آزمایش الهی در معارف دعا و زیارات

مقدمه

در قرآن کریم، واژه‌های بلا^[۱]، امتحان^[۲] و فتنه^[۳] به معنای آزمایش آمده است. در این کتاب الهی همچنین خداوند عزیز، ابراهیم^[۴]، سلیمان^[۵]، موسی^[۶] و نیز قوم صالح^[۷]، قوم فرعون^[۸] و پیروان محمد^[۹] را مورد آزمایش یا ابتلا قرار داده است. هدف این آزمایش سنجش پارسایی^[۱۰]، صداقت^[۱۱] و برتری عمل^[۱۲] است.

در صحیفه نیز امام زین‌العابدین (ع) یکی از هدف‌های این سنت الهی را سنجش میزان صداقت بندگان در انجام وظایف بندگی معرفی کرده و با استناد به قرآن^[۱۳] می‌فرماید: «خداوند... می‌نگرد که آدمیان در اوقات فرمانبرداری‌اش چگونه‌اند و اعمال واجب را چگونه به جای می‌آورند و احکام او را چسان انجام می‌دهند، تا بدکاران را به کیفر بد رساند و نیکوکاران را پاداش نیک دهد»^[۱۴]. در جای دیگر نیز عرض می‌کند: «حمد خداوندی را که... در زندگی‌مان نعمت روح دمید و به ما اندام‌هایی داد که به نیروی آنها کارهای گوناگون انجام دهیم و ما را از امور خوش و گوارا روزی داد و... تا میزان فرمان‌برداری و سپاس‌گزاری ما را بیازماید»^[۱۵].

امام سجاد (ع) اظهار عجز و نیازمندی در برابر افراد تبه‌کار را، و نیز در برابر افرادی که مردم را از بخشش و عطای خویش محروم داشته‌اند، از عوامل و زمینه‌های فتنه و ابتلا دانسته و عرضه می‌دارد: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ صُنْ وَجْهِي‏ بِالْيَسَارِ، وَ لَا تَبْتَذِلْ جَاهِي بِالْإِقْتَارِ فَأَسْتَرْزِقَ أَهْلَ رِزْقِكَ، وَ أَسْتَعْطِيَ شِرَارَ خَلْقِكَ، فَأَفْتَتِنَ بِحَمْدِ مَنْ أَعْطَانِي، و أُبْتَلَى بِذَمِّ مَنْ مَنَعَنِي، وَ أَنْتَ مِنْ دُونِهِمْ وَلِيُّ الْإِعْطَاءِ وَ الْمَنْعِ»؛ «بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و آبرویم را با توانگری مصون دار و جاه و منزلتم را به بینوایی مکاه، که... دست نیاز پیش بندگان شریر تو دراز کنم، آن‌گاه به ستایش کسی که به من چیزی بخشیده است فریفته شوم و به نکوهش کسی که مرا از ثروت خود منع کرده مبتلی گردم، زیرا تنها تو، توان بخشیدن و منع کردن داری و بس»^[۱۶].

ابزار آزمون خداوند، به تناسب استعداد، ظرفیت، موقعیت و... آدمیان، متعدد و متفاوت است. امام سجاد (ع) بدگمانی نسبت به رزاقیّت خداوند، در سر پروراندن آرزوهای دراز و طمع برخورداری از عمر طولانی را از ابزارهای آزمایش الهی معرفی کرده و بیان می‌کند: «خداوندا، تو ما را آزمودی تا در کم و بیش روزی‌هایمان بدگمان شدیم و در مدت عمرمان به آرزوهای دور و دراز گرفتار آمدیم، تا آن‌گاه که روزی خود را از درگاهِ دیگر روزی‌خواران‌طلبیدیم و به عمری دراز چون عمر پیران کهن‌سال طمع بستیم»^[۱۷].

یکی دیگر از ابزارهای آزمون فرد، مواجهه او با امور مادی و معنوی، غرق شدن در خیالات واهی، خودباختگی و دل‌بستن به افراد پلید است که فرد جز با اتکال به هدایت و حمایت خداوند نمی‌تواند به سلامت از آن بگذرد. امام سجاد (ع) عرض می‌کند: «بارالها! حسنات مرا با معصیتی که به آن آمیخته گردد، تباه منمای. خلوت‌هایم را با خیالات ناپسندی که برای آزمایش بر دل من می‌فرستی، بر هم مزن. آبروی مرا حفظ کن تا چیزی از مردم زمانه نخواهم و مرا از خواهش و درخواست از فاسقان باز دار»^[۱۸].

