مسئولیت‌ زن و مرد در خانواده

مقدمه

در قرآن کریم آمده است: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ فَالصَّالِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لِلْغَيْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ وَاللَّاتِي تَخَافُونَ...﴾^[۱]. همچنین فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا﴾^[۲].
پیامبر (ص) می‌فرمایند: "هیچ مردی نیست که در خانه، به زن امداد رساند و یاری او نماید، مگر اینکه خدا به عوض هر مویی که در بدن اوست عبادت یک سال که روز آن را روزه بگیرد و شب آن را به عبادت به سر برد به او عطا می‌کند و..."^[۳]^[۴]
از یک نظر، رابطه همسران بر رابطه فرزند یا والدین تقدم دارد؛ زیرا تا ازدواجی نباشد و رابطه همسران تحقق نیابد، فرزندی به وجود نمی‌آید... در قرآن کریم، احکام اخلاقی و حقوقی، آمیخته با هم بیان شده‌اند، به ویژه در مورد روابط خانوادگی و مسائل زناشویی، و تقریباً در همه موارد که احکام حقوقی بیان شده، احکام اخلاقی هم ذکر شده است^[۵].
زن و شوهر در تمام لذات زندگی شریک‌اند و پیشامدهای زندگی را تحمل می‌کنند. در وفاداری و کمک متقابل می‌کوشند و از حیثیت هم دفاع می‌کنند. در پی اصلاح و ارشاد یکدیگرند و سعی دارند از این طریق به مرحله رشد و کمال برسند^[۶].
دو عامل باعث پیدایش محبت بین زن و شوهر می‌شود؛ یکی لذت و دیگر تدبیر منزل و ترتیب معاش خانوادگی که مشترک بین آن‌ها است. زن منتظر این است که شوهر با کسب و کار، وسایل معاش را فراهم نماید و شوهر منتظر این است که زن، مال وی را حفظ کند و امور منزل را مرتب نماید و نگذارد چیزی ضایع گردد^[۷].
روابط زوجین در طول حیات خانوادگی و مادام‌العمر براساس ضوابط و شرایطی است که از جمله آن‌ها عبارتند از: احترام، محبت و مودت، بیان خوش و همدردی و تفاهم^[۸].
امام محمد غزالی در آداب زندگانی کردن با زنان، دوازده ادب برمی‌شمارد که از آن جمله است: خوی نیکو پیش گرفتن با زنان، مزاح و بازی کردن با زنان، گرفته نباشد، مزاح و بازی به حدی نرسد که هیبت مرد به جملگی بیفتد، در حدیث غیرت اعتدال نگاه دارد، نفقه نیکو کند، آموزش علم دین به زنان، چون فرزنددار شد نام نیکو نهد و اذان و اقامه در گوش او گوید، تا حد امکان طلاق ندهد و...^[۹]^[۱۰]
حق شوی بر زن عظیم‌تر است، که وی به حقیقت بنده مرد است. و در خبر است که اگر سجود کردن جز خدای را روا بودی، زنان را سجود فرمودندی در پیش مردان...^[۱۱] و حق مرد بر زن آن است که در خانه بنشیند، و بی‌دستور وی بیرون نشود، و فرا در و بام نشود، و با همسایگان مخالطت و حدیث بسیار نکند، و بی‌ضرورتی به نزدیک ایشان نشود، و از شوی خویش جز نیکویی نگوید و گستاخی که میان ایشان باشد - در معاشرت و صحبت - حکایت نکند، و در همه کارها مراد وی طلبد، و در مال وی خیانت نکند و...^[۱۲].
در قرآن مسائلی که درباره اخلاق خانواده مطرح شده است عبارتند از:

اساس زندگی خانواده بر محبت است.
در خانواده اسلامی مدیریت حقوقی خانواده به عهده مرد است.
اصل مشورت در خانواده، یک امر اخلاقی است نه حقوقی.
سازش طرفین.
از جمله احکامی که بر جنبه اخلاقی و حقوقی توأمان تأکید می‌ورزد، مسئله طلاق است^[۱۳].

