شجره ملعونه در قرآن
این مدخل زیرشاخهٔ بحث شجره ملعونه است. شجره ملعونه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شجره ملعونه در قرآن - پرسش مرتبط ندارداصطلاحی قرآنی درباره بنی‌امیه
«شجره ملعونه» مرکب از «شجره» به معنای درخت[۱] و «ملعونه» به معنای نفرین شده و محروم از نیکی و رحمت است[۲]. برخی شجره را نموداری درخت‌مانند دانسته‌اند که نسبت خانوادگی افراد یا رابطه گروهی را با یکدیگر نشان می‌دهد[۳] که به آن «نسب‌نامه» و «شجره‌نامه» نیز می‌گویند[۴]. این نامگذاری بی‌ربط با معنای اصلی «شجر» نیست؛ زیرا شجر برخلاف گیاه، دارای تنه[۵] و شاخه‌هایی درهم تنیده است[۶] و فرزندان هر فردی نیز همانند شاخه‌هایی هستند که بر تنه درخت روییده‌اند و از همین رو در روایات، تعبیر شجره طیبه بر پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت او و نیز شیعیان اطلاق شده و شجره خبیثه و ملعونه بر دشمنان آنان[۷]. به هر حال، مراد از شجره ملعونه، درخت زقّوم[۸] یا گروهی خاص است[۹]. این ترکیب در قرآن کریم تنها در یک آیه به صراحت آمده است: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِٱلنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا ٱلرُّءْيَا ٱلَّتِىٓ أَرَيْنَـٰكَ إِلَّا فِتْنَةًۭ لِّلنَّاسِ وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ فِى ٱلْقُرْءَانِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَـٰنًۭا كَبِيرًۭا﴾[۱۰]، هرچند مفسران در تفسیر تعابیری دیگر مانند ﴿لَـَٔاكِلُونَ مِن شَجَرٍۢ مِّن زَقُّومٍۢ﴾[۱۱] و ﴿كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ﴾[۱۲] نیز از شجره ملعونه سخن به میان آورده‌اند.
مفسران درباره شأن نزول، مفردات و بخش‌های گوناگون آیه ۶۰ سوره اسراء[۱۳] و نیز پیوند آنها با یکدیگر، به ویژه مقصود از رؤیای رسول اکرم(ص) و ترکیب وصفی ﴿وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ﴾ اختلاف نظر دارند[۱۴] و برخی آیه را از جهت ارتباط فقره‌های آن با هم مجمل می‌دانند[۱۵]. برخی هم با توجه به سیاق آیه، آن را در جهت دلداری به رسول اکرم(ص) و وعده نصرت به آن حضرت در برابر طعنه‌های کافران دانسته‌اند[۱۶].[۱۷]
یادکرد شجره ملعونه در قرآن و مصداق آن
با توجه به عطف تعبیر ﴿الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ﴾[۱۸] به تعبیر ﴿الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ﴾[۱۹][۲۰]، مفسران در تفسیر رؤیا و شجره ملعونه و پیوند میان این دو به اختلاف سخن گفته‌اند: به گفته برخی، مقصود از رؤیا مشاهده با چشم و اشاره به ماجرای معراج پیامبر(ص)است که چون صبحگاهان آن حضرت مردم را از آن مطلع ساخت، نام آن را رؤیایی گذاشت که مردم در پذیرش آن آزموده شدند[۲۱]، در حالی که رخداد معراج در بیداری واقع شده و از این‌رو تفسیر یادشده برخلاف ظاهر کلمه «رؤیا» ست که به معنای خواب است[۲۲]. برخی دیگر رؤیا را به خوابی تفسیر کرده‌اند که پیامبر(ص) در سال حدیبیه دیده بود که به مکه وارد شده است؛ زیرا بر اثر عدم تعبیر آن در همان سال، مسلمانان آزموده و برخی دچار تردید شدند، با اینکه پیامبر(ص)صریحاً به اصحاب می‌فرمود من نگفتم امسال به مکه می‌روید[۲۳]. اشکال این تفسیر نیز، مکی بودن سوره اسراء است، در حالی که رخداد حدیبیه در سال ششم هجری بود[۲۴]. جمعی از