باقیات الصالحات: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'وصف' به 'وصف') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[باقیات الصالحات در قرآن | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[باقیات الصالحات در قرآن]] | پرسش مرتبط = }} | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
[[مفسران]] عموما وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای [[جهان]] [[ابدی]] می‌دانند.<ref> التبیان، ج۷، ص۵۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص ۲۴۸؛ مفتاح‌الفلاح، ص ۱۱.</ref> بعضی با نگاه [[عرفانی]] در این‌باره گفته‌اند: هر عمل و سخنی که [[انسان]] را به [[معرفت]]، [[محبّت]] و [[اطاعت]] [[پروردگار]] باقی و فناناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.</ref> به بیان دیگر چون [[حقیقت]] [[روحانی]] انسان فناناپذیر است پس هر کمال و [[عمل نیک]] ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد پروردگار باقی است،<ref>مخزن العرفان، ج ۸، ص ۳۹.</ref> به هر حال [[آیات قرآن]] صریحاً بر محفوظ ماندن همه [[اعمال انسان]] ازنیک و بد نزد خداوند دلالت دارد {{متن قرآن|لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید» سوره بقره، آیه ۲۷۲.</ref>،؛ {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا}}<ref>«و کارنامه (ی هر کس، پیش رویش) نهاده می‌شود و گناهکاران را از آنچه در آن است هراسان می‌یابی و می‌گویند: وای بر ما! این چه کارنامه‌ای است که هیچ (کار) خرد و بزرگی را ناشمرده وا نمی‌نهد و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی‌ورزد» سوره کهف، آیه ۴۹.</ref>؛ {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ}}<ref>«در آن روز مردم، پراکنده (از گورها) باز می‌گردند تا کردارهایشان را به آنان بنمایانند. پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید، و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۶-۸.</ref> و به خصوصِ [[اعمال نیک]] او باقیات الصالحات گفته می‌شود.<ref>المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۶؛ الفرقان، ج ۴ ـ ۵، ص ۱۰۵.</ref> ظاهر بسیاری از آیات قرآن نیز دلالت دارد که [[روز قیامت]] اعمال انسان اعمّ از [[نیک]] و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و [[کیفر]] هرکس با خود عملش داده می‌شود،<ref> المیزان، ج ۱، ص ۹۲ ـ ۹۳؛ ج ۲، ص ۱۸۰؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۵.</ref> بنابراین، اعمال نیک [[انسان]] [[باقیات الصالحات]] است. | [[مفسران]] عموما وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای [[جهان]] [[ابدی]] می‌دانند.<ref> التبیان، ج۷، ص۵۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص ۲۴۸؛ مفتاح‌الفلاح، ص ۱۱.</ref> بعضی با نگاه [[عرفانی]] در این‌باره گفته‌اند: هر عمل و سخنی که [[انسان]] را به [[معرفت]]، [[محبّت]] و [[اطاعت]] [[پروردگار]] باقی و فناناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.</ref> به بیان دیگر چون [[حقیقت]] [[روحانی]] انسان فناناپذیر است پس هر کمال و [[عمل نیک]] ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد پروردگار باقی است،<ref>مخزن العرفان، ج ۸، ص ۳۹.</ref> به هر حال [[آیات قرآن]] صریحاً بر محفوظ ماندن همه [[اعمال انسان]] ازنیک و بد نزد خداوند دلالت دارد {{متن قرآن|لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید» سوره بقره، آیه ۲۷۲.</ref>،؛ {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا}}<ref>«و کارنامه (ی هر کس، پیش رویش) نهاده می‌شود و گناهکاران را از آنچه در آن است هراسان می‌یابی و می‌گویند: وای بر ما! این چه کارنامه‌ای است که هیچ (کار) خرد و بزرگی را ناشمرده وا نمی‌نهد و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی‌ورزد» سوره کهف، آیه ۴۹.</ref>؛ {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ}}<ref>«در آن روز مردم، پراکنده (از گورها) باز می‌گردند تا کردارهایشان را به آنان بنمایانند. پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید، و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۶-۸.