امام سجاد (ع) در حدیثی یکی از لوازم چهارگانه کامل شدن اسلام را "حسن خلق" با همسر می‌دانند: چهار صفت است که اگر در کسی باشد، اسلامش کامل می‌شود و گناهانش از بین می‌رود و در حالی خداوند را ملاقات می‌کند که از او راضی است به عهد الهی در مواردی که بر او در ارتباط با مردم لازم است، وفا کند، زبانش با مردم صادقانه باشد، از هر امر زشتی که نزد خداوند و مردم زشت است، حیا پیشه کند و با همسر و خانواده‌اش حسن خلق داشته باشد^[۱۴]^[۱۵]
امام سجاد (ع) در رساله حقوق در بیان حقوق همسر می‌فرمایند:" و اما حق همسرت آن است که بدانی ... در معاشرت با او، خوش‌رفتاری و رفق پیشه کنی... ولی زن، حق مهربانی و انس و مودت بر تو دارد..."^[۱۶].
همچنین امام سجاد (ع) در رساله حقوق در بیان ایجاد آرامش می‌فرمایند: "و اما حق همسرت آن است کرده که بدانی خداوند متعال با آفرینش او، وسیله آرامش و آسایش تو را فراهم کرده است"^[۱۷].
آن حضرت درباره "سخن نیکو گفتن با همسر" می‌فرمایند: "سخن نیکو مال را فراوان می‌کند، روزی را زیاد می‌کند. مرگ را به تأخیر می‌اندازد، انسان را نزد همسرش محبوب می‌سازد و آدمی را به بهشت وارد می‌کند"^[۱۸]^[۱۹]
امام سجاد (ع) در دعای بیست‌ و ششم و در عبارت سوم آن در رابطه برخورد با بدی‌های دوستان و همسایگان می‌فرمایند: "و بارخدایا مرا بر آن دار که بدکردارشان را به نیکی پاداش دهم، و از ستمکارشان به عفو و بخشش درگذرم، و درباره همه ایشان خوش گمان باشم و با نیکویی همه آن‌ها را سرپرستی نمایم و با پاکدامنی چشمم را از زشتی‌ها و لغزش‌های آنان بپوشانم، و با فروتنی با آن‌ها نرم باشم (سخت‌گیر نباشم) و با مهربانی بر گرفتارانشان رقت داشته باشم و دل‌جویی کنم، و در پنهانی و پشت سر، دوستی خود را برای آنان آشکار سازم و با پاکدامنی (نه با آلودگی به فساد و تباهکاری) نعمت همیشگی (روزی و خوشی) را نزد ایشان دوست بدارم، و آنچه برای خویشان خود واجب و لازم می‌دانم درباره ایشان لازم دانم، و آنچه برای خواص و نزدیکان رعایت داشته، در نظر دارم برای ایشان رعایت کنم"^[۲۰]^[۲۱]
مسلم است که این آرزوی امام سجاد (ع) درباره زن و شوهر سزاوارتر است، چرا که "سازگاری و گذشت" در خانواده امری لازم و ضروری است.
امام سجاد (ع) در دعای بیست‌ویکم در عبارت سیزدهم آن درباره همکاری با یکدیگر و یاری به نیکان می‌فرمایند: "بارخدایا بر محمد و آل او درود فرست، و مرا با ایشان همنشین پیرو و یاری کننده به آنان گردان، و به شوق و دلباختگی به خود و به انجام آنچه دوست داری و خشنود می‌گردی بر من منت گزار (توفیق عطا فرما) زیرا تو بر هر چیز توانایی، و خواسته من برای تو آسان است"^[۲۲]؛
به طریق اولی این آرزوی امام سجاد (ع) شامل خانواده و همسر نیز می‌شود^[۲۳]
از سیره امام سجاد (ع) نیز می‌توان "غیرتمندی همسر" را استنباط کرد، آن‌جایی که در حمله به مدینه، ایشان ۴۰۰ خانواده را در منزل خود سرپرستی نمود (چنان‌که قبلاً گذشت) و جای دیگر زمانی که امام سجاد (ع) همسر مروان بن حکم را به درخواست مروان در خانه خویش پناه داد^[۲۴]^[۲۵]

