی در انجام دادن کارها، سهولت انجام دادن آنها و نیکی و استحکام عمل را در پی دارد، واژه رفق به معنای “میانه‌روی”، “حسن انجام عمل” و “احکام عمل” نیز به کار رفته است^[۸]. گفتنی است حوزه مدارا و عفو بسی گسترده است. در مسائل شخصی، به ویژه در معاشرت و همزیستی اجتماعی که با حقوق دیگران در تقابل نیست، اصل بر تسامح، نرمش، مدارا و گذشت است؛ اما در امور مهم و حیاتی و موضوع‌های اجتماعی، عقل اقتضای دیگری دارد.^[۹]

آیات قرآنی مرتبط

مردم‌داری و تعلق خاطر به مردم؛ از ویژگی‌های برجسته پیامبر اکرم (ص): لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ^[۱۰].
عفو و گذشت از لغزش‌های مردم، رویه صالحان: ...وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ^[۱۱].
نکوهش تعادی به حقوق مردم: إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ^[۱۲].
آیاتی نیز به دادن پاسخ نیکو به سلام و تحیت دیگران توصیه فرموده است^[۱۳]. در آیه‌ای نیز پیامبر اکرم (ص) به دعا برای مؤمنان به هنگام ادای زکات، توصیه شده است^[۱۴].
مهربانی و عاطفه‌ورزی رویه مؤمنان راستین: مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ^[۱۵].
توصیه به مهربانی، منطق تعاملی مؤمنان: ثُمَّ كَانَ مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ وَتَوَاصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ * أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ^[۱۶].
آیاتی نیز مهربانی و رأفت به عموم به ویژه مؤمنان را از جمله ویژگی‌های پیامبر اکرم (ص) برشمرده^[۱۷] و محبت قلبی مؤمنان به یکدیگر را پرتویی از عنایات خداوند بدیشان معرفی کرده است^[۱۸]. برخورداری از ویژگی مهربانی، همچنین از جمله مواهب خداوند به اولیای خود معرفی شده^[۱۹]؛ و القای محبت مؤمنان در دل‌ها را به عنوان نوعی پاداش برای مردم‌داری و محبت‌ورزی آنها، به ایشان بشارت داده است^[۲۰]. در برخی آیات نیز محبت‌ورزی به خویشان و اقربای حضرت (ص)، مزد رسالت وی شمرده شده است^[۲۱].^[۲۲]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ مرتضی مطهری، انسان کامل، ص۲۸۹.
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۴۲۶.
↑ مرتضی مطهری، تکامل اجتماعی انسان به ضمیمه هدف زندگی، ص۱۵۶-۱۵۷.
↑ مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۳۵۸-۳۶۰.
↑ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۱۴۱.
↑ ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، ره توشه، ج۲، ص۲۷۸-۲۸۷.
↑ خلیل فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۱۴۹.
↑ فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۵، ص۱۶۹-۱۷۲.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۲.
↑ «بی‌گمان پیامبری از (میان) خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست، با مؤمنان مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۲۸.
↑ «و در گذرندگان از مردم‌اند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۴.
↑ «ایراد تنها بر کسانی‌ست که به مردم ستم می‌ورزند» سوره شوری، آیه ۴۲.
↑ وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا «و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید؛ بی‌گمان خداوند حسابرس همه چیز است» سوره نساء، آیه ۸۶.
↑ خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
↑ «محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند» سوره فتح، آیه ۲۹.
↑ «آنگاه، از کسانی خواهد بود که ایمان آورده‌اند و یکدیگر را به شکیبایی و یکدیگر را به مهرورزی سفارش می‌کنند * آنان، خجستگانند» سوره بلد، آیه ۱۷-۱۸.
↑ لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ «بی‌گمان پیامبری از (میان) خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست، با مؤمنان مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۲۸.
↑ ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ «سپس پیامبران خود را در پی آنان آوردیم و (نیز) عیسی پسر مریم را و به او انجیل دادیم و در دل پیروان او مهر و بخشایشی نهادیم و ما رها کردن این جهان را که از خود درآوردند بر آنان مقرّر نداشتیم جز آنکه برای رسیدن به خشنودی خداوند چنین کردند امّا آن را چنان که سزاوار نگاهداشت آن است نگاه نداشتند آنگاه ما پاداش مؤمنانشان را ارزانی داشتیم و بسیاری از آنان بزهکارند» سوره حدید، آیه ۲۷.
↑ وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا «و از نزد خویش مهر و پاکیزگی ارزانی داشتیم و او پرهیزگار بود» سوره مریم، آیه ۱۳.
↑ إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا «به زودی (خداوند) بخشنده برای آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، (در دل‌ها) مهری خواهد نهاد» سوره مریم، آیه ۹۶.
↑ ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ «این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۴.

