مسئولیت در معارف و سیره علوی

مقدمه

امام علی (ع)، جهان و همه موجودات آن را ملک طلق خدای متعال می‌داند. هستی انسان و تمام قوا و نیروهای روحی و جسمی انسان از آن خدا است: «له ما فی الأرضین و السماوات»^[۱]؛ «هر چه در آسمان‌ها و زمین است، ملک خداوند است».

گفتنی است که مالکیت خدا از سنخ مالکیت اعتباری، همانند مالکیت انسان بر اشیا نیست؛ بلکه از نوع مالکیت تکوینی است. چنین مالکی، انسان را خلق کرد و او را بهترین مخلوق خود نامید و بار مسئولیت اطاعت و فرمانبرداری اختیاری را بر عهده او قرار داد. حضرت در یکی از خطبه‌های نهج البلاغه، درباره آفرینش انسان می‌فرماید: هنگامی که خداوند زمینش را بگسترد و فرمان خود را روان ساخت، آدم (ع) را از میان آفریدگان خود برگزید و او نختسین آدمیان بود. او را در بهشت خود جای داد و عیش او مهیا گردانید و به او آموخت که از چه کارهایی پرهیز کند و اگر از او چنان کارهایی سر زند، مرتکب معصیت شده است و مقام و منزلتش به خطر می‌افتد. ولی آدم به کاری که خداوند از آن نهی کرده بود، دست یازید؛ زیرا علم خدا از پیش بدان تعلق گرفته بود. هنگامی که آدم توبه کرد، خداوند او را به زمین فرستاد تا زمینش را با فرزندان خود آباد سازد و از سوی خدا بر بندگانش حجت و راهنما باشد^[۲].

در این گفتار حضرت، هم به مقام والای انسان که از میان همه آفریدگان الهی انتخاب شده است، اشاره می‌کند و هم به وظایف سنگین آدم و فرزندانش در اطاعت از خدای سبحان. این جایگاه و مسئولیت انسان در کلام علی (ع) هماهنگ با قرآن مجید است؛ آنجا که می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ﴾^[۳].

هم تمام چیزها از آن خدا است و هم انسان جانشین خدا در زمین و در قبال او مسئول است. خدا حق دارد از همه تصرفات ما در مال و دارایی، و در فکر و خیال پرسش کند و به تناسب تصرفات هر کسی، به او کیفر یا پاداش دهد؛ یعنی این دو ویژگی: مالکیت خدا بر جهان و انسان، و خلیفه و منتخب بودن او، به طور منطقی در نتیجه ذیل را به دنبال دارد:

انسان، در تصرف در مال و قوای جسمی و فکری خود، محدود به حدودی است که خداوند تعیین کرده است؛
چون انسان در برابر خداوند مسئول است، اگر از حدود الهی تجاوز کند، مؤاخذه خواهد شد.

این دیدگاه امام علی (ع) با دیدگاه متعارف در اقتصاد مسلط بر جهان بسیار متفاوت است. چنان که پیش از این بیان شد، مکتب لیبرالیسم، انسان را مالک مطلق مال و قوای فکری و جسمی خود می‌داند و در پی‌گیری منافع فردی خود و روش پی‌گیری آن هیچ‌گونه مسئولیتی در برابر خدا، جامعه و دولت ندارد. همین دیدگاه، از مبانی ایدئولوژیک آزادی فعالیت اقتصادی، عدم دخالت دولت و مالکیت خصوصی گسترده در نظام اقتصاد سرمایه‌داری لیبرال است. اما با پذیرش دیدگاه امام علی (ع)درباره انسان، نفی امور سه‌گانه فوق، امری مسلم شمرده می‌شود؛ چراکه چنان آزادی‌ای در صحنه فعالیت‌های اقتصادی به انسان مسلمان داده نشده است؛ بلکه آزادی در گستره‌ای محدود، دخالت دولت در اقتصاد و مالکیت مختلط، از اموری است که انسان مسلمان در فعالیت‌های اقتصادی، ملتزم به آن خواهد شد^[۴]..^[۵]

منابع

یوسفی، احمد علی، مقاله «مبانی فلسفی نظام اقتصادی»، دانشنامه امام علی ج۷

پانویس

↑ حلیة الاولیاء، ج۱، ص۷۳؛ کنزالعمال، ج۱، ص۴۰۹، ح۱۷۳۷.
↑ ر. ک: ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ «و اوست که شما را جانشینان (خویش یا گذشتگان) در زمین گمارد و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید؛ بی‌گمان پروردگار تو زودکیفر است و به راستی او آمرزنده بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۱۶۵؛ نهج البلاغه، خطبه ۹۰.
↑ «و اوست که شما را جانشینان (خویش یا گذشتگان) در زمین گمارد و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید؛ بی‌گمان پروردگار تو زودکیفر است و به راستی او آمرزنده بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۱۶۵.
↑ گفتنی است نتایج سه‌گانه بالا مستقیماً از ویژگی خلیفه خدا و مسئول بودن انسان بر نمی‌آید؛ بلکه آن دو ویژگی اقتضا دارد که انسان مسلمان این سه نکته را از دستورهای الهی کشف کند.
↑ یوسفی، احمد علی، مقاله «مبانی فلسفی نظام اقتصادی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۴۳.

[1] حلیة الاولیاء، ج۱، ص۷۳؛ کنزالعمال، ج۱، ص۴۰۹، ح۱۷۳۷.

[2] ر. ک: ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ الْأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ «و اوست که شما را جانشینان (خویش یا گذشتگان) در زمین گمارد و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید؛ بی‌گمان پروردگار تو زودکیفر است و به راستی او آمرزنده بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۱۶۵؛ نهج البلاغه، خطبه ۹۰.

[3] «و اوست که شما را جانشینان (خویش یا گذشتگان) در زمین گمارد و برخی را بر برخی دیگر به پایه‌هایی برتری داد تا شما را در آنچه به شما داده است بیازماید؛ بی‌گمان پروردگار تو زودکیفر است و به راستی او آمرزنده بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۱۶۵.

[4] گفتنی است نتایج سه‌گانه بالا مستقیماً از ویژگی خلیفه خدا و مسئول بودن انسان بر نمی‌آید؛ بلکه آن دو ویژگی اقتضا دارد که انسان مسلمان این سه نکته را از دستورهای الهی کشف کند.

[5] یوسفی، احمد علی، مقاله «مبانی فلسفی نظام اقتصادی»، دانشنامه امام علی، ج۷، ص ۴۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]