</ref> و به خصوصِ [[اعمال نیک]] او باقیات الصالحات گفته می‌شود.<ref>المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۶؛ الفرقان، ج ۴ ـ ۵، ص ۱۰۵.</ref> ظاهر بسیاری از آیات قرآن نیز دلالت دارد که [[روز قیامت]] اعمال انسان اعمّ از [[نیک]] و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و [[کیفر]] هرکس با خود عملش داده می‌شود،<ref> المیزان، ج ۱، ص ۹۲ ـ ۹۳؛ ج ۲، ص ۱۸۰؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۵.</ref> بنابراین، اعمال نیک [[انسان]] [[باقیات الصالحات]] است. | ||
[[مفسران]] نخستین در [[تفسیر]] باقیات الصالحات به استناد برخی [[روایات]]، بیشتر بر مصادیقی چون تسبیحات چهارگانه: {{متن حدیث|"سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَكْبَرُ"}}<ref> تفسیر قمی، ج ۲، ص ۲۷؛ جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۶ به بعد؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۳۹۶ - ۳۹۹.</ref> یا به همراه {{متن حدیث|"لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ"}}<ref>جامع‌البیان، مج۹، ص۱۵، ص۳۱۸؛ روض‌الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.</ref> [[اذکار]] سه گانه {{متن حدیث|"لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ"}}، {{متن حدیث|"اِسْتَغْفِرِ اَللَّهَ"}} و {{متن حدیث|صَلَّى اَللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ}}،<ref>جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸؛ منهج الصادقین، ج ۵، ص ۳۵۸.</ref> مطلق ذکر،<ref>جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵.</ref> [[شهادت]] به [[یگانگی خدا]] و دوری از [[شرک]]،<ref>کشف الاسرار، ج ۵، ص ۶۹۵.</ref> [[نماز شب]] و [[تهجّد]]،<ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۳۲۷؛ التبیان، ج ۷، ص ۵۲؛ روض الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲.</ref> نمازهای یومیه،<ref> جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱.</ref>[[سخن]] [[نیکو]]،<ref> تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۳۶۴؛ روض الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.</ref> [[نیّت]] درست، <ref>کشف‌الاسرار، ج۵، ص۶۹۶؛ روض‌الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ روح المعانی، مج ۹، ج ۱۵، ص ۴۱۴.</ref>هر کاری که برای [[خدا]] انجام شود<ref> تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۳۶۵؛ الکشاف، ج ۲، ص ۷۲۵؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۳۹۹.</ref> [[دوستی اهل بیت]] {{عم}} <ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۲۵۰؛ البرهان، ج ۳، ص ۶۴۰ ـ ۶۴۱.</ref> و [[دختران]] [[صالح]] <ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۷۰.</ref> تکیه کرده‌اند. از این میان روایاتی که در آن باقیات الصالحات به تسبیحات اربعه تفسیر شده سهم بیشتری دارد <ref> جامع‌البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵-۳۱۸؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۳، ص ۹۰ ـ ۹۱؛ البرهان، ج ۳، ص ۶۳۹ ـ ۶۴۰.</ref> و ازاین‌رو این [[تفسیر]] به گروه زیادی از [[مفسران]] نسبت داده شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ البحرالمحیط، ج ۷، ص ۱۸۶؛ اضواءالبیان، ج ۴، ص ۸۵.</ref> برخی نیز برای [[اثبات]] [[درستی]] این تفسیر با استناد به همین [[روایات]] از عموم [[الباقیات الصالحات]] | [[مفسران]] نخستین در [[تفسیر]] باقیات الصالحات به استناد برخی [[روایات]]، بیشتر بر مصادیقی چون تسبیحات چهارگانه: {{متن حدیث|"سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَكْبَرُ"}}<ref> تفسیر قمی، ج ۲، ص ۲۷؛ جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۶ به بعد؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۳۹۶ - ۳۹۹.