[1] مرتضی مطهری، انسان کامل، ص۲۸۹.

[2] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۴۲۶.

[3] مرتضی مطهری، تکامل اجتماعی انسان به ضمیمه هدف زندگی، ص۱۵۶-۱۵۷.

[4] مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص۳۵۸-۳۶۰.

[5] مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۱۴۱.

[6] ر. ک: مصباح یزدی، محمد تقی، ره توشه، ج۲، ص۲۷۸-۲۸۷.

[7] خلیل فراهیدی، کتاب العین، ج۵، ص۱۴۹.

[8] فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج۵، ص۱۶۹-۱۷۲.

[9] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۲.

[10] «بی‌گمان پیامبری از (میان) خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست، با مؤمنان مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۲۸.

[11] «و در گذرندگان از مردم‌اند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۴.

[12] «ایراد تنها بر کسانی‌ست که به مردم ستم می‌ورزند» سوره شوری، آیه ۴۲.

[13] وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ حَسِيبًا «و چون به شما درودی گفته شد، با درودی بهتر از آن یا همانند آن پاسخ دهید؛ بی‌گمان خداوند حسابرس همه چیز است» سوره نساء، آیه ۸۶.

[14] خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.

[15] «محمد، پیامبر خداوند است و آنان که با وی‌اند، بر کافران سختگیر، میان خویش مهربانند» سوره فتح، آیه ۲۹.

[16] «آنگاه، از کسانی خواهد بود که ایمان آورده‌اند و یکدیگر را به شکیبایی و یکدیگر را به مهرورزی سفارش می‌کنند * آنان، خجستگانند» سوره بلد، آیه ۱۷-۱۸.

[17] لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ «بی‌گمان پیامبری از (میان) خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست، با مؤمنان مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۲۸.

[18] ثُمَّ قَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَقَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَرَحْمَةً وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إِلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَآتَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا مِنْهُمْ أَجْرَهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ «سپس پیامبران خود را در پی آنان آوردیم و (نیز) عیسی پسر مریم را و به او انجیل دادیم و در دل پیروان او مهر و بخشایشی نهادیم و ما رها کردن این جهان را که از خود درآوردند بر آنان مقرّر نداشتیم جز آنکه برای رسیدن به خشنودی خداوند چنین کردند امّا آن را چنان که سزاوار نگاهداشت آن است نگاه نداشتند آنگاه ما پاداش مؤمنانشان را ارزانی داشتیم و بسیاری از آنان بزهکارند» سوره حدید، آیه ۲۷.

[19] وَحَنَانًا مِنْ لَدُنَّا وَزَكَاةً وَكَانَ تَقِيًّا «و از نزد خویش مهر و پاکیزگی ارزانی داشتیم و او پرهیزگار بود» سوره مریم، آیه ۱۳.

[20] إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا «به زودی (خداوند) بخشنده برای آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، (در دل‌ها) مهری خواهد نهاد» سوره مریم، آیه ۹۶.

[21] ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ «این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.

[22] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۳۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]