جهنم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث معاد است. جهنم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جهنم در قرآن - جهنم در کلام اسلامی - جهنم در معارف دعا و زیارات - جهنم در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جهنم جایگاه ابدی انسان‌هایی است در قیامت که به واسطه اعمال بدشان دوزخی می‌شوند. کسانی که به خدا و پیامبران و رستاخیز، باور داشته باشند و کارهای نیکو انجام دهند، به پاداش ایمان و عمل صالحشان، پس از مرگ و در قیامت به بهشت می‌روند. کافران و منافقان و ستمگران و بدکاران، به کیفر زشتی‌ها و ظلم‌هایشان در جایی پر از آتش و عذاب به نام دوزخ یا جهنّم و جحیم خواهند سوخت. نه نعمت‌های بهشت و نه عذاب و آتش جهنم، قابل مقایسه با نعمت و عذاب دنیا نیستند و به مراتب بهتر یا سخت‌ترند.

طاعت پروردگار، انسان‌ها را اهل بهشت می‌سازد و گناه و نافرمانی موجب ورود به دوزخ خواهد بود. عقیده به بهشت و جهنم و کیفر و پاداش قیامت، نقش مهمّی در کنترل انسان و سوق دادن او به نیکی و جلوگیری از فساد و ستم دارد. در آیات قرآن، به طور مفصّل نعمت‌های بهشت و عذاب‌های دوزخ توصیف شده است. جهنم طبقاتی دارد و بهشت، درجاتی.

معناشناسی

گروهی معتقدند جهنم به معنای غلظت و خشونت است و انتخاب این نام به مناسبت غلظت جهنم در عذاب است. برخی هم آن را به معنای ابر بی‌باران دانسته‌اند؛ از این رو که رحمت از جهنم سلب شده است. کسانی که جهنم را واژه‌ای فارسی می‌دانند بیشتر برآن‌اند که به معنای بسیار عمیق است و جهنم را به سبب عمق بسیار زیاد آن به این نام نامیده‌اند.

پیشینه اعتقاد به جهنم

آیه ﴿وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ نشان می‌دهد عذاب پیروان شیطان به وسیله جهنم در آغاز خلقت انسان از سوی خداوند متعال مقرر شده و بر اساس آیه ﴿وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ مسئله جهنم هنگام هبوط آدم با وی طرح شده است. دیگر آیات قرآن نیز می‌رسانند که پس از آدم همه پیامبران آن را با امم خویش در میان گذاشته‌اند، بنابراین اصل این اعتقاد که جایگاه مجرمان در قیامت جهنم خواهد بود از باورهای رایج همه ادیان الهی است؛ اما منابع موجود ادیان مختلف در این زمینه یکسان نیستند.

در آیین زرتشت جهنم جایی است در جهان دیگر که در آن گناهکاران کیفر کارهای بد خود را می‌بینند و آن، جایی است سخت عمیق، همچون چاهی بسیار تاریک و سرد، دارای دمه و متعفن و در آنجا جانورانی موذی که کوچک‌ترین آنها به بلندی کوه‌اند بدکاران را تنبیه می‌کنند و تشنگی، گرسنگی، نگونسار آویخته شدن، فرو رفتن میخ چوبین در چشم، چسبیدن پستان بر تنور گرم، آویخته شدن به پستان، بریده شدن زبان و جز اینها، از انواع عذاب دوزخیان‌اند. در آیین یهود گرچه طوایفی از یهودیان به آخرت ایمان داشته‌اند بنی‌اسرائیل به جهنم اعتقاد نداشتند. در تورات رایج از جهنم هیچ نامی نیامده است، تا آنجا که این مسئله بعضی از طبیعت گرایان را بر آن داشته تا بگویند جهنم که در عهد جدید از آن یاد شده در شمار خرافات است؛ زیرا اگر خرافه نبود در تورات که اصل و منشأ انجیل است جهنم ذکر می‌شد؛ ولی در عهد جدید واژه جهنم ۱۳ بار آمده و در مواردی از آن، تعابیر آتش جهنم یا سوخته شدن در جهنم آمده که به خوبی نشان می‌دهد که بر اساس تعالیم انجیل نیز مجرمان در جهنم با آتش کیفر می‌شوند. بعضی از موارد یاد شده بر جاودانگی عذاب جهنمیان دلالت دارند.

حقیقت جهنم

گروه بسیاری از دانشمندان، حقیقت کیفر آخرت را تجسم اعمال ناشایست آدمی (اعم از باورهای باطل، خلق و خوهای ناپسند و اعمال زشت) در قیامت دانسته‌اند. این نظر که گاه از آن با تعابیر تمثل اعمال، تجسد اعمال یا تجسم اعراض یاد می‌شود از ظواهر آیات بسیار و روایات متعدد برداشت شده و خلاصه آن چنین است که مجازات‌های جهان دیگر، رابطه‌ای تکوینی و بسیار قوی با گناهان دارند. رابطه عمل و جزا در آخرت نه قراردادی و نه از نوع رابطه علّی و معلولی، بلکه رابطه "عینیّت" و "اتّحاد" است.