مفسران شیعه[۲۵] و سنی[۲۶]رؤیا را اشاره به خواب معروفی دانسته‌اند که پیامبر(ص)دید بنی امیه همانند میمون‌هایی از منبرش بالا رفته و پایین می‌آیند. آن حضرت از این رؤیا بسیار اندوهگین شد؛ به گونه‌ای که برپایه روایتی، پس از این خواب تا پایان عمر نخندید. برپایه نقلی، مروان حَکَم با اطلاع از این خواب، بنی‌امیه را از آن مطلع و آن را به خلافت پیاپی حاکمان بنی‌امیه تعبیر کرد که موجب شادی آنان و تطاول بر بنی‌هاشم شد و رسول خدا(ص) بر وی خشم گرفت و او را از مدینه بیرون کرد و بنابراین، خواب پیامبر(ص)مایه فتنه و امتحان بنی‌امیّه گشت[۲۷]. اشکال این تفسیر نیز ناسازگاری سبب نزول آن با مکی بودن آیه است؛ زیرا رسول خدا(ص)در مکه منبری نداشته است تا بنی‌امیه از آن بالا روند. برخی در پاسخ آن گفته‌اند آن حضرت در مکه خواب دیده که در مدینه حضور دارد و چنین رخدادی برایش پیش آمده است[۲۸]. برای شجره ملعونه نیز تفسیرهای متعددی ذکر شده است: جمعی آن را درخت زقّوم دانسته‌اند[۲۹]؛ درختی که در اعماق دوزخ می‌روید و خوشه و بار آن گویی سرهای دیوان و وسیله‌ای برای آزمودن مشرکان: ﴿أَذَلِكَ خَيْرٌ نُّزُلا أَمْ شَجَرَةُ الزَّقُّومِ * إِنَّا جَعَلْنَاهَا فِتْنَةً لِّلظَّالِمِينَ * إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ * طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُؤُوسُ الشَّيَاطِينِ﴾[۳۰] و طعام گنهکاران است. ﴿طَعَامُ الْأَثِيمِ﴾[۳۱] بر پایه شأن نزولی از ابن‌عباس، پس از یادکرد قرآن از زقّوم *، برخی قریشیان ترسیدند. ابوجهل با تمسخر گفت زقّوم همان خرما و سرشیری است که اگر به آن دسترسی پیدا کنیم آن را می‌خوریم. سپس آیه شجره ملعونه نازل شد[۳۲]. برخی در توجیه ملعونه بودن درخت زقّوم، شباهت شکوفه و میوه آن به سرهای شیاطین و لعن شدن شیاطین در قرآن را ذکر کرده‌اند[۳۳]. برخی دیگر صفت ملعونه را برای شجره از باب توسعه در استعمال می‌دانند، ازاین‌رو که ملعونه صفت خورندگان آن یعنی کافران است. به گفته برخی، نزد عرب هر طعام ناپسند و زیانبار لعنت می‌شود[۳۴]. در دیدگاهی دیگر، شجره ملعونه قوم سرکش یهودند[۳۵]؛ زیرا آنان همانند درختی با شاخ و برگ فراوان‌اند که منشأ فساد و فتنه و از درگاه الهی مطرودند[۳۶]. بسیاری از مفسران شیعه[۳۷] و سنی[۳۸] شجره ملعونه را به بنی‌امیه تفسیر کرده‌اند. این تفسیر مطابق مضمون روایتی است در باره رؤیای پیامبر(ص) و نیز هماهنگ با حدیثی است که در منابع تفسیری[۳۹] و غیر آن[۴۰] از عایشه در باره مروان نقل شده است که از پیامبر(ص) شنید پدر و جدّ مروان از شجره ملعونه در قرآن‌اند. ابن‌عباس نیز مقصود از آن را بنی‌امیه می‌دانست[۴۱]. برخی شجره ملعونه را صورتی تمثل یافته از سیرت منافقان دانسته‌اند که بدترین آنها بنی‌امیه‌اند که زقوم دنیا و آخرت‌اند[۴۲]. برخی آن را نقطه مقابل شجره طیبه دانسته‌اند. پیامبر و خاندانش از شجره طیبه و دشمنانشان از شجره ملعونه و خبیثه‌اند: ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاء * تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَيَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ * وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ﴾[۴۳] چنان‌که روایتی از اهل بیت(ع)[۴۴] و برخی منابع اهل‌سنت[۴۵] مراد از شجره خبیثه را بنی‌امیه دانسته است.