رویاروشدن با امور اضطراری یا اضطراب‌آفرین، درماندگی، ترس و... نیز از ابزارهای آزمون‌های دشوار الهی است و سربلند شدن در آن نیازمند رحمت ویژه خداوند است: «و مرا [به آزمون دشوار] مبتلا مکن که هنگام اضطرار مجبور شوم از جز تو یاری جویم و هنگام بینوایی، جز در پیشگاه تو خاضع شوم و هنگام ترس، جز در برابر تو تضرع کنم و در نتیجه سزاوار خواری و رویگردانی از تو گردم؛ ای مهربان‌ترین مهربانان»^[۱۹].

امام سجاد (ع) به ما می‌آموزد که از خداوند بزرگ بخواهیم ما را با آزمون‌های نفس‌گیر و دشوار نیازماید: «بار خدایا! مرا سلامت عطا کن و از آن بلا که غلامان و کنیزان خود را بدان مبتلا می‌سازی، رهایی بخش و به مقام کسی برسان که مورد عنایت توست»^[۲۰].

بزرگ‌ترین سرمایه شخص برای گذرِ موفقیت‌آمیز از ابتلائات زندگی اعتماد به خداوند است؛ لذا امام سجاد (ع) می‌فرماید: «بار خدایا، اعتماد و امید من در تمام احوال به توست. پس برای من هرچه را که پایان بهتری دارد مقدر ساز، و به رحمت خود، مرا از فتنه‌های گمراه کننده وارهان؛ ای مهربان‌ترین مهربانان»^[۲۱].

یکی دیگر از عوامل موفقیت انسان در آزمون‌های الهی، دوراندیشی و آخرت‌نگری است؛ زیرا نتیجه نهایی آزمون‌های الهی در عالم برزخ و آخرت رخ می‌نماید، پس برترین خواسته انسان باید درخواست گذرِ سالم از این گردنه‌های صعب‌العبور باشد: «بار الها! از تو می‌خواهم که ایشان تابعان را از هر محذوری که از فتنه‌ها و محنت‌ها خیزد در عافیت داری، و از سختی و صدمه آتش دوزخ و طول خلود در آن معاف گردانی، و آنان را به مقام امن و امان که جایگاه اهل تقواست منتقل نمایی»^[۲۲].^[۲۳].^[۲۴]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «آزمایش‌»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ﴾ «بی‌گمان این همان آزمایش آشکار بود» سوره صافات، آیه ۱۰۶.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ «بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.
↑ ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾ «آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟ * و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۲-۳.
↑ ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ...﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود.».. سوره بقره، آیه ۱۲۴.
↑ ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَانَ...﴾ «و به راستی ما سلیمان را آزمودیم.».. سوره ص، آیه ۳۴؛ ﴿...قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ...﴾ «گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم» سوره نمل، آیه ۴۰.
↑ ﴿إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ إِلَى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ يَا مُوسَى﴾ «(یاد کن) آنگاه را که خواهرت (نزد آنان) می‌رفت و می‌گفت: می‌خواهید شما را به کسی رهنمون شوم که او را سرپرستی کند؟ پس تو را به مادرت بازگرداندیم تا چشمش روشن گردد و اندوهگین نشود؛ و کسی را (ناخواسته) کشتی، ما تو را از (آن) اندوه رهاندیم و تو را بارها آزمودیم آنگاه سال‌هایی در میان مردم مدین به سر بردی سپس ای موسی به هنگام، باز آمدی» سوره طه، آیه ۴۰.
↑ ﴿إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ﴾ «(به صالح پیامبر گفتیم:) ما این ماده شتر را برای آزمون آنان می‌فرستیم پس چشم به راه آنان باش و شکیب کن!» سوره قمر، آیه ۲۷.
↑ ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ﴾ «و بی‌گمان پیش از آنان قوم فرعون را آزمودیم و پیامبری ارجمند نزد آنان آمد» سوره دخان، آیه ۱۷.
↑ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ «بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.
↑ ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾ «و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۳.
↑ ﴿الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ﴾ «همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید و او پیروز آمرزنده است» سوره ملک، آیه ۲.
↑ ﴿وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى﴾ «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند است (و بندگان را می‌آزماید) تا بدکاران را برای آنچه کرده‌اند کیفر دهد و آنان را که نیکی ورزیده‌اند، به نیکی پاداش بخشد» سوره نجم، آیه ۳۱.
↑ نیایش ششم.
↑ نیایش یکم.
↑ نیایش بیستم.
↑ نیایش بیستم و نهم.
↑ نیایش چهل‌وهفتم.
↑ نیایش بیستم.
↑ نیایش چهل‌وهفتم.
↑ نیایش پنجاه و چهارم.
↑ نیایش چهارم.
↑ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، قم، ۱۴۱۸؛ نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، ۱۳۷۵، انتشارات سروش؛ قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «آزمایش‌»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۴.