</ref> یا به همراه {{متن حدیث|"لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ"}}<ref>جامع‌البیان، مج۹، ص۱۵، ص۳۱۸؛ روض‌الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.</ref> [[اذکار]] سه گانه {{متن حدیث|"لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ"}}، {{متن حدیث|"اِسْتَغْفِرِ اَللَّهَ"}} و {{متن حدیث|صَلَّى اَللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ}}،<ref>جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸؛ منهج الصادقین، ج ۵، ص ۳۵۸.</ref> مطلق ذکر،<ref>جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵.</ref> [[شهادت]] به [[یگانگی خدا]] و دوری از [[شرک]]،<ref>کشف الاسرار، ج ۵، ص ۶۹۵.</ref> [[نماز شب]] و [[تهجّد]]،<ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۳۲۷؛ التبیان، ج ۷، ص ۵۲؛ روض الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲.</ref> نمازهای یومیه،<ref> جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱.</ref>[[سخن]] [[نیکو]]،<ref> تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۳۶۴؛ روض الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.</ref> [[نیّت]] درست، <ref>کشف‌الاسرار، ج۵، ص۶۹۶؛ روض‌الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ روح المعانی، مج ۹، ج ۱۵، ص ۴۱۴.</ref>هر کاری که برای [[خدا]] انجام شود<ref> تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۳۶۵؛ الکشاف، ج ۲، ص ۷۲۵؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۳۹۹.</ref> [[دوستی اهل بیت]] {{عم}} <ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۲۵۰؛ البرهان، ج ۳، ص ۶۴۰ ـ ۶۴۱.</ref> و [[دختران]] [[صالح]] <ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۷۰.</ref> تکیه کرده‌اند. از این میان روایاتی که در آن باقیات الصالحات به تسبیحات اربعه تفسیر شده سهم بیشتری دارد <ref> جامع‌البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵-۳۱۸؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۳، ص ۹۰ ـ ۹۱؛ البرهان، ج ۳، ص ۶۳۹ ـ ۶۴۰.</ref> و ازاین‌رو این [[تفسیر]] به گروه زیادی از [[مفسران]] نسبت داده شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ البحرالمحیط، ج ۷، ص ۱۸۶؛ اضواءالبیان، ج ۴، ص ۸۵.</ref> برخی نیز برای [[اثبات]] [[درستی]] این تفسیر با استناد به همین [[روایات]] از عموم [[الباقیات الصالحات]] دست برداشته و کتاب مستقلّی در این زمینه تدوین کرده و سرّ [[فضیلت]] و اهمیت این کلمات را، در برداشتن همه [[اسما]] و صفات جلال و [[جمال]] [[پروردگار]] دانسته‌اند.<ref>الباقیات الصالحات، ص ۲۸ - ۶۰.</ref> | ||
در پاره‌ای از منابع، [[باقیات الصالحات]] به عنوان اسم خاصی ([[عَلَم]]) برای تسبیحات اربعه به کار برده شده است.<ref> المصباح فی الادعیه، ج ۱، ص ۲۲، ۶۶؛ البلد الامین، ص ۳۱، ۵۲، ۱۶۳.</ref>[[شهید]] | در پاره‌ای از منابع، [[باقیات الصالحات]] به عنوان اسم خاصی ([[عَلَم]]) برای تسبیحات اربعه به کار برده شده است.<ref> المصباح فی الادعیه، ج ۱، ص ۲۲، ۶۶؛ البلد الامین، ص ۳۱، ۵۲، ۱۶۳.</ref>[[شهید اول]] رساله‌ای کوتاه با عنوان الباقیات الصالحات در تفسیر تسبیحات اربعه نگاشته و این کلمات [[نورانی]] را دربردارنده اصول پنج‌گانه [[توحید]]، [[عدل]]، [[نبوّت]]، [[امامت]] و [[معاد]] می‌داند و [[معتقد]] است هرکس به ([[حقیقت]]) این کلمات برسد به [[ایمان کامل]] که همان باقیات الصالحات است دست یافته است.<ref>المصباح فی الادعیه، ج ۱، ص ۲۷۷؛ الذریعه، ج ۳، ص ۱۲.</ref> [[بیاضی]] این رساله را با عنوان الکلمات النافعات فی شرح الباقیات الصالحات شرح کرده است.<ref>الذریعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰؛ الصراط المستقیم، ج ۱، ص ۹.</ref> با این حال دلیلی بر تخصیص عموم [[آیه]] در دست نیست <ref>جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸ـ۳۱۹؛ فتح القدیر، ج۳، ص۲۹۰.</ref> و روایات مورد استناد آن دسته از مفسران نیز همگی یا در حد تأکید بر اهمیت و [[پاداش]] بیشتر بعضی مصادیق مانند تسبیحات اربعه بوده،<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۳۰.</ref> یا از باب مثال و [[جری و تطبیق]]<ref>عنایة القاضی، ج ۶، ص ۱۸۴؛ حاشیه قونوی، ج ۱۲، ص ۹۵؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹.</ref>است، به هر روی مشهور مفسران در تفسیر آن از موارد متنوع و متعددی نام برده‌اند که نشان اطلاق و عمومیت معنای آن است. آنان در [[تفسیر]] [[باقیات الصالحات]] از [[ایمان]]، [[عمل صالح]]، [[صفات پسندیده]]، [[عبادات]] <ref> مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.</ref> و در تعبیری عام همه رفتارها و حالات [[نیک]] نام برده‌اند و برای [[استدلال]] بر نظر خویش افزون بر عموم "[[الباقیات الصالحات]]" برخی به [[روایت]] [[ابن‌عباس]] نیز [[استشهاد]] جسته‌اند.<ref>المحررالوجیز، ج۱۰، ص۴۰۸؛ روح‌المعانی، مج۹، ج۱۵،ص۴۱۴.</ref> در این روایت از [[ذکر خدا]]، [[درود]] بر [[پیامبر]] {{صل}} و [[خاندان]] او، [[نماز]]، [[روزه]]، [[حجّ]]، [[صدقه]]، [[آزادی بردگان]]، [[جهاد]]، [[صله رحم]] و در پایانْ همه [[کارهای نیک]] به عنوان مصادیق باقیات الصالحات یاد شده است.<ref>جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸؛ روض‌الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.</ref> گزارش اقوال متفاوت در نقلهای مختلف از ابن‌عباس تأییدی دیگر بر عمومیت [[آیه]] است.<ref> المحرر الوجیز، ج ۱۰، ص ۴۰۸.</ref> | ||
صرف نظر از آنچه گذشت اطلاق آن دسته از [[آیات]] که دلالت دارد هرآنچه نزد خداست ماندنی است: {{متن قرآن|مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است پایاست و البته ما پاداش شکیبایان را نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۶.</ref> و نیز {{متن قرآن|وَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَزِينَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«و هر چه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان و آرایه آن است و آنچه نزد خداوند است بهتر و پایاتر است، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره قصص، آیه ۶۰.</ref>؛ {{متن قرآن|فَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«پس آنچه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان است و آنچه نزد خداوند است برای آنان که ایمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توکّل دارند بهتر و پایاتر است» سوره شوری، آیه ۳۶.</ref> و عموم آیاتی که از محفوظ ماندن [[پاداش]] ایمان و [[عمل]] [[صالح]] در نزد [[خداوند]] [[سخن]] می‌گوید: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند و نماز بر پا داشته و زکات داده‌اند پاداش آنان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۷.</ref> و نیز {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.</ref>، {{متن قرآن|بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آری، آن کسان که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهند در حالی که نکوکار باشند، بی‌گمان پاداش آنان نزد پروردگارشان است. و بیمی نخواهند داشت و اندوهگین نمی‌شوند» سوره بقره، آیه ۱۱۲.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند و از پی آنچه بخشیده‌اند منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌دهند، پاداش آنها نزد پروردگار آنان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۶۲.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ}}<ref>«و بی‌گمان برخی از اهل کتاب کسانی هستند که به خداوند و به آنچه برای شما و برای آنها فرو فرستاده‌اند، ایمان دارند؛ برای خداوند فروتنی می‌ورزند و آیات خداوند را به بهای کم نمی‌فروشند؛ آنانند که پاداششان نزد پروردگار آنهاست؛ بی‌گمان خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۹.</ref> [[گواه]] روشنی بر عموم "الباقیات الصالحات" است. | صرف نظر از آنچه گذشت اطلاق آن دسته از [[آیات]] که دلالت دارد هرآنچه نزد خداست ماندنی است: {{متن قرآن|مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است پایاست و البته ما پاداش شکیبایان را نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۶.