برخی دیگر با فراگیر دانستن آیه و عدم تنافی میان این تفاسیر، شجره زقوم را در قیامت تجسمی از شجره‌های خبیثه ملعونه، اعم از یهود، منافقان، مشرکان و جز آنان دانسته‌اند که همه اینها عامل آزمایش مؤمنان راستین در طول تاریخ‌اند[۴۶]. به گفته برخی صاحب‌نظران، هر فقره از آیه ۶۰ سوره اسراء[۴۷]، معنای روشنی دارد؛ لیکن وجه اتصال آنها با هم بی‌اجمال نیست و سبب اصلی این اجمال دو فقره «رؤیا» و «شجره ملعونه» است؛ زیرا خداوند رؤیایی را که به پیامبر(ص)ارائه کرده تبیین نکرده و در دیگر آیات هم تفسیری از آن نیامده است و اگر هم در آیاتی مانند ۴۳ سوره انفال[۴۸] و ۲۷ سوره فتح[۴۹] آمده، درباره حوادث پس از هجرت است؛ همچنین در قرآن شجره‌ای لعنت نشده و تنها از شجره زقوم که رویش آن از قعر جهنم است، نام برده شده و آن را مایه فتنه و آزمون ظالمان دانسته است و اگر صِرف رویش در جهنم و مایه عذاب ستمگران بودن، سبب لعن باشد، باید خود جهنم و عذاب‌های آن و حتی ملائکه عذاب[۵۰] ملعون باشند، در حالی‌که خداوند آنها را ستوده است[۵۱]، از این‌رو معلوم می‌شود آیه درصدد بیان تفصیلی آن دو فقره نیست، بلکه اشاره اجمالی به آن است تا با کمک سیاق، تفصیل آن روشن شود.
به باور این صاحب‌نظران، با استفاده از وحدت سیاق آیات پیشین و پسین می‌توان گفت رؤیا و شجره ملعونه دو امر مهم‌اند که به زودی در میان بشر پیدا خواهند شد، یا آنکه در دوران نزول آیات، پیدا شده و مردم را دچار فتنه کرده و طغیان و استکبار را در آنان پرورش می‌دهند، چنان‌که صدر و ذیل آیه ۶۰ سوره اسراء: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِٱلنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا ٱلرُّءْيَا ٱلَّتِىٓ أَرَيْنَـٰكَ إِلَّا فِتْنَةًۭ لِّلنَّاسِ وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ فِى ٱلْقُرْءَانِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَـٰنًۭا كَبِيرًۭا﴾[۵۲] مؤید آن است؛ زیرا ارتباط این چند فقره به خوبی می‌رساند که آیه درصدد بیان و اشاره به امری است که خدای سبحان به آن احاطه دارد و به آن انذار و بیم می‌دهد.
