انحراف: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «==ساحت‌های انحراف فردی و اجتماعی == * انحرافات فرهنگی: ** انحرافات تربیتی (...» ایجاد کرد) |
|||
| (۴۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
== | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[انحراف در معارف و سیره سجادی]] - [[انحراف در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
'''انحراف''' به معنای برگشتن و [[نافرمانی]] و از نظر [[دین]] به [[معصیت]]، [[گناه]] و [[اعمال]] خلاف [[دستور الهی]] گفته میشود. انحراف از ابتدای [[خلقت]] شروع شد و تاکنون نیز ادامه دارد. زمینه‌های انحراف، جرم‌زایی [[خانواده]]، [[ضعف]] [[نظارت اجتماعی]]، دگرگونی در ارزش‌های [[اجتماعی]]، [[فقر]] و بیکاری و... است. [[پیامبران]] و [[ائمه]]{{عم}} و [[علمای دین]] در مقابل انحراف [[ایستادگی]] و با آن [[مبارزه]] کردند. | |||
== مقدمه == | |||
«[[انحراف]]» به معنای برگشتن و به طرفی مایل شدن، [[کجروی]] و بی‌فرمانی است<ref>دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ج۲، ص۲۹۸۹.</ref> و به مایل شدن از [[راه راست]] به کج‌راهه می‌گویند<ref>امینی، سیدمحمدعارف، خطر انحراف دانشگاه‌ها و راهکارهای عملی پیشگیری از دید امام خمینی، ص۵۳.</ref>. در اصطلاح [[فلسفی]]، [[تمایل]] از [[حد وسط]] و [[گرایش]] به یکی از طرفین را انحراف دانسته‌اند<ref>صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ترجمه منوچهر صانعی، ص۱۶۹.</ref> و در اصطلاح [[علوم طبیعی]]، انحراف خروج از حد<ref>صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ترجمه منوچهر صانعی، ص۱۶۹.</ref>. از نگاه [[حقوقی]] به عمل غیرقانونی<ref>شیخاوندی، داور، جامعه‌شناسی انحرافات و مسائل جامعتی ایران، ص۴۸.</ref>، از نظر [[جامعه‌شناسی]] به [[رفتار]] شکنندۀ [[هنجار]]<ref>سلیمی، علی و محمد داوری، جامعه‌شناسی کجروی، ص۲۲۲.</ref>، نگاه علمای [[اخلاق]] به عمل [[زشت]] و [[ناپسند]] [[جامعه]] یا [[وجدان]] و از نگاه [[دین]] به [[معصیت]]، [[گناه]] و [[اعمال]] خلاف [[دستور الهی]]<ref>صدر، سیدموسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۶.</ref> و [[بدعت]]<ref>پاکتچی، احمد، بدعت، ج۱۱، ص۵۵۸.</ref> گفته میشود<ref>[[نجمه خوشدل|خوشدل، نجمه]]، [[انحراف (مقاله)| مقاله «انحراف»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۳۴۸.</ref>. | |||
== پیشینه == | |||
* [[ | انحراف [[تاریخی]] به [[قدمت]] خود [[انسان]] دارد؛ چنان که در [[آیات]] مربوط به [[خلقت آدم]]{{ع}} در [[قرآن کریم]]، [[فرشتگان]]، [[آفرینش]] موجود زمینی را موجب انحراف و [[فساد]] و [[خونریزی]] می‌دانستند<ref>بقره، ۳۰.</ref>. در آیاتی از [[کتاب مقدس]]، به [[انحراف از حق]] اشاره و از آن [[نهی]] شده است<ref>خروج، ب ۲،۲۳، تثنیه، ب۵، ۳۲.</ref>. [[قرآن کریم]] نیز در آیه‌های گوناگون از تخطی و انحراف [[آدم]]{{ع}} و [[حوا]] سخن گفته<ref>بقره، ۳۶؛ طه، ۱۲۱.</ref> و با واژه‌هایی همچون [[ضلالت]]<ref>حمد، ۷؛ توبه، ۱۱۵؛ قمر، ۴۷.</ref>، [[غیّ]]<ref>بقره، ۲۵۶؛ مریم، ۵۹؛ شعرا، ۲۲۴.</ref> و [[زیغ]]<ref>آل عمران، ۷-۸؛ صف، ۵.</ref> که در برابر [[صراط مستقیم]] و [[هدایت]] و [[رشد]] قرار دارد، به موضوع انحراف و [[گمراهی]] اشاره کرده است. | ||