</ref> و نیز {{متن قرآن|وَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَزِينَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى أَفَلَا تَعْقِلُونَ}}<ref>«و هر چه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان و آرایه آن است و آنچه نزد خداوند است بهتر و پایاتر است، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره قصص، آیه ۶۰.</ref>؛ {{متن قرآن|فَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«پس آنچه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان است و آنچه نزد خداوند است برای آنان که ایمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توکّل دارند بهتر و پایاتر است» سوره شوری، آیه ۳۶.</ref> و عموم آیاتی که از محفوظ ماندن [[پاداش]] ایمان و [[عمل]] [[صالح]] در نزد [[خداوند]] [[سخن]] می‌گوید: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند و نماز بر پا داشته و زکات داده‌اند پاداش آنان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۷.</ref> و نیز {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.</ref>، {{متن قرآن|بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آری، آن کسان که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهند در حالی که نکوکار باشند، بی‌گمان پاداش آنان نزد پروردگارشان است. و بیمی نخواهند داشت و اندوهگین نمی‌شوند» سوره بقره، آیه ۱۱۲.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند و از پی آنچه بخشیده‌اند منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌دهند، پاداش آنها نزد پروردگار آنان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۶۲.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.</ref>؛ {{متن قرآن|وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ}}<ref>«و بی‌گمان برخی از اهل کتاب کسانی هستند که به خداوند و به آنچه برای شما و برای آنها فرو فرستاده‌اند، ایمان دارند؛ برای خداوند فروتنی می‌ورزند و آیات خداوند را به بهای کم نمی‌فروشند؛ آنانند که پاداششان نزد پروردگار آنهاست؛ بی‌گمان خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۹.</ref> [[گواه]] روشنی بر عموم "الباقیات الصالحات" است. | ||
| خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
باقیات‌الصالحات در عرف [[عامه]] [[مسلمانان]] در معنایی محدودتر از آنچه گذشت یعنی آثار [[نیک]] عام المنفعه (مانند ساختن [[مسجد]]، مدرسه و...) به کار می‌رود. این اصطلاح به نوشته‌های برخی [[فقها]] و [[اخلاق]] پژوهان نیز [[راه]] یافته است.<ref>معراج السعاده، ص ۳۳۳؛ جامع الشتات، ج ۴، ص۱۳۱؛ المغنی، ج ۲، ص ۴۲۸؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۹۰.</ref> [[ابن عربی]] با اشاره به همین معنا در تفسیر باقیات الصالحات به روایتی از [[رسول خدا]] {{صل}} [[استشهاد]] می‌کند که می‌فرماید: [[نامه]] [[اعمال انسان]] جز در مورد خدمات [[مالی]] ماندگار، [[علم]] و [[دانش]] گسترده شده میان [[مردم]] که از آن بهره برده می‌شود و فرزند [[صالح]] با [[مرگ]] وی بسته می‌شود،<ref>رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۱۵؛ کنز العمال، ج ۱۵، ص ۹۵۲.</ref> افزون بر این در روایاتی پرشمار، [[قرآنی]] که [[انسان]] از خود باقی بگذارد و [[تلاوت]] شود، نهر آبی که جاری کند، مسجد و کاروانسرایی که بسازد، نهالی که بکارد، روش نیکویی که پایه‌گذاری کند (سنة حسنة) و [[وقف]] به عنوان کارهایی یاد شده است که بهره‌اش پس از مرگ به انسان می‌رسد؛<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۸۵؛ الخصال، ص۱۵۱، ۳۲۳؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۹۵۲ ـ ۹۵۶.</ref> ولی در هیچ یک از این [[روایات]] از موارد یاد شده به عنوان باقیات الصالحات یاد نشده، هر چند در عموم آن داخل است.