همچنین از ظاهر جمله «الشَّجَرَةَ المَلعونَةَ فِی القُرءانِ» برمی‌آید که شجره ملعونه همان کسانی هستند که در قرآن لعنت شده‌اند؛ مانند ابلیس[۵۳]، یهود[۵۴]، مشرکان[۵۵]، منافقان[۵۶] و غیر آنان؛ زیرا با داشتن صفات شجره از یک ریشه منشعب شده و شاخه‌هایی دارند که به طور قطع در زمان رسول خدا(ص) مشرکان و اهل‌کتاب، با چنین صفاتی ظهور نکرده‌اند. قهراً این منافقان‌اند که در میان مسلمانان ظاهر شده و دوام یافتند و در عصرهای بعدی هم باعث فتنه در میان مسلمانان شدند[۵۷]. بنابراین با توجه به اتفاق مفسران شیعه در نقل روایاتی از اهل بیت(ع) و نیز مطابق روایاتی که بسیاری از مفسران اهل سنت[۵۸] (هرچند برخی مانند طبری در داستان رؤیا با مصلحت‌اندیشی از ذکر نام بنی‌امیه صرف نظر کرده است)[۵۹]. نقل کرده‌اند این نظریه تأیید می‌شود که مراد از رؤیا همان خوابی است که پیامبر(ص)درباره بنی‌امیه دیده و شجره ملعونه، دودمان ننگین بنی‌امیه‌اند[۶۰] چنان که امیرمؤمنان علی(ع)در نامه‌ای به معاویه، او را از مصادیق شجره ملعونه شمرده[۶۱] یا او را بی‌اصل و نَسَب خوانده است[۶۲]. در گزارشی دیگر، آن حضرت از نزول آیه ﴿وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ فِى ٱلْقُرْءَانِ﴾[۶۳] در حق بنی‌امیه خبر می‌دهد[۶۴] و امام حسن(ع)در احتجاجی با استناد به آیه ۶۰ سوره اسراء مروان و نسلش را مصداق شجره ملعونه در قرآن می‌داند[۶۵]. البته برخی منابع تفسیری کوشیده‌اند تا معاویه و مانند او را از مصادیق رؤیا ندانند و از دایره شمول لعن بر بنی‌امیه خارج کنند[۶۶]، در حالی‌که لعن و نکوهش وی و پدرش با تعبیرهایی گوناگون از زبان پیامبر(ص)در منابع تاریخی آمده است[۶۷]؛ به گونه‌ای که طبری لعن آنان را در قرآن از زبان رسول خدا(ص) از مسلّمات تاریخی و مشهور نزد مسلمانان دانسته و عملکرد وی را در دوره تاریخ بعد از پیامبر(ص)همراه با نقل روایاتی درباره لعن او گواه بر آن ذکر کرده است[۶۸]. تأمل در آیات فراوانی که بر اساس شأن نزول‌ها، در نکوهش بنی‌امیه وارد شده‌اند، چنین نتیجه می‌دهد که آنان همان شجره ملعونه‌ای هستند که جز شر و فتنه برای مسلمانان دستاوردی نداشتند. گفتنی است امام باقر(ع) با استناد به آیه ۳۶ سوره ابراهیم[۶۹] به سعد بن عبدالملک از فرزندان عبدالعزیز بن مروان که نگران آن بود در قرآن از شجره ملعونه شمرده شده باشد، چنین فرمود: تو از آنها نیستی، بلکه از خانواده پیامبر(ص)به شمار می‌روی[۷۰]. در منابع تفسیری[۷۱] و روایی[۷۲] اهل سنت آمده است در صلح امام حسن(ع) با معاویه که مورد اعتراض برخی قرار گرفت، امام حسن(ع) در پاسخ آنان به نقل قصه رؤیا و غمگین شدن رسول خدا(ص) و نزول سوره قدر پرداخت که خداوند برای تسلّی پیامبر، کوثر و لیلة القدر را که بهتر از ۱۰۰۰ ماه است به او عطا کرد که به گفته راوی حدیث، این ۱۰۰۰ ماه برابر حکومت بنی‌امیه است. برخی مفسران شیعه[۷۳]. و سنی[۷۴] نزول سوره قدر را در همین باره دانسته‌اند.[۷۵]
منابع
پانویس
- ↑ فرهنگ فارسی، ج۲، ص۲۰۲۹؛ فرهنگ سخن، ج۵، ص۴۴۵۸، «شجره».
- ↑ لسان‌العرب، ج۱۳، ص۳۸۸؛ التحقیق، ج۱۰، ص۲۰۱، «لعن»؛ لغت‌نامه، ج۱۴، ص۲۱۴۷۵، «ملعون».