منابع

احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه

پانویس

↑ «مردان سرپرست زنانند بدان روی که خداوند برخی از آنان را بر برخی دیگر برتری داده است و برای آنکه مردان از دارایی‌های خویش می‌بخشند؛ پس زنان نکوکردار، فرمانبردارند؛ در برابر آنچه خداوند (از حقوق آنان) پاس داشته است در نبود شوهر پاس (وی) می‌دارند و آن زنان را که از نافرمانیشان بیم دارید (نخست) پندشان دهید» سوره نساء، آیه ۳۴.
↑ «ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواستار زندگی این جهان و آرایه‌های آن هستید بیایید شما را برخوردار سازم و با شیوه‌ای نیکو رهایتان کنم و اگر خدا و پیامبرش و سرای واپسین را می‌خواهید، بی‌گمان خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۲۸-۲۹.
↑ احمد نراقی، معراج السعادة، ص۳۲۷.
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۵.
↑ محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۶۰-۶۲.
↑ علی قائمی، اخلاق و معاشرت در اسلام، ص۱۲۳–۱۲۴.
↑ احمد بن محمد بن مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ترجمه حاجیه خانم امین، ص۲۵۶.
↑ علی قائمی، اخلاق و معاشرت در اسلام، ص۱۲۴–۱۲۵.
↑ محمد غزالی، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، ج۱، ص۳۱۳-۳۲۲.
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۶.
↑ بحارالانوار، ج۱۷، ص۵۲.
↑ محمد غزالی، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، ج۱، ص۳۲۲ - ۳۲۳.
↑ علی شیروانی، اخلاق اسلامی، ص۲۰۲-۲۰۳. بقره، آیه ۲۲۳ و ۲۳۳؛ نحل، آیه ۷۲، تحریم، آیه ۶؛ روم، آیه ۲۱؛ نساء، آیه ۲۴؛ نور، آیه ۲۲؛ نساء، آیه ۱۲۸.
↑ بحارالانوار، ج۶۹، ص۳۸۵.
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۷-۷۸.
↑ امام سجاد (ع)، رساله حقوق، شرح و ترجمه علی محمد حیدری نراقی، ص۲۶۹–۲۷۰.
↑ امام سجاد (ع)، رساله حقوق، شرح و ترجمه علی محمد حیدری نراقی، ص۲۶۹.
↑ شیخ صدوق، امالی الصدوق، ص۲.
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۸.
↑ «وَ اجْعَلْنِي اللَّهُمَّ أَجْزِي بِالْإِحْسَانِ مُسِيئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ، وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِي كَافَّتِهِمْ، وَ أَتَوَلَّى بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ، وَ أَغُضُّ بَصَرِي عَنْهُمْ عِفَّةً، وَ أُلِينُ جَانِبِي لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً، وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَيْبِ مَوَدَّةً، وَ أُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً، وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِي، وَ أَرْعَى لَهُمْ مَا أَرْعَى لِخَاصَّتِي»
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۸-۷۹.
↑ «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْنِي لَهُمْ قَرِيناً، وَ اجْعَلْنِي لَهُمْ نَصِيراً، وَ امْنُنْ عَلَيَّ بِشَوْقٍ إِلَيْكَ، وَ بِالْعَمَلِ لَكَ بِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَى، إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ، وَ ذَلِكَ عَلَيْكَ يَسِيرٌ»
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۹.
↑ موسی خسروی، حضرت سجاد و امام محمد باقر (ع)، ج۲، ص۹۶.
↑ احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۸۰.

[1] «مردان سرپرست زنانند بدان روی که خداوند برخی از آنان را بر برخی دیگر برتری داده است و برای آنکه مردان از دارایی‌های خویش می‌بخشند؛ پس زنان نکوکردار، فرمانبردارند؛ در برابر آنچه خداوند (از حقوق آنان) پاس داشته است در نبود شوهر پاس (وی) می‌دارند و آن زنان را که از نافرمانیشان بیم دارید (نخست) پندشان دهید» سوره نساء، آیه ۳۴.