[[جامعه اسلامی]] پس از [[رحلت رسول خدا]]{{صل}}، به انواع [[انحرافات]] از آموزه‌های [[نبوی]] [[مبتلا]] شد و زمانی که امیرالمؤمنین علی{{ع}}، [[حکومت]] را به دست گرفت، با انحرافاتی مانند بازتولید [[روابط]] و مناسبات قبیله‌ای، شکل‌گیری [[نظام]] طبقاتی، زیروروشدن ارزش‌های [[اجتماعی]]، [[تفرقه]] و از دست رفتن [[انسجام اجتماعی]]، [[روی‌گردانی]] از [[جهاد]]، [[فتنه‌انگیزی]] و [[پیمان‌شکنی]] مواجه بود و چنین انحرافاتی ویژه آن دوره نبود و در هر [[زمان]] و در میان هر جامعه‌ای قابل پدیدار شدن است<ref>امین ناجی، محمدهادی و کاظم قاضی‌زاده و غلامرضا بهنام، روش‌های مبارزه امام علی{{ع}} با انحراف‌های اجتماعی در نهج البلاغه، ص۱۰۳ - ۱۰۴ و ۱۱۹.</ref>.<ref>[[نجمه خوشدل|خوشدل، نجمه]]، [[انحراف (مقاله)| مقاله «انحراف»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۳۴۸.</ref> | |||
== ماهیت و معیار انحراف == | |||
[[انسان]] به [[حکم عقل]] و [[اختیار]] که او را بر سایر موجودات [[برتری]] می‌دهد، [[استعداد]] [[تکامل]] و استعداد انحراف را توأمان دارد. از جمله ویژگی‌های [[بشر]] [[افراط]] و [[تفریط]] است و انحراف نتیجه خارج شدن از حد [[تعادل]] و [[جهالت]] انسان است<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۹، ص۱۰۹-۱۱۱.</ref>. [[جامعه شناسان]] یکی از عناصر عمده در شکل دادن به معنای انحراف و [[کجروی]] کنش‌ها را [[میزان]] سازگار بودن یک رفتار با [[فرهنگ]] و [[نظام ارزشی]] [[حاکم]] بر [[جامعه]] می‌دانند<ref>سلیمی، علی و محمد داوری، جامعه‌شناسی کجروی، ص۱۵۷.</ref>. | |||
[[قرآن کریم]]، معیار انحراف را [[سرپیچی]] از [[دستورهای الهی]] و دور شدن از مسیر [[بندگی]] و کمال [[واقعی]] می‌داند. در [[قرآن]]، علاوه بر [[کج‌رفتاری]]، کج‌باوری و [[کج‌اندیشی]] نیز انحراف خوانده شده است<ref>صدر، سیدموسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۷.</ref>. | |||
از نظر [[دانشمندان]] [[علم اخلاق]] نیز خروج از حد و راه میانه و [[اعتدال]] و [[زیاده‌روی]] یا کوتاهی در برآوردن خواسته نیروهای درونی [[انسان]]، باعث انحراف میشود<ref>نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، ص۷۹.</ref>. به طور کلی اگر [[رفتاری]] با انتظارات مشترک [[جامعه]] یا یک گروه سازگار نباشد و بیشتر افراد، آن را [[ناپسند]] تلقی کنند، [[کجروی]] [[اجتماعی]] با [[انحراف]] تلقی میشود<ref>میری، سید حسین، مطالعات انحرافات و کج‌روی‌های اجتماعی، ص۱۳۳.</ref>. برخی از [[جامعه‌شناسان]] انحراف را به دو شاخه مثبت و منفی تقسیم کرده‌اند<ref>صدر، سیدموسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۶؛ حیدرنسب، نادر و علی بخشی، انحراف چیست؟ منحرف کیست؟، ص۲۳ -۲۴.</ref>. در انحراف مثبت، فرد با اطلاع و [[آگاهی]] کامل، حدود و ارزش‌های [[حاکم]] بر جامعه را زیر پا می‌گذارد و خود [[ارزش]] و اعتباری نو که [[برتر]] از ارزش‌های پیشین است، می‌آفریند؛ ولی در انحراف منفی، فرد یا گروهی از [[نظام]] [[ارزش‌های جامعه]] [[تجاوز]] می‌کند و نظامی می‌آفریند که از نظام پیشین و [[هنجار]] حاکم [[پست‌تر]] است<ref>صدر، سید موسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۶؛ شیخاوندی، داور، جامعه‌شناسی انحرافات و مسائل جامعتی ایران، ص40.</ref>.<ref>[[نجمه خوشدل|خوشدل، نجمه]]، [[انحراف (مقاله)| مقاله «انحراف»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۳۴۸.</ref> | |||
== زمینه‌های انحراف == | |||