ویژگی‌های آتش جهنم

1. سوزاندن جسم و جان: از آیه ﴿ نَارُ اللَّهِ الْمُوقَدَةُ الَّتِي تَطَّلِعُ عَلَى الأَفْئِدَةِ﴾ استفاده شده که آتش دوزخ برخلاف آتش دنیوی که تنها جسم را می‌سوزاند، جان انسان را نیز می‌سوزاند.
2. دوزخیان و سنگ‌ها، آتشگیره دوزخ: قرآن کریم در آیات ﴿فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَلَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ﴾ وقود جهنم را آدمیان و سنگ و در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَأُولَئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ﴾ کافران را وقود جهنم دانسته است.
3. غافلگیر ساختن دوزخیان: آتش دوزخ دوزخیان را ناگهان فرا گرفته، آنها را مبهوت می‌کند: ﴿بَلْ تَأْتِيهِمْ بَغْتَةً فَتَبْهَتُهُمْ فَلَا يَسْتَطِيعُونَ رَدَّهَا وَلَا هُمْ يُنْظَرُونَ﴾ چنین آتشی که ناگهان و از سمتی نامعلوم انسان را فرا می‌گیرد، افزون بر ظاهر، باطن انسان را نیز می‌سوزاند و آتشگیره آن خود انسان است.
4. درک و شعور: از آیه ﴿يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ﴾ که به سخن گفتن آتش دوزخ تصریح و در شنیدن آن ظهور دارد، استفاده شده که آتش دوزخ درک و شعور دارد.
5. فراخوانی گناهکاران: جهنّم با جاذبه مخصوصی که نسبت به مجرمان دارد آنان را به سوی خود می‌کشاند: ﴿تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّ﴾. یا آنکه آتش به قدرت الهی گویا شده، به زبان فصیح به نام و لقب، دوزخیان را فرا می‌خواند.

مراحل سیر دوزخیان در آخرت

1. نشان‌دار شدن دوزخیان در محشر: دوزخیان در محشر به علامت‌هایی نشان‌دار شده، به آنها شناخته می‌شوند: ﴿يُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِيمَاهُمْ فَيُؤْخَذُ بِالنَّوَاصِي وَالْأَقْدَامِ﴾.
2. راندن دوزخیان به سوی جهنم: قرآن کریم در آیاتی چند با تعابیری گوناگون تأکید می‌کند که ظالمان، مجرمان و کافران به سوی جهنم رانده می‌شوند: ﴿احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ﴾.
3. سؤال از دوزخیان در مسیر راندن آنان به سوی جهنم: پس از آنکه فرمان راندن دوزخیان به سوی جهنم داده می‌شود در ابتدا یا در میان راه و پیش از رسیدن به جهنم آنان را نگه می‌دارند تا از آنان سؤال کنند: ﴿ احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ﴾، گرچه برخی مفسران این سؤال را همان محاسبه قیامت و بررسی عقاید و اعمال دانسته‌اند.
4. جمع کردن دوزخیان در کنار جهنم: به تصریح قرآن کریم، خداوند متعال همه دوزخیان را قبل از وارد ساختن آنان به دوزخ، در حالی که به زانو درآمده‌اند گرداگرد جهنم حاضر کرده سپس به ترتیب، آنان را بر اساس میزان سرکشی در برابر خدا، به دوزخ وارد خواهد ساخت.

جهنمیان

کسانی که اعمال بد آنها از اعمال نیکشان بیشتر است، پس از مرگ به جهنم می‌روند و کیفر می‌بینند. موجوداتی همچون فرشتگان نیز به عنوان مأموران عذاب در جهنم خواهند بود؛ ولی کسانی که در این مکان کیفر می‌بینند، انسان‌ها و اجنه‌اند.

از برخی آیات قرآن برمی‌آید که انسان‌ها چه خوب و چه بد، همه نخست به جهنم می‌روند؛ ولی پرهیزگاران بی‌درنگ رها می‌شوند و ستمگران گرفتار می‌گردند.

از احادیث معصومین(ع) نیز همین معنا برمی‌آید. طریق عبور افراد، بنابر ایمان و عمل دنیوی آنها، متفاوت است. برخی همچون برق می‌گذرند و برخی همچون تندباد و برخی همچون دویدن اسب و....

آنان که به جهنم می‌روند، بر چند دسته‌اند:

1. گروهی سرانجام رهایی می‌یابند و به بهشت می‌روند؛ ولی توقف آنها در جهنم طولانی است.
2. گروهی دیگر، هر چند سزاوار توقفی بیشترند، به شفاعت شفیعان مشمول لطف خداوند می‌شوند و به بهشت می‌روند.
3. کسان دیگری نیز هستند که بر اثر بزرگی گناه، در جهنم جاودان می‌مانند. از این کسان‌اند کافران، منافقان، کسی که گناه سراسر وجودش را گرفته، کسی که مؤمنی را به عمد و ناحق کشته، رباخواران، ستم‌پیشگان و برخی کسان دیگر.

بنابر اعتقاد مشهور علمای شیعه، علت اصلی خلود در جهنم، کفر است. پس می‌توان گفت کسانی که در دوزخ جاودان می‌شوند، عمل آنها به کفر بازمی‌گردد و در حقیقت، این کسان در شمار کافران‌اند. اگر کسی مؤمن باشد و به خدا معرفت داشته باشد، هیچ گاه جاودانه در جهنم نمی‌ماند، بلکه اگر به علتی جهنمی شود، پس از کیفر دیدن و پاک شدن، رها می‌شود و به بهشت راه می‌یابد.

جستارهای وابسته

• آتش (طبیعی)
• آتش (نشانه ظهور)

منابع

1. صالحی‌منش، محمد صادق، جهنم، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰
2. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی