ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب در تراجم و رجال - ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب در تاریخ اسلامی

مقدمه

ابوسفیان بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف قرشی هاشمی، پسرعموی پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین(ع)، و برادر رضاعی پیامبر(ص) است که او هم از حلیمه سعدیه (دایه رسول اکرم(ص)) شیر خورده است. برخی همچون ابن‌مبارک، ابراهیم بن منذر، هشام بن کلبی و زبیر بن بکار، اسم او را مُغِیره ذکر کرده‌اند؛ اما برخی دیگر کنیه او را همان اسم او دانسته و مُغِیره را برادر او دانسته‌اند.

نام مادر او در منابع، مختلف ذکر شده است و از او با نام‌های غُزیّة دختر قیس بن طریف، فرزند فهر بن مالک بن نضر بن کنانه و یا سُمیه یاد کرده‌اند. بعضی گفته‌اند که هم‌سن پیامبر(ص) بوده و او از جمله کسانی است که شبیه پیامبر اکرم(ص) بوده است و قبل از آن‌که آن حضرت، به پیامبری برانگیخته شود، بسیار به ایشان علاقه‌مند بود.

ابوسفیان و توهین به پیامبر(ص)

با همه این اوصاف، رسول اکرم(ص) پس از بعثت از توهین وی مصون نماند و او در اشعار خود به حضرت سخت توهین می‌نمود و حسان بن ثابت (شاعر پیامبر) به اشعارش جواب می‌گفت.

او در تمام جنگ‌هایی که قریش با رسول خدا(ص) داشتند شرکت داشت و از شکست مشرکان و پیروزی مسلمانان در جنگ بدر گزارشی برای ابولهب بیان کرد. ابولهب به او گفت: "برادر زاده! بنشین و جریان جنگ را تعریف کن".

ابوسفیان گفت: "همین قدر بگویم که وقتی ما به لشکر مسلمانان برخوردیم (با تمام قدرتی که داشتیم) وضع طوری شد که تحت اختیار و اراده آنان قرار گرفتیم و به هر نحو که می‌خواستند با ما رفتار می‌کردند؛ جمعی را کشته و گروهی را اسیر کردند و بقیه هم گریختند". سپس گفت: البته نباید قریش را ملامت کرد، زیرا (تنها مسلمانان نبودند که ما را بدین سرنوشت دچار ساختند بلکه) ما مردان سفیدپوشی را در میان آسمان و زمین مشاهده کردیم که بر اسبانی ابلق سوار بودند و چون به ما حمله کردند هیچ‌کس در برابرشان نتوانست مقاومت کند و قدرتی از خود نشان دهد".

اسلام ابوسفیان

در زمان فتح مکه ابوسفیان به خانه آمد و به همسر و فرزندانش گفت: "آماده حرکت باشید که محمد(ص) به مکه نزدیک شده است". آنها گفتند: آری، با آن‌که می‌بینی عرب و عجم از محمد پیروی می‌کنند و تو به پیروی از او سزاوارتری، ولی در عوض با او دشمنی می‌کنی؟ ابوسفیان به غلامش گفت: "چند شتر و اسب سواری مرا حاضر کن". سپس با تمام خانواده‌اش حرکت کرد تا به منزل ابواء رسید که مقدمه لشکر پیامبر(ص) به آنجا رسیده بود. چون پیامبر(ص) دستور داده بود که هر کس ابوسفیان را یافت بکشد، او ترسید که با آنان رو‌به‌رو گردد و لذا دست فرزندش، جعفر، را گرفته و به طور ناشناس یک میل راه را پیاده رفتند تا به همراه عبدالله بن ابی امیه، برادر پدری‌ام سلمه و پسر عمه پیامبر، رسول اکرم(ص) را در ثنیة العقاب - بین مکه و مدینه - و یا نیق العقاب ملاقات کنند.

آنها از رسول اکرم(ص) اجازه حضور خواستند ولی حضرت اجازه نفرمود. ام سلمه، همسر پیامبر اسلام(ص) میانجی‌گری نمود و گفت: "یا رسول الله! اینها پسر عمو و پسر عمه شما هستند". حضرت فرمود: "به ایشان احتیاجی ندارم، زیرا ابوسفیان، پسر عمویم، آبروی مرا ریخت و عبدالله، پسر عمه‌ام (پسر عاتکه دختر عبدالمطلب) در مکه آن‌چه نباید بگوید، گفت".

آنها هنگامی که جواب پیامبر را شنیدند بسیار ناراحت شدند و ابوسفیان گفت: "به خدا قسم، اگر پیامبر اجازه حضور ندهد دست پسر بچه‌ام را گرفته و سر به بیابان می‌نهم تا از گرسنگی و تشنگی بمیرم". چون سخن ابوسفیان را به پیامبر(ص) گفتند، رسول خدا(ص) متأثر گردیده و به آنها اجازه حضور داد. آنها نزد پیامبر(ص) رفتند و اسلام آوردند.

ابوسفیان به خاطر رفتار و کردار سابق خود همواره در خدمت پیامبر(ص) سرافکنده بود و هیچ‌گاه در حضور ایشان سر بلند نمی‌کرد و به صورت حضرتش نظر نمی‌افکند، تا آن‌که امیرالمؤمنین به وی دستور داد این بار که خدمت حضرت رفتی، کلماتی که خداوند متعال از زبان برادران یوسف در قرآن مجید نقل کرده است در مقابل حضرتش بخوان تا از گذشته تو چشم‌پوشی کند، چون گذشت و بزرگواری‌اش از حضرت یوسف کمتر نیست.