برخی بر این باورند که عامل انحراف انسان، بیرونی است و ارتباطی با [[فطرت]] او ندارد<ref>روسو، ژان ژاک، امیل، ترجمه غلامحسین زیرک زاده، ص۲۰۱؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۳، ص۴۱۵- ۴۱۷.</ref> و عواملی نظیر [[خانواده]]، محیط‌های [[آموزشی]] و [[رسانه‌ها]] در بروز رفتارهای [[انحرافی]] اثر گذارند<ref>قائم مقامی، فرهت، نظام‌گسیختگی و انحرافات اجتماعی؛ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی رفتار انحرافی، ص۲۹ -۳۸.</ref>؛ اما جمع دیگری معتقدند بدی‌های [[انسان]] همیشه معلول محیط و [[اجتماع]] نیست و طبع [[انسانی]] هم در این زمینه نقش دارد<ref>سروش، عبدالکریم، حکمت و معیشت، ج۱، ص۴۷ -۵۳.</ref>. در [[آموزه‌های دینی]] بر عواملی نظیر تکیه بر [[ظن]] و [[گمان]] به جای [[علم]] و [[یقین]]، میل و هوای [[نفسانی]]، [[شتاب‌زدگی]]، سنت‌گرایی، گذشته‌نگری و شخصیت‌گرایی به عنوان ریشه‌های [[انحراف‌ها]]، [[گمراهی‌ها]] و لغزش‌های [[فکری]] تأکید شده است<ref>مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲، ص۶۶- ۶۹.</ref>. | |||
به طور کلی مهم‌ترین عوامل [[انحراف]]، عبارت‌اند از: محیط طبیعی، نژاد و [[ارث]]، نبود [[تعلیم و تربیت]] و نارسایی [[فرهنگ جامعه]]<ref>سیف اللهی، سیف اللهی، مبانی جامعه‌شناسی، ص۲۲۴ – ۲۲۵.</ref>، جرم‌زایی [[خانواده]]، [[ضعف]] [[نظارت اجتماعی]]، ضعف [[مبانی دینی]]، دگرگونی در ارزش‌های [[اجتماعی]]، [[فقر]]، [[بیکاری]] و [[نقص]] جسمی و [[ذهنی]]<ref>قجاوند، کاظم، کلیات جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، ص۳۲ -۳۳.</ref>؛ همچنین برخی علت‌های [[سیاسی]] مانند [[رهبران]] [[فاسد]]، نبود [[عدالت سیاسی]] و [[قضایی]] و بعضی از عوامل جغرافیایی نظیر شرایط آب و هوایی و شرایط [[فرهنگی]] ناشی از آن نیز در این زمینه نقش دارند<ref>قجاوند، کاظم، کلیات جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، ص۳۲ -۳۳.</ref>. | |||
یکی از اندیشمندان اسلامی در تحلیل انحراف [[اجتماع]] قائل است که [[جامعه]] متشکل از فرد فرد انسان‌هاست و چنانچه [[انحرافات]] فردی برطرف شود، جامعه نیز از [[لغزش]] و کجروی در [[امان]] می‌ماند<ref>خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۸، ص۴۸۷.</ref>. ایشان بر رعایت [[قانون]] در [[جامعه اسلامی]] توسط تمامی اعضای آن، اعم از [[مسئولان]] و [[مردم]] تأکید کرده و اساس و عامل [[کجروی]] را شکستن [[قوانین]] [[جامعه]] می‌داند<ref>خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۹، ص۴۲۵ و ج۱۴، ص۲۲۹.</ref>. | |||
از سوی دیگر، از نظر ایشان [[انحراف فکری]] و [[فرهنگی]]، خطرناک‌ترین نوع انحراف است و در صورت انحراف در [[فرهنگ]]، دیری نخواهد گذشت که [[انحراف فرهنگی]] بر همه [[غلبه]] می‌کند؛ راه [[نجات]] از آن نیز [[استقلال]]، [[اصلاح]] فرهنگ، اصلاح [[مدارس]] و [[همت]] جمعی و همگانی برای [[سد]] راه انحراف است و تلاش گروهی و محدود نمی‌تواند راه به جایی ببرد<ref>خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۱۴، ص۳ و ج۱۷، ص۳۲۲- ۳۲۳.</ref>. از این رو به نقشه [[دشمن]] برای انحراف و کجروی [[نوجوانان]] و [[جوانان]] در مدارس و دانشگاه‌ها هشدار می‌داد و از دانش‌آموزان و دانشجویان می‌خواهد برای پیشگیری از انحراف، در کنار تحصیل به [[تهذیب]] [[اخلاقی]] هم بپردازند<ref>خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۱۴، ص۲.</ref>.<ref>[[نجمه خوشدل|خوشدل، نجمه]]، [[انحراف (مقاله)| مقاله «انحراف»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۳۴۹.</ref> | |||
== مبارزه با انحراف == | |||
[[آیات قرآن]] نشان می‌دهد که [[مبارزه]] با انواع [[انحراف‌های فکری]] ـ [[اعتقادی]]<ref>نحل، ۳۶.</ref> و عملی و [[اخلاقی]]<ref>اعراف، ۳۳ و ۸۰ -۸۱.</ref>، [[وظیفه]] مشترک همه [[پیامبران الهی]]{{ع}} بوده است؛ چنان که [[قرآن کریم]] این وظیفه را در قالب [[امر به معروف و نهی از منکر]]<ref>آل عمران، ۱۱۴.</ref> متوجه همه انسان‌های [[خردمند]] و [[توانمند]] جامعه نیز دانسته است<ref>هود، ۱۱۶.</ref>. [[علمای شیعه]] در طول [[تاریخ]]، نقش تعیین کننده‌ای در [[سرنوشت]] [[امت اسلامی]] داشته‌اند و هرگاه به [[وظیفه]] خود عمل کرده‌اند، مانع [[انحراف]] و [[منحرفان]] بوده‌اند<ref>عبداللهی، امید، فعالیت علمی و فرهنگی علمای شیعه در عصر پهلوی، ص۹.</ref>. | |||