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[باقیات‌الصالحات (مقاله)|مقاله «باقیات‌الصالحات»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۵.</ref> | باقیات‌الصالحات در عرف [[عامه]] [[مسلمانان]] در معنایی محدودتر از آنچه گذشت یعنی آثار [[نیک]] عام المنفعه (مانند ساختن [[مسجد]]، مدرسه و...) به کار می‌رود. این اصطلاح به نوشته‌های برخی [[فقها]] و [[اخلاق]] پژوهان نیز [[راه]] یافته است.<ref>معراج السعاده، ص ۳۳۳؛ جامع الشتات، ج ۴، ص۱۳۱؛ المغنی، ج ۲، ص ۴۲۸؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۹۰.</ref> [[ابن عربی]] با اشاره به همین معنا در تفسیر باقیات الصالحات به روایتی از [[رسول خدا]] {{صل}} [[استشهاد]] می‌کند که می‌فرماید: [[نامه]] [[اعمال انسان]] جز در مورد خدمات [[مالی]] ماندگار، [[علم]] و [[دانش]] گسترده شده میان [[مردم]] که از آن بهره برده می‌شود و فرزند [[صالح]] با [[مرگ]] وی بسته می‌شود،<ref>رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۱۵؛ کنز العمال، ج ۱۵، ص ۹۵۲.</ref> افزون بر این در روایاتی پرشمار، [[قرآنی]] که [[انسان]] از خود باقی بگذارد و [[تلاوت]] شود، نهر آبی که جاری کند، مسجد و کاروانسرایی که بسازد، نهالی که بکارد، روش نیکویی که پایه‌گذاری کند (سنة حسنة) و [[وقف]] به عنوان کارهایی یاد شده است که بهره‌اش پس از مرگ به انسان می‌رسد؛<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۸۵؛ الخصال، ص۱۵۱، ۳۲۳؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۹۵۲ ـ ۹۵۶.</ref> ولی در هیچ یک از این [[روایات]] از موارد یاد شده به عنوان باقیات الصالحات یاد نشده، هر چند در عموم آن داخل است.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[باقیات‌الصالحات (مقاله)|مقاله «باقیات‌الصالحات»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۵.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۳۰: | خط ۲۸: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:اصطلاحات قرآنی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۶ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۱۷:۲۵
باقیات الصالحات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: باقیات الصالحات در قرآن - پرسش مرتبط نداردمقدمه
این تعبیر از دو واژه "باقیات" از مصدر "بقاء" به معنای جاودانگی و "صالحات" از مصدر "صلاح" به معنای نیکی، ضدّ تباهی [۱] ترکیب یافته و اصطلاحی است قرآنی که به ماندگاری پاداش کارهای نیک برای انسان اشاره دارد.[۲]
در قرآن دو بار به این اصطلاح تصریح شده است: ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾[۳] و ﴿وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا﴾[۴]، افزون بر آن آیاتی که انسان را به پیش فرستادن کارهای نیک فرمان می‌دهد، مانند ﴿نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۵] و ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا﴾[۶]، آیاتی که از رسیدن انسان به پاداش کارهای نیکش خبر می‌دهد، از قبیل ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۷]؛ ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾[۸]؛ ﴿فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾[۹] و ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۱۰]، آیاتی که از حسرت گنهکاران بعد از مرگ به سبب انجام ندادن کارهای نیک حکایت دارد، نظیر ﴿وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾[۱۱] و ﴿يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي﴾[۱۲] و آیاتی که از درخواست گنهکاران برای بازگشت به دنیا جهت انجام کارهای نیک سخن می‌گوید، مانند ﴿حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴾[۱۳]، ﴿لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴾[۱۴] همگی با مفهوم باقیات الصالحات ارتباط دارد؛ همچنین آیه ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ﴾[۱۵] بنا به نظر برخی مفسران [۱۶] و آیه ﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ﴾[۱۷] بنا به روایتی از امیرمؤمنان (ع) [۱۸] به باقیات الصالحات تفسیر شده است.