- ↑ فرهنگ سخن، ج۵، ص۴۴۵۸.
- ↑ فرهنگ فارسی، ج۲، ص۲۰۳۰.
- ↑ مفردات، ص۴۴۶؛ لسان العرب، ج۴، ص۳۹۴، «شجر».
- ↑ العین، ج۶، ص۳۱؛ تهذیب اللغه، ج۱۰، ص۲۸۱،»شجر».
- ↑ کنزالدقائق، ج۷، ص۵۱ و ۵۴؛ البرهان، ج۳، ص۲۹۶ - ۲۹۹.
- ↑ لسان العرب، ج۱۳، ص۳۸۹؛ اقرب الموارد، ج۲، ص۱۱۴۸، «لعن»؛ لغت نامه، ج۹، ص۱۴۱۷۰، «شجره».
- ↑ مجمع البحرین، ج۶، ص۳۰۹، «لعن»؛ ج۳، ص۳۴۲، «شجر».
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ «از درختی می‌خورید که از زقّوم است» سوره واقعه، آیه ۵۲.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه ۲۶.
- ↑ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِٱلنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا ٱلرُّءْيَا ٱلَّتِىٓ أَرَيْنَـٰكَ إِلَّا فِتْنَةًۭ لِّلنَّاسِ وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ فِى ٱلْقُرْءَانِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَـٰنًۭا كَبِيرًۭا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۱؛ المیزان، ج۱۳، ص۱۳۷.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۱۳۷.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۰؛ تفسیر مراغی، ج۱۵، ص۶۸.
- ↑ اکبری کارمزدی، محمد، مقاله «شجره ملعونه»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۶، ص ۱۶۳.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ المحرر الوجیز، ج۳، ص۴۶۸؛ البحر المحیط، ج۷، ص۷۶؛ تفسیر ثعالبی، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ کشف الاسرار، ج۵، ص۵۷۶؛ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۴.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۱۴۰؛ من وحی القرآن، ج۱۴، ص۱۶۴؛ نمونه، ج۱۲، ص۱۷۱.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۴؛ کشف الاسرار، ج۵، ص۵۷۶.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۱۴۳؛ من وحی القرآن، ج۱۴، ص۱۶۴؛ نمونه، ج۱۲، ص۱۷۲.
- ↑ التبیان، ج۶، ص۴۹۴؛ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۴؛ البرهان، ج۳، ص۵۴۴.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۱۱۱؛ المحرر الوجیز، ج۳، ص۴۶۸؛ روح المعانی، ج۸، ص۱۰۲.
- ↑ تفسیر سورآبادی، ج۲، ص۱۳۸۱؛ ج۴، ص۲۳۳۱ - ۲۳۳۲؛ نیز نک: التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۱؛ تفسیر عاملی، ج۵، ص۴۴۶.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۱.
- ↑ المحرر الوجیز، ج۳، ص۳۶۸؛ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۵؛ کشف الاسرار، ج۵، ص۵۷۶.
- ↑ «آیا برای پذیرایی، این بهتر است یا درخت «زقّوم»؟ * که ما آن را عذابی برای ستمکاران قرار داده‌ایم * بی‌گمان آن درختی است که در ژرفای دوزخ می‌بالد * شکوفه‌اش چون سر اهریمنان است» سوره صافات، آیه ۶۵.
- ↑ «خوراک گناهکار است،» سوره دخان، آیه ۴۴.
- ↑ تفسیر ابن ابی‌حاتم، ج۷، ص۲۳۳۶؛ اسباب النزول، ص۲۹۶.
- ↑ کشف الاسرار، ج۵، ص۵۷۷؛ روح المعانی، ج۸، ص۱۰۱.
- ↑ الکشاف، ج ۲، ص۶۷۶؛ کشف الاسرار، ج ۵، ص۵۷۷؛ روح المعانی، ج ۸، ص۱۰۱.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۵؛ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۱.
- ↑ نمونه، ج۱۲، ص۱۷۳؛ التفسیر الکاشف، ج۵، ص۶۰.