[[علما]] و [[روحانیون]] ضامن بقای [[اسلام]] و احیاگران اسلام به شمار می‌روند<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۶، ص۲۷۸.</ref> و به هنگام انحراف و خطر برای اسلام، نخست به [[گفتگو]] و [[نصیحت]] و در صورت تأثیر نکردن، به [[قیام]] بر اساس وظیفه [[اقدام]] می‌کنند<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱، ص۱۱۴- ۱۱۵.</ref>. | |||
[[رهایی]] کامل از هر نوع [[انحراف اجتماعی]] با ایجاد نهادهای نظارتی<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۴۶۵- ۴۶۶.</ref> و فعالیت مداوم همگان در [[شناسایی]] و طرد عناصر [[منحرف]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۳، ص۴۳۲- ۴۳۳.</ref> بستگی دارد و [[هوشیاری]] مداوم تک‌تک [[ملت]] و حرکت به سمت [[وحدت]] بر مبنای [[اسلام ناب]]، از دیگر وسایل [[غلبه]] و [[چیرگی]] بر [[انحرافات]] است<ref>همان، ج۳، ص۴۰۷، ۴۳۳؛ ج۴، ص۱۰۰، ۲۹۶؛ ج۱۴، ص۳۷۳ و ج۱۵، ص۳۰-۳۳.</ref>. همچنین [[رسانه‌ها]] و [[وسایل ارتباط جمعی]] ابزاری مهم برای ایجاد [[فرهنگ]] سالم و زدودن غبار انحرافات از چهره [[جامعه]] به شمار می‌آیند<ref>امام خمینی، صحیفه، ج۹، ص۴۵۶، ۴۹۶؛ ج۱۲، ص۱۲ و ج۱۸، ص۳۶۲- ۳۶۳، ۴۷۹.</ref>.<ref>[[نجمه خوشدل|خوشدل، نجمه]]، [[انحراف (مقاله)| مقاله «انحراف»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۲]] ص ۳۵۱.</ref> | |||
== [[جلوگیری از انحراف]] == | |||
=== جلوگیری از انحراف امت === | |||
{{اصلی|جلوگیری از انحراف امت}} | |||
یکی از [[وظایف]] [[ائمه]] {{ع}} جلوگیری از انحراف در [[امت اسلامی]] است. [[قرآن کریم]] شاهدی بر این مدعاست که حتی در [[دوران حضور]] [[پیشوایان]] [[دین]]، انحرافاتی میان [[پیروان]] آنها رخ داده است. [[شیعیان]] نیز از این پدیده مستثنا نبوده و نیستند؛ به ویژه آنکه [[مقامات]] والای [[علمی]] و [[معنوی]] ائمه اطهار {{عم}} و بروز و نمود [[کرامات]] و آگاهی‌های [[غیبی]] ایشان برای برخی شیعیان سنگین بود و هرگونه انحراف از مسیر [[حق]] را محتمل می‌ساخت. نتیجه این مقدمات، بروز اندیشه‌های [[انحرافی]] برای برخی شیعیان در [[مسائل اعتقادی]] بود که واکنش جدی پیشوایان [[تشیع]] را به دنبال داشت. | |||
[[سیره]] و [[سنت]] [[امامان معصوم]] {{عم}} بیانگر وجود وظیفه‌ای است که ایشان در برابر [[انحرافات]] برای خود [[احساس]] کرده و وارد میدان می‌شدند. مانند برخورد آن حضرات با اندیشه‌های [[غلو]] در مورد خودشان<ref>ر. ک: [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]]، ص۲۹۵.</ref>. | |||
=== جلوگیری از انحراف در دین === | |||
{{اصلی|جلوگیری از انحراف در دین}} | |||
در روایاتی تصریح شده است که یکی از وظایف [[امام]] {{ع}} [[نظارت]] بر [[دین]] مردم است تا اگر کسانی چیزی بر آن افزوده یا از آن کاستند، [[دین]] را به حالت نخست خود برگرداند. در‌این‌باره در روایتی از [[امام صادق]] {{ع}} [[نقل]] شده است که فرمودند: "همانا [[زمین]] خالی نمی‌شود، مگر آنکه در آن امامی است تا هرگاه [[مؤمنان]] چیزی به [[دین]] افزودند، آن را برگرداند و اگر از آن چیزی کاستند، آن را تمام کند"<ref>{{متن حدیث|إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو إِلَّا وَ فِيهَا إِمَامٌ كَيْمَا إِنْ زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَيْئاً رَدَّهُمْ وَ إِنْ نَقَصُوا شَيْئاً أَتَمَّهُ لَهُمْ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۷۸.</ref>. | |||
همچنین در برخی [[روایات]]، رفع اختلاف‌های [[مردم]] در [[تفسیر دین]] و مقابله با جریان‌های انحرافی که در جامعه پدیدار می‌شوند در همین راستا بیان شده است<ref>ر.ک: [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت]]، ص۲۲۲ تا ۲۳۵.</ref>. | |||
==[[انحراف از امام]]== | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[صراط مستقیم]] | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:IM009734.jpg|22px]] [[نجمه خوشدل|خوشدل، نجمه]]، [[انحراف (مقاله)| مقاله «انحراف»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۲''']] | |||
# [[پرونده:457575.jpeg|22px]] [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت (کتاب)|'''بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:انحراف]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۴۱
انحراف از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: انحراف در معارف و سیره سجادی - انحراف در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردانحراف به معنای برگشتن و نافرمانی و از نظر دین به معصیت، گناه و اعمال خلاف دستور الهی گفته میشود. انحراف از ابتدای خلقت شروع شد و تاکنون نیز ادامه دارد. زمینه‌های انحراف، جرم‌زایی خانواده، ضعف نظارت اجتماعی، دگرگونی در ارزش‌های اجتماعی، فقر و بیکاری و... است. پیامبران و ائمه(ع) و علمای دین در مقابل انحراف ایستادگی و با آن مبارزه کردند.
مقدمه
«انحراف» به معنای برگشتن و به طرفی مایل شدن، کجروی و بی‌فرمانی است[۱] و به مایل شدن از راه راست به کج‌راهه می‌گویند[۲]. در اصطلاح فلسفی، تمایل از حد وسط و گرایش به یکی از طرفین را انحراف دانسته‌اند[۳] و در اصطلاح علوم طبیعی، انحراف خروج از حد[۴]. از نگاه حقوقی به عمل غیرقانونی[۵]، از نظر جامعه‌شناسی به رفتار شکنندۀ هنجار[۶]، نگاه علمای اخلاق به عمل زشت و ناپسند جامعه یا وجدان و از نگاه دین به معصیت، گناه و اعمال خلاف دستور الهی[۷] و بدعت[۸] گفته میشود[۹].
پیشینه
انحراف تاریخی به قدمت خود انسان دارد؛ چنان که در آیات مربوط به خلقت آدم(ع) در قرآن کریم، فرشتگان، آفرینش موجود زمینی را موجب انحراف و فساد و خونریزی می‌دانستند[۱۰]. در آیاتی از کتاب مقدس، به انحراف از حق اشاره و از آن نهی شده است[۱۱]. قرآن کریم نیز در آیه‌های گوناگون از تخطی و انحراف آدم(ع) و حوا سخن گفته[۱۲] و با واژه‌هایی همچون ضلالت[۱۳]، غیّ[۱۴] و زیغ[۱۵] که در برابر صراط مستقیم و هدایت و رشد قرار دارد، به موضوع انحراف و گمراهی اشاره کرده است.
جامعه اسلامی پس از رحلت رسول خدا(ص)، به انواع انحرافات از آموزه‌های نبوی مبتلا شد و زمانی که امیرالمؤمنین علی(ع)، حکومت را به دست گرفت، با انحرافاتی مانند بازتولید روابط و مناسبات قبیله‌ای، شکل‌گیری نظام طبقاتی، زیروروشدن ارزش‌های اجتماعی، تفرقه و از دست رفتن انسجام اجتماعی، روی‌گردانی از جهاد، فتنه‌انگیزی و پیمان‌شکنی مواجه بود و چنین انحرافاتی ویژه آن دوره نبود و در هر زمان و در میان هر جامعه‌ای قابل پدیدار شدن است[۱۶].[۱۷]
ماهیت و معیار انحراف
انسان به حکم عقل و اختیار که او را بر سایر موجودات برتری می‌دهد، استعداد تکامل و استعداد انحراف را توأمان دارد. از جمله ویژگی‌های بشر افراط و تفریط است و انحراف نتیجه خارج شدن از حد تعادل و جهالت انسان است[۱۸]. جامعه شناسان یکی از عناصر عمده در شکل دادن به معنای انحراف و کجروی کنش‌ها را میزان سازگار بودن یک رفتار با فرهنگ و نظام ارزشی حاکم بر جامعه می‌دانند[۱۹].
قرآن کریم، معیار انحراف را سرپیچی از دستورهای الهی و دور شدن از مسیر بندگی و کمال واقعی می‌داند. در قرآن، علاوه بر کج‌رفتاری، کج‌باوری و کج‌اندیشی نیز انحراف خوانده شده است[۲۰].
از نظر دانشمندان علم اخلاق نیز خروج از حد و راه میانه و اعتدال و زیاده‌روی یا کوتاهی در برآوردن خواسته نیروهای درونی انسان، باعث انحراف میشود[۲۱]. به طور کلی اگر رفتاری با انتظارات مشترک جامعه یا یک گروه سازگار نباشد و بیشتر افراد، آن را ناپسند تلقی کنند، کجروی اجتماعی با انحراف تلقی میشود[۲۲]. برخی از جامعه‌شناسان انحراف را به دو شاخه مثبت و منفی تقسیم کرده‌اند[۲۳]. در انحراف مثبت، فرد با اطلاع و آگاهی کامل، حدود و ارزش‌های حاکم بر جامعه را زیر پا می‌گذارد و خود ارزش و اعتباری نو که برتر از ارزش‌های پیشین است، می‌آفریند؛ ولی در انحراف منفی، فرد یا گروهی از نظام ارزش‌های جامعه تجاوز می‌کند و نظامی می‌آفریند که از نظام پیشین و هنجار حاکم پست‌تر است[۲۴].[۲۵]
زمینه‌های انحراف
برخی بر این باورند که عامل انحراف انسان، بیرونی است و ارتباطی با فطرت او ندارد[۲۶] و عواملی نظیر خانواده، محیط‌های آموزشی و رسانه‌ها در بروز رفتارهای انحرافی اثر گذارند[۲۷]؛ اما جمع دیگری معتقدند بدی‌های انسان همیشه معلول محیط و اجتماع نیست و طبع انسانی هم در این زمینه نقش دارد[۲۸]. در آموزه‌های دینی بر عواملی نظیر تکیه بر ظن و گمان به جای علم و یقین، میل و هوای نفسانی، شتاب‌زدگی، سنت‌گرایی، گذشته‌نگری و شخصیت‌گرایی به عنوان ریشه‌های انحراف‌ها، گمراهی‌ها و لغزش‌های فکری تأکید شده است[۲۹].
به طور کلی مهم‌ترین عوامل انحراف، عبارت‌اند از: محیط طبیعی، نژاد و ارث، نبود تعلیم و تربیت و نارسایی فرهنگ جامعه[۳۰]، جرم‌زایی خانواده، ضعف نظارت اجتماعی، ضعف مبانی دینی، دگرگونی در ارزش‌های اجتماعی، فقر، بیکاری و نقص جسمی و ذهنی[۳۱]؛ همچنین برخی علت‌های سیاسی مانند رهبران فاسد، نبود عدالت سیاسی و قضایی و بعضی از عوامل جغرافیایی نظیر شرایط آب و هوایی و شرایط فرهنگی ناشی از آن نیز در این زمینه نقش دارند[۳۲].
یکی از اندیشمندان اسلامی در تحلیل انحراف اجتماع قائل است که جامعه متشکل از فرد فرد انسان‌هاست و چنانچه انحرافات فردی برطرف شود، جامعه نیز از لغزش و کجروی در امان می‌ماند[۳۳]. ایشان بر رعایت قانون در جامعه اسلامی توسط تمامی اعضای آن، اعم از مسئولان و مردم تأکید کرده و اساس و عامل کجروی را شکستن قوانین جامعه می‌داند[۳۴].