نوبت بعد که ابوسفیان خدمت حضرت رسید در مقابل ایشان ایستاد و این آیه را خواند: ﴿قَالُوا تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَيْنَا وَإِنْ كُنَّا لَخَاطِئِينَ﴾.

پیامبر اکرم(ص) هم در جواب فرمود: ﴿قَالَ لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللَّهُ لَكُمْ وَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ﴾.

سپس ابوسفیان اشعاری برای عذرخواهی در مقابل حضرت سرود و پیامبر هم به او مژده بهشت داد.

ابوسفیان و جنگ حنین

ابوسفیان به زودی توهین و جسارت‌های قبلی خود را جبران نمود؛ در جنگ حنین هنگامی که طایفه هوازن و ثقیف به پیامبر و لشکریانش در یکی از دره‌ها و در تاریکی آغاز صبح حمله کردند، لشکر مسلمانان فرار کردند و در بعضی از روایات آمده است که فقط چهار نفر با پیامبر اسلام باقی ماندند؛ امیرالمؤمنین(ع)، عباس عموی پیامبر(ص)، ربیعة بن حارث بن عبدالمطلب و فضل بن عباس بن عبدالمطلب. ابن مسعود و ابوسفیان بن حارث نیز عنان مرکب پیامبر را در دست داشتند و از پیامبر(ص) دفاع کردند. ابوسفیان می‌گوید: "با شدت تمام مشغول جنگ بودم و خدا می‌داند که قصدم این بود آن قدر بجنگم تا در مقابل پیامبر(ص) کشته شوم. در این هنگام که پیامبر نیز متوجه من بود، عباس به رسول اکرم(ص) گفت: "یا رسول الله! این، برادر و پسر عمویت ابوسفیان است، از او راضی باش".

پیامبر(ص) فرمود: "خداوندا! از هر مخالفت و دشمنی که با من نموده، بگذر و او را بیامرز". و سپس رو به من کرد و از روی مهر و محبت فرمود: "برادرم، ابوسفیان بن حارث از جوانان بهشت است". من هم در پاسخ، رکاب حضرت را بوسیدم. هم‌چنین فرمودند: "ابوسفیان برادر و از خویشاوندان نیک من است و خدای متعال در عوض حمزه او را به من عنایت فرموده است".

مضمون اشعاری که ابوسفیان در جنگ حنین سروده است، چنین است: همانا گروه‌های کعب و عامر، در آغاز جنگ حنین، که درماندگی همگانی شده بود، به خوبی دانستند که من مرد جنگم. و پیشاپیش رسول خدا(ص) به امید پاداش الهی ایستادگی کردم و فرار نکردم و خداوند گشایش دهنده است و همه چیز به زودی به سوی خدای متعال باز می‌گردد.

درباره ابوسفیان نقل شده است که وی نیمی از روز را نماز می‌گزارد و باز از ظهر تا هنگام نماز عصر هم‌چنان پیوسته نماز می‌گزارد. روزی علی(ع) او را دید که زودتر از همیشه بازگشته، به او فرمود: "چه شده که امروز زودتر از روزهای دیگر برگشته‌ای؟" گفت: "پیش عثمان بن عفان بودم و یکی از دخترهایش را خواستگاری کردم، پاسخی نداد، ساعتی پیش او نشستم باز هم پاسخ نداد".

علی(ع) فرمود: "من کسی را که از او به تو نزدیک‌تر است، به ازدواج تو در می‌آورم و دختر خود را به همسری او در آورد".

سرانجام ابوسفیان

درباره سال وفات وی اختلاف است؛ برخی منابع سال پانزدهم هجری و برخی سال بیستم هجری را سال وفات وی ذکر کردند. برخی منابع هم سال ۲۰ هجری را ذکر کرده‌اند.

به نقلی، وی در سال بیستم هجری وفات کرد و عمر بر او نماز خواند. سه روز قبل از مرگش، قبرش را با دست خود آماده کرد و به اطرافیانش گفت: "بر من گریه نکنید، همانا من از هنگام اسلام آوردن به هیچ گناهی آلوده نشده‌ام". در روز سوم هم گفت: "پروردگارا! من را پس از مرگ رسول خدا(ص) و پس از مرگ برادرم زنده مگذار و در پی ایشان ببر". و آن روز هنوز آفتاب غروب نکرده بود که درگذشت و عمر بر او نماز خواند.

عمر بن شبه در "اخبار المدینه" از عبدالعزیز بن عمران نقل کرده است که عقیل بن ابی طالب، ابوسفیان را دید که بین قبرها رفت و آمد می‌کند، پس به او گفت: "ای پسر عمو! چه شده است که تو را اینجا می‌بینم". او گفت: "به دنبال محل قبری برای خود هستم".

پس عقیل او را به خانه‌اش برد و به او امر کرد که در خانه‌اش قبری برای خود حفر کند و او هم این کار را کرد و پس از آن دو روز بیشتر زنده نبود و پس از مرگ در آنجا دفن شد. البته برخی منابع محل دفن او را بقیع ذکر کرده‌اند و درباره علت وفات او نوشته‌اند که بعد از انجام اعمال حج، آرایشگری خواست سرش را بتراشد ولی غده‌ای را که در سرش بود برید و به همین جهت او مریض شد و پس از رسیدن به مدینه از دنیا رفت. البته این قول درباره مرگ ابوالعاص، از خبر اول برتر بوده و مورد قبول است.

جستارهای وابسته

• حارث بن عبدالمطلب (پدر)
• ربیعة بن حارث بن عبدالمطلب (برادر)
• نوفل بن حارث بن عبدالمطلب (برادر)
• عبدشمس بن حارث بن عبدالمطلب (برادر)

منابع

1. عادلی، فاطمه، مقاله «ابوسفیان بن حارث»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳

پانویس