[1] ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْبَلَاءُ الْمُبِينُ﴾ «بی‌گمان این همان آزمایش آشکار بود» سوره صافات، آیه ۱۰۶.

[2] ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ «بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.

[3] ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾ «آیا مردم پنداشته‌اند همان بگویند ایمان آورده‌ایم وانهاده می‌شوند و آنان را نمی‌آزمایند؟ * و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۲-۳.

[4] ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ...﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگار ابراهیم، او را با کلماتی آزمود.».. سوره بقره، آیه ۱۲۴.

[5] ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا سُلَيْمَانَ...﴾ «و به راستی ما سلیمان را آزمودیم.».. سوره ص، آیه ۳۴؛ ﴿...قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ...﴾ «گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم» سوره نمل، آیه ۴۰.

[6] ﴿إِذْ تَمْشِي أُخْتُكَ فَتَقُولُ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى مَنْ يَكْفُلُهُ فَرَجَعْنَاكَ إِلَى أُمِّكَ كَيْ تَقَرَّ عَيْنُهَا وَلَا تَحْزَنَ وَقَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّيْنَاكَ مِنَ الْغَمِّ وَفَتَنَّاكَ فُتُونًا فَلَبِثْتَ سِنِينَ فِي أَهْلِ مَدْيَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلَى قَدَرٍ يَا مُوسَى﴾ «(یاد کن) آنگاه را که خواهرت (نزد آنان) می‌رفت و می‌گفت: می‌خواهید شما را به کسی رهنمون شوم که او را سرپرستی کند؟ پس تو را به مادرت بازگرداندیم تا چشمش روشن گردد و اندوهگین نشود؛ و کسی را (ناخواسته) کشتی، ما تو را از (آن) اندوه رهاندیم و تو را بارها آزمودیم آنگاه سال‌هایی در میان مردم مدین به سر بردی سپس ای موسی به هنگام، باز آمدی» سوره طه، آیه ۴۰.

[7] ﴿إِنَّا مُرْسِلُوا النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ﴾ «(به صالح پیامبر گفتیم:) ما این ماده شتر را برای آزمون آنان می‌فرستیم پس چشم به راه آنان باش و شکیب کن!» سوره قمر، آیه ۲۷.

[8] ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَاءَهُمْ رَسُولٌ كَرِيمٌ﴾ «و بی‌گمان پیش از آنان قوم فرعون را آزمودیم و پیامبری ارجمند نزد آنان آمد» سوره دخان، آیه ۱۷.

[9] ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.

[10] ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ «بی‌گمان خداوند دل‌های کسانی که صدایشان را نزد فرستاده خداوند فرو می‌دارند، برای پرهیزگاری آزموده است؛ آنان آمرزش و پاداشی سترگ خواهند داشت» سوره حجرات، آیه ۳.

[11] ﴿وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ﴾ «و بی‌گمان پیشینیان آنان را (نیز) آزموده‌ایم، و همانا خداوند راستگویان را خوب می‌شناسد و دروغگویان را (نیز) نیک می‌شناسد» سوره عنکبوت، آیه ۳.

[12] ﴿الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ﴾ «همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید و او پیروز آمرزنده است» سوره ملک، آیه ۲.

[13] ﴿وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ أَسَاءُوا بِمَا عَمِلُوا وَيَجْزِيَ الَّذِينَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَى﴾ «و آنچه در آسمان‌ها و زمین است، از آن خداوند است (و بندگان را می‌آزماید) تا بدکاران را برای آنچه کرده‌اند کیفر دهد و آنان را که نیکی ورزیده‌اند، به نیکی پاداش بخشد» سوره نجم، آیه ۳۱.

[14] نیایش ششم.

[15] نیایش یکم.

[16] نیایش بیستم.

[17] نیایش بیستم و نهم.

[18] نیایش چهل‌وهفتم.

[19] نیایش بیستم.

[20] نیایش چهل‌وهفتم.

[21] نیایش پنجاه و چهارم.

[22] نیایش چهارم.

[23] الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، قم، ۱۴۱۸؛ نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، ۱۳۷۵، انتشارات سروش؛ قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.

[24] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «آزمایش‌»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]