- ↑ التبیان، ج۶، ص۴۹۴؛ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۴؛ نورالثقلین، ج۳، ص۱۷۹ - ۱۸۱.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۰؛ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۸۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج۵، ص۸۵؛ روح المعانی، ج۸، ص۱۰۲.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۸۶؛ الدرالمنثور، ج۴، ص۱۹۱؛ روح المعانی، ج۸، ص۱۰۲؛ فتح القدیر، ج۳، ص۲۸۵.
- ↑ مناقب، ص۱۶۴؛ السیرة الحلبیه، ج۱، ص۵۱۰؛ نک: الغدیر، ج۸، ص۲۴۸.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۶، ص۱۱۱؛ تفسیر قرطبی، ج۱۰، ص۲۸۶؛ البحر المحیط، ج۷، ص۷۶؛ غرائب القرآن، ج۴، ص۳۶۲.
- ↑ الفرقان، ج۱۷، ص۲۴۸.
- ↑ «آیا درنیافته‌ای که خداوند چگونه به کلمه‌ای پاک مثل می‌زند که همگون درختی پاک است، ریشه‌اش پابرجاست و شاخه‌اش سر بر آسمان دارد * به اذن پروردگارش هر دم بر خود را می‌دهد و خداوند مثل‌ها را برای مردم می‌زند باشد که پند گیرند * و مثل کلمه‌ای پلید چون درختی پلید است که از روی زمین ریشه‌کن شده باشد، آن را هیچ پایداری نیست» سوره ابراهیم، آیه ۲۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۴۸۱؛ نورالثقلین، ج۲، ص۵۳۸؛ المیزان، ج۱۲، ص۶۳ - ۶۴.
- ↑ روح المعانی، ج ۷، ص۲۰۳.
- ↑ نمونه، ج۱۲، ص۱۷۴.
- ↑ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِٱلنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا ٱلرُّءْيَا ٱلَّتِىٓ أَرَيْنَـٰكَ إِلَّا فِتْنَةًۭ لِّلنَّاسِ وَٱلشَّجَرَةَ ٱلْمَلْعُونَةَ فِى ٱلْقُرْءَانِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَـٰنًۭا كَبِيرًۭا﴾ «و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ ﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ ٱللَّهُ فِى مَنَامِكَ قَلِيلًۭا وَلَوْ أَرَىٰكَهُمْ كَثِيرًۭا لَّفَشِلْتُمْ وَلَتَنَـٰزَعْتُمْ فِى ٱلْأَمْرِ وَلَـٰكِنَّ ٱللَّهَ سَلَّمَ إِنَّهُۥ عَلِيمٌۢ بِذَاتِ ٱلصُّدُورِ﴾ «(یاد کن) آنگاه را که خداوند آنان را به تو در خوابت «اندک» نشان داد و اگر آنان را «بسیار» نشان داده بود سست می‌شدید و در کار (جنگ) اختلاف می‌یافتید ولی خداوند (شما را) در امان داشت که او به اندیشه‌ها داناست» سوره انفال، آیه ۴۳.
- ↑ ﴿لَّقَدْ صَدَقَ ٱللَّهُ رَسُولَهُ ٱلرُّءْيَا بِٱلْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ ٱلْمَسْجِدَ ٱلْحَرَامَ إِن شَآءَ ٱللَّهُ ءَامِنِينَ مُحَلِّقِينَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِينَ لَا تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا۟ فَجَعَلَ مِن دُونِ ذَٰلِكَ فَتْحًۭا قَرِيبًا﴾ «خداوند، به حق رؤیای پیامبرش را راست گردانیده است؛ شما اگر خداوند بخواهد با ایمنی، در حالی که سرهای خود را تراشیده و موها را کوتاه کرده‌اید، بی‌آنکه بهراسید به مسجد الحرام وارد می‌شوید بنابراین او چیزی را می‌دانست که شما نمی‌دانید، از این رو پیش از آن پیروزی نزدیکی پدید آورد» سوره فتح، آیه ۲۷.