از سوی دیگر، از نظر ایشان انحراف فکری و فرهنگی، خطرناک‌ترین نوع انحراف است و در صورت انحراف در فرهنگ، دیری نخواهد گذشت که انحراف فرهنگی بر همه غلبه می‌کند؛ راه نجات از آن نیز استقلال، اصلاح فرهنگ، اصلاح مدارس و همت جمعی و همگانی برای سد راه انحراف است و تلاش گروهی و محدود نمی‌تواند راه به جایی ببرد[۳۵]. از این رو به نقشه دشمن برای انحراف و کجروی نوجوانان و جوانان در مدارس و دانشگاه‌ها هشدار می‌داد و از دانش‌آموزان و دانشجویان می‌خواهد برای پیشگیری از انحراف، در کنار تحصیل به تهذیب اخلاقی هم بپردازند[۳۶].[۳۷]
مبارزه با انحراف
آیات قرآن نشان می‌دهد که مبارزه با انواع انحراف‌های فکری ـ اعتقادی[۳۸] و عملی و اخلاقی[۳۹]، وظیفه مشترک همه پیامبران الهی(ع) بوده است؛ چنان که قرآن کریم این وظیفه را در قالب امر به معروف و نهی از منکر[۴۰] متوجه همه انسان‌های خردمند و توانمند جامعه نیز دانسته است[۴۱]. علمای شیعه در طول تاریخ، نقش تعیین کننده‌ای در سرنوشت امت اسلامی داشته‌اند و هرگاه به وظیفه خود عمل کرده‌اند، مانع انحراف و منحرفان بوده‌اند[۴۲].
علما و روحانیون ضامن بقای اسلام و احیاگران اسلام به شمار می‌روند[۴۳] و به هنگام انحراف و خطر برای اسلام، نخست به گفتگو و نصیحت و در صورت تأثیر نکردن، به قیام بر اساس وظیفه اقدام می‌کنند[۴۴].
رهایی کامل از هر نوع انحراف اجتماعی با ایجاد نهادهای نظارتی[۴۵] و فعالیت مداوم همگان در شناسایی و طرد عناصر منحرف[۴۶] بستگی دارد و هوشیاری مداوم تک‌تک ملت و حرکت به سمت وحدت بر مبنای اسلام ناب، از دیگر وسایل غلبه و چیرگی بر انحرافات است[۴۷]. همچنین رسانه‌ها و وسایل ارتباط جمعی ابزاری مهم برای ایجاد فرهنگ سالم و زدودن غبار انحرافات از چهره جامعه به شمار می‌آیند[۴۸].[۴۹]
جلوگیری از انحراف
جلوگیری از انحراف امت
یکی از وظایف ائمه (ع) جلوگیری از انحراف در امت اسلامی است. قرآن کریم شاهدی بر این مدعاست که حتی در دوران حضور پیشوایان دین، انحرافاتی میان پیروان آنها رخ داده است. شیعیان نیز از این پدیده مستثنا نبوده و نیستند؛ به ویژه آنکه مقامات والای علمی و معنوی ائمه اطهار (ع) و بروز و نمود کرامات و آگاهی‌های غیبی ایشان برای برخی شیعیان سنگین بود و هرگونه انحراف از مسیر حق را محتمل می‌ساخت. نتیجه این مقدمات، بروز اندیشه‌های انحرافی برای برخی شیعیان در مسائل اعتقادی بود که واکنش جدی پیشوایان تشیع را به دنبال داشت.
سیره و سنت امامان معصوم (ع) بیانگر وجود وظیفه‌ای است که ایشان در برابر انحرافات برای خود احساس کرده و وارد میدان می‌شدند. مانند برخورد آن حضرات با اندیشه‌های غلو در مورد خودشان[۵۰].
جلوگیری از انحراف در دین
در روایاتی تصریح شده است که یکی از وظایف امام (ع) نظارت بر دین مردم است تا اگر کسانی چیزی بر آن افزوده یا از آن کاستند، دین را به حالت نخست خود برگرداند. در‌این‌باره در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمودند: "همانا زمین خالی نمی‌شود، مگر آنکه در آن امامی است تا هرگاه مؤمنان چیزی به دین افزودند، آن را برگرداند و اگر از آن چیزی کاستند، آن را تمام کند"[۵۱].
همچنین در برخی روایات، رفع اختلاف‌های مردم در تفسیر دین و مقابله با جریان‌های انحرافی که در جامعه پدیدار می‌شوند در همین راستا بیان شده است[۵۲].
انحراف از امام
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ج۲، ص۲۹۸۹.
- ↑ امینی، سیدمحمدعارف، خطر انحراف دانشگاه‌ها و راهکارهای عملی پیشگیری از دید امام خمینی، ص۵۳.
- ↑ صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ترجمه منوچهر صانعی، ص۱۶۹.
- ↑ صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ترجمه منوچهر صانعی، ص۱۶۹.
- ↑ شیخاوندی، داور، جامعه‌شناسی انحرافات و مسائل جامعتی ایران، ص۴۸.
- ↑ سلیمی، علی و محمد داوری، جامعه‌شناسی کجروی، ص۲۲۲.
- ↑ صدر، سیدموسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۶.