[2] «ای پیامبر! به همسرانت بگو: اگر خواستار زندگی این جهان و آرایه‌های آن هستید بیایید شما را برخوردار سازم و با شیوه‌ای نیکو رهایتان کنم و اگر خدا و پیامبرش و سرای واپسین را می‌خواهید، بی‌گمان خداوند برای نیکوکاران شما پاداشی سترگ آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۲۸-۲۹.

[3] احمد نراقی، معراج السعادة، ص۳۲۷.

[4] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۵.

[5] محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، ج۳، ص۶۰-۶۲.

[6] علی قائمی، اخلاق و معاشرت در اسلام، ص۱۲۳–۱۲۴.

[7] احمد بن محمد بن مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ترجمه حاجیه خانم امین، ص۲۵۶.

[8] علی قائمی، اخلاق و معاشرت در اسلام، ص۱۲۴–۱۲۵.

[9] محمد غزالی، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، ج۱، ص۳۱۳-۳۲۲.

[10] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۶.

[11] بحارالانوار، ج۱۷، ص۵۲.

[12] محمد غزالی، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیو جم، ج۱، ص۳۲۲ - ۳۲۳.

[13] علی شیروانی، اخلاق اسلامی، ص۲۰۲-۲۰۳. بقره، آیه ۲۲۳ و ۲۳۳؛ نحل، آیه ۷۲، تحریم، آیه ۶؛ روم، آیه ۲۱؛ نساء، آیه ۲۴؛ نور، آیه ۲۲؛ نساء، آیه ۱۲۸.

[14] بحارالانوار، ج۶۹، ص۳۸۵.

[15] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۷-۷۸.

[16] امام سجاد (ع)، رساله حقوق، شرح و ترجمه علی محمد حیدری نراقی، ص۲۶۹–۲۷۰.

[17] امام سجاد (ع)، رساله حقوق، شرح و ترجمه علی محمد حیدری نراقی، ص۲۶۹.

[18] شیخ صدوق، امالی الصدوق، ص۲.

[19] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۸.

[20] «وَ اجْعَلْنِي اللَّهُمَّ أَجْزِي بِالْإِحْسَانِ مُسِيئَهُمْ، وَ أُعْرِضُ بِالتَّجَاوُزِ عَنْ ظَالِمِهِمْ، وَ أَسْتَعْمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ فِي كَافَّتِهِمْ، وَ أَتَوَلَّى بِالْبِرِّ عَامَّتَهُمْ، وَ أَغُضُّ بَصَرِي عَنْهُمْ عِفَّةً، وَ أُلِينُ جَانِبِي لَهُمْ تَوَاضُعاً، وَ أَرِقُّ عَلَى أَهْلِ الْبَلَاءِ مِنْهُمْ رَحْمَةً، وَ أُسِرُّ لَهُمْ بِالْغَيْبِ مَوَدَّةً، وَ أُحِبُّ بَقَاءَ النِّعْمَةِ عِنْدَهُمْ نُصْحاً، وَ أُوجِبُ لَهُمْ مَا أُوجِبُ لِحَامَّتِي، وَ أَرْعَى لَهُمْ مَا أَرْعَى لِخَاصَّتِي»

[21] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۸-۷۹.

[22] «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ اجْعَلْنِي لَهُمْ قَرِيناً، وَ اجْعَلْنِي لَهُمْ نَصِيراً، وَ امْنُنْ عَلَيَّ بِشَوْقٍ إِلَيْكَ، وَ بِالْعَمَلِ لَكَ بِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَى، إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ، وَ ذَلِكَ عَلَيْكَ يَسِيرٌ»

[23] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۷۹.

[24] موسی خسروی، حضرت سجاد و امام محمد باقر (ع)، ج۲، ص۹۶.

[25] احمدوند، فردین، مکارم اخلاق در صحیفه، ص۸۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]