- ↑ ﴿وَمَا جَعَلْنَآ أَصْحَـٰبَ ٱلنَّارِ إِلَّا مَلَـٰٓئِكَةًۭ وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةًۭ لِّلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لِيَسْتَيْقِنَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ وَيَزْدَادَ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِيمَـٰنًۭا وَلَا يَرْتَابَ ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ وَٱلْمُؤْمِنُونَ وَلِيَقُولَ ٱلَّذِينَ فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌۭ وَٱلْكَـٰفِرُونَ مَاذَآ أَرَادَ ٱللَّهُ بِهَـٰذَا مَثَلًۭا كَذَٰلِكَ يُضِلُّ ٱللَّهُ مَن يَشَآءُ وَيَهْدِى مَن يَشَآءُ وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ وَمَا هِىَ إِلَّا ذِكْرَىٰ لِلْبَشَرِ﴾ «و دوزخبانان را جز از فرشتگان نگماردیم و شمار آنان را جز آزمونی برای کافران قرار ندادیم تا اهل کتاب، یقین پیدا کنند و مؤمنان بر ایمان خود بیفزایند و اهل کتاب و مؤمنان، دچار تردید نشوند و سرانجام بیماردلان و کافران بگویند که خداوند از این مثل چه می‌خواهد؟ بدین‌گونه خداوند هر که را بخواهد در گمراهی وا می‌نهد و هر که را بخواهد راهنمایی می‌کند و سپاه پروردگارت را کسی جز او نمی‌داند و این جز یادآوری برای آدمیان، نیست» سوره مدثّر، آیه ۳۱.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۱۳۷ - ۱۴۰؛ نیز نک: احسن الحدیث، ج۶، ص۹۸ - ۹۹.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ ﴿لَّعَنَهُ ٱللَّهُ وَقَالَ لَأَتَّخِذَنَّ مِنْ عِبَادِكَ نَصِيبًۭا مَّفْرُوضًۭا﴾ «که خداوند او را لعنت کرد و او گفت: از بندگان تو سهمی معیّن خواهم گرفت» سوره نساء، آیه ۱۱۸.
- ↑ ﴿فَبِمَا نَقْضِهِم مِّيثَـٰقَهُمْ لَعَنَّـٰهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَـٰسِيَةًۭ يُحَرِّفُونَ ٱلْكَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِۦ وَنَسُوا۟ حَظًّۭا مِّمَّا ذُكِّرُوا۟ بِهِۦ وَلَا تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَىٰ خَآئِنَةٍۢ مِّنْهُمْ إِلَّا قَلِيلًۭا مِّنْهُمْ فَٱعْفُ عَنْهُمْ وَٱصْفَحْ إِنَّ ٱللَّهَ يُحِبُّ ٱلْمُحْسِنِينَ * وَقَالَتِ ٱلْيَهُودُ يَدُ ٱللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا۟ بِمَا قَالُوا۟ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَآءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًۭا مِّنْهُم مَّآ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ طُغْيَـٰنًۭا وَكُفْرًۭا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ ٱلْعَدَٰوَةَ وَٱلْبَغْضَآءَ إِلَىٰ يَوْمِ ٱلْقِيَـٰمَةِ كُلَّمَآ أَوْقَدُوا۟ نَارًۭا لِّلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا ٱللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِى ٱلْأَرْضِ فَسَادًۭا وَٱللَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلْمُفْسِدِينَ﴾ «پس، برای پیمان‌شکنی لعنتشان کردیم و دل‌هاشان را سخت گردانیدیم زیرا عبارات (کتاب آسمانی) را از جای خویش پس و پیش می‌کردند و بخشی از آنچه را بدیشان یادآور شده بودند از یاد بردند و تو پیوسته از خیانت آنان- جز شمار اندکی از ایشان- آگاهی می‌یابی؛ آنان را ببخشای و درگذر! بی‌گمان خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد * و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۱۳ و ۶۴.
- ↑ ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَعَنَ ٱلْكَـٰفِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا﴾ «خداوند کافران را لعنت و برای آنان آتش (دوزخ) را آماده کرده است» سوره احزاب، آیه ۶۴.