- ↑ پاکتچی، احمد، بدعت، ج۱۱، ص۵۵۸.
- ↑ خوشدل، نجمه، مقاله «انحراف»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۴۸.
- ↑ بقره، ۳۰.
- ↑ خروج، ب ۲،۲۳، تثنیه، ب۵، ۳۲.
- ↑ بقره، ۳۶؛ طه، ۱۲۱.
- ↑ حمد، ۷؛ توبه، ۱۱۵؛ قمر، ۴۷.
- ↑ بقره، ۲۵۶؛ مریم، ۵۹؛ شعرا، ۲۲۴.
- ↑ آل عمران، ۷-۸؛ صف، ۵.
- ↑ امین ناجی، محمدهادی و کاظم قاضی‌زاده و غلامرضا بهنام، روش‌های مبارزه امام علی(ع) با انحراف‌های اجتماعی در نهج البلاغه، ص۱۰۳ - ۱۰۴ و ۱۱۹.
- ↑ خوشدل، نجمه، مقاله «انحراف»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۴۸.
- ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۱۹، ص۱۰۹-۱۱۱.
- ↑ سلیمی، علی و محمد داوری، جامعه‌شناسی کجروی، ص۱۵۷.
- ↑ صدر، سیدموسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۷.
- ↑ نراقی، ملااحمد، معراج السعاده، ص۷۹.
- ↑ میری، سید حسین، مطالعات انحرافات و کج‌روی‌های اجتماعی، ص۱۳۳.
- ↑ صدر، سیدموسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۶؛ حیدرنسب، نادر و علی بخشی، انحراف چیست؟ منحرف کیست؟، ص۲۳ -۲۴.
- ↑ صدر، سید موسی، قرآن و پدیده انحراف در جامعه، ص۱۶؛ شیخاوندی، داور، جامعه‌شناسی انحرافات و مسائل جامعتی ایران، ص40.
- ↑ خوشدل، نجمه، مقاله «انحراف»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۴۸.
- ↑ روسو، ژان ژاک، امیل، ترجمه غلامحسین زیرک زاده، ص۲۰۱؛ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۳، ص۴۱۵- ۴۱۷.
- ↑ قائم مقامی، فرهت، نظام‌گسیختگی و انحرافات اجتماعی؛ مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی رفتار انحرافی، ص۲۹ -۳۸.
- ↑ سروش، عبدالکریم، حکمت و معیشت، ج۱، ص۴۷ -۵۳.
- ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲، ص۶۶- ۶۹.
- ↑ سیف اللهی، سیف اللهی، مبانی جامعه‌شناسی، ص۲۲۴ – ۲۲۵.
- ↑ قجاوند، کاظم، کلیات جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، ص۳۲ -۳۳.
- ↑ قجاوند، کاظم، کلیات جامعه‌شناسی انحرافات اجتماعی، ص۳۲ -۳۳.
- ↑ خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۸، ص۴۸۷.
- ↑ خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۹، ص۴۲۵ و ج۱۴، ص۲۲۹.
- ↑ خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۱۴، ص۳ و ج۱۷، ص۳۲۲- ۳۲۳.
- ↑ خمینی، سید روح الله، صحیفه، ج۱۴، ص۲.
- ↑ خوشدل، نجمه، مقاله «انحراف»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۴۹.
- ↑ نحل، ۳۶.
- ↑ اعراف، ۳۳ و ۸۰ -۸۱.
- ↑ آل عمران، ۱۱۴.
- ↑ هود، ۱۱۶.
- ↑ عبداللهی، امید، فعالیت علمی و فرهنگی علمای شیعه در عصر پهلوی، ص۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۶، ص۲۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱، ص۱۱۴- ۱۱۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۸، ص۴۶۵- ۴۶۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۳، ص۴۳۲- ۴۳۳.
- ↑ همان، ج۳، ص۴۰۷، ۴۳۳؛ ج۴، ص۱۰۰، ۲۹۶؛ ج۱۴، ص۳۷۳ و ج۱۵، ص۳۰-۳۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۹، ص۴۵۶، ۴۹۶؛ ج۱۲، ص۱۲ و ج۱۸، ص۳۶۲- ۳۶۳، ۴۷۹.
- ↑ خوشدل، نجمه، مقاله «انحراف»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۵۱.
- ↑ ر. ک: فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت، ص۲۹۵.
- ↑ «إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو إِلَّا وَ فِيهَا إِمَامٌ كَيْمَا إِنْ زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَيْئاً رَدَّهُمْ وَ إِنْ نَقَصُوا شَيْئاً أَتَمَّهُ لَهُمْ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۷۸.
- ↑ ر.ک: فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت، ص۲۲۲ تا ۲۳۵.