- ↑ ﴿وَعَدَ ٱللَّهُ ٱلْمُنَـٰفِقِينَ وَٱلْمُنَـٰفِقَـٰتِ وَٱلْكُفَّارَ نَارَ جَهَنَّمَ خَـٰلِدِينَ فِيهَا هِىَ حَسْبُهُمْ وَلَعَنَهُمُ ٱللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌۭ مُّقِيمٌۭ﴾ «خداوند به مردان و زنان منافق و کافران، آتش دوزخ را وعده کرده است که در آن جاودانند، همان آنان را بس! و خداوند آنان را لعنت کرده است و عذابی پایدار خواهند داشت» سوره توبه، آیه ۶۸.
- ↑ المیزان، ج۱۳، ص۱۳۷ - ۱۴۰؛ نیز نک: احسن الحدیث، ج۶، ص۹۸ - ۹۹.
- ↑ جامع البیان، ج۱۵، ص۷۷؛ التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۳۶۰ - ۳۶۱؛ الدرالمنثور، ج۴، ص۱۹۱؛ روح المعانی، ج۸، ص۱۰۲.
- ↑ جامع البیان، ج۱۵، ص۷۷.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۶۵۴؛ نورالثقلین، ج۳، ص۱۷۹؛ المیزان، ج۱۳، ص۱۴۰.
- ↑ الفتوح، ج۲، ص۵۶۱؛ تفسیر لاهیجی، ج۲، ص۸۱۹.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۱۷؛ الامامة و السیاسه، ج۱، ص۱۰۴؛ الزام النواصب، ص۱۸۰.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۶۰.
- ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۳۸۰؛ نورالثقلین، ج۵، ص۳۹۳؛ البرهان، ج۵، ص۴۵۸.
- ↑ الاحتجاج، ج۱، ص۴۰۱ - ۴۱۶؛ نورالثقلین، ج۳، ص۱۷۹؛ الصافی، ج۳، ص۲۰۱ - ۲۰۲.
- ↑ المحرر الوجیز، ج۳، ص۴۶۸؛ تفسر قرطبی، ج۱۰، ص۲۸۳.
- ↑ الطبقات، ج۷، ص۵۴ - ۵۵؛ تاریخ طبری، ج۱۰، ص۵۸؛ المعجم‌الکبیر، ج۱۷، ص۱۷۶؛ شرح نهج البلاغه، ج ۴، ص۵۷۹.
- ↑ تاریخ طبری، ج۱۰، ص۵۷ - ۵۹؛ نک: الغدیر، ج۸، ص۲۵۰ - ۲۵۱.
- ↑ ﴿رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيرًۭا مِّنَ ٱلنَّاسِ فَمَن تَبِعَنِى فَإِنَّهُۥ مِنِّى وَمَنْ عَصَانِى فَإِنَّكَ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ﴾ «پروردگارا! به راستی آنان بسیاری از مردم را گمراه کرده‌اند پس هر که از من پیروی کند از من است و هر که با من سرکشی ورزد بی‌گمان تو آمرزنده‌ای بخشاینده‌ای» سوره ابراهیم، آیه ۳۶.
- ↑ تفسیر ابوحمزه ثمالی، ص۲۲۳؛ الاختصاص، ص۸۵.
- ↑ جامع البیان، ج۳۰، ص۱۶۷؛ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۲۵۷؛ الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۱.
- ↑ سنن الترمذی، ج۵، ص۱۱۵؛ المعجم الکبیر، ج۳، ص۹۰؛ الدر المنثور، ج۶، ص۳۷۱.
- ↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۴۳۱؛ نور الثقلین، ج۵، ص۶۲۱ - ۶۲۲.
- ↑ الدر المنثور، ج۶، ص۳۷۴؛ روح المعانی، ج۱۵، ص۴۱۱.
- ↑ اکبری کارمزدی، محمد، مقاله «شجره ملعونه»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۶، ص ۱۶۴.