آیه ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾[۱۹] بعد از اشاره به ناپایداری نعمت‌های جهان مادی، مال و فرزندان را زینت زندگی دنیا شناسانده و انسان‌ها را به تلاش برای دستیابی به توشه آخرت فرا می‌خواند. در این آیه توشه آخرت همان کارهای نیک وصف شده که پاداششان ماندگار و نزد خداوند نیکوتر بوده، امید داشتن به آنها سزاوار است. در جای دیگر پس از بیان سرنوشت شوم گمراهان و ستمگران، گام نهادن در مسیر هدایت الهی سبب افزایش هدایت حق شمرده شده و افزون بر اشاره به نیکوتر بودن پاداش باقیات الصالحات نزد خداوند از سرانجام نیکوی آنها یاد می‌شود: ﴿وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا﴾[۲۰]
مفسران عموما وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای جهان ابدی می‌دانند.[۲۱] بعضی با نگاه عرفانی در این‌باره گفته‌اند: هر عمل و سخنی که انسان را به معرفت، محبّت و اطاعت پروردگار باقی و فناناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است.[۲۲] به بیان دیگر چون حقیقت روحانی انسان فناناپذیر است پس هر کمال و عمل نیک ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد پروردگار باقی است،[۲۳] به هر حال آیات قرآن صریحاً بر محفوظ ماندن همه اعمال انسان ازنیک و بد نزد خداوند دلالت دارد ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾[۲۴]،؛ ﴿وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾[۲۵]؛ ﴿وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا﴾[۲۶]؛ ﴿يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ﴾[۲۷] و به خصوصِ اعمال نیک او باقیات الصالحات گفته می‌شود.[۲۸] ظاهر بسیاری از آیات قرآن نیز دلالت دارد که روز قیامت اعمال انسان اعمّ از نیک و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و کیفر هرکس با خود عملش داده می‌شود،[۲۹] بنابراین، اعمال نیک انسان باقیات الصالحات است.
مفسران نخستین در تفسیر باقیات الصالحات به استناد برخی روایات، بیشتر بر مصادیقی چون تسبیحات چهارگانه: «"سُبْحَانَ اَللَّهِ وَ اَلْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ وَ اَللَّهُ أَكْبَرُ"»[۳۰] یا به همراه «"لاَ حَوْلَ وَ لاَ قُوَّةَ إِلاَّ بِاللَّهِ اَلْعَلِيِّ اَلْعَظِيمِ"»[۳۱] اذکار سه گانه «"لاَ إِلَهَ إِلاَّ اَللَّهُ"»، «"اِسْتَغْفِرِ اَللَّهَ"» و «صَلَّى اَللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ»،[۳۲] مطلق ذکر،[۳۳] شهادت به یگانگی خدا و دوری از شرک،[۳۴] نماز شب و تهجّد،[۳۵] نمازهای یومیه،[۳۶]سخن نیکو،[۳۷] نیّت درست، [۳۸]هر کاری که برای خدا انجام شود[۳۹] دوستی اهل بیت (ع) [۴۰] و دختران صالح [۴۱] تکیه کرده‌اند. از این میان روایاتی که در آن باقیات الصالحات به تسبیحات اربعه تفسیر شده سهم بیشتری دارد [۴۲] و ازاین‌رو این تفسیر به گروه زیادی از مفسران نسبت داده شده است.[۴۳] برخی نیز برای اثبات درستی این تفسیر با استناد به همین روایات از عموم الباقیات الصالحات دست برداشته و کتاب مستقلّی در این زمینه تدوین کرده و سرّ فضیلت و اهمیت این کلمات را، در برداشتن همه اسما و صفات جلال و جمال پروردگار دانسته‌اند.[۴۴]
در پاره‌ای از منابع، باقیات الصالحات به عنوان اسم خاصی (عَلَم) برای تسبیحات اربعه به کار برده شده است.[۴۵]شهید اول رساله‌ای کوتاه با عنوان الباقیات الصالحات در تفسیر تسبیحات اربعه نگاشته و این کلمات نورانی را دربردارنده اصول پنج‌گانه توحید، عدل، نبوّت، امامت و معاد می‌داند و معتقد است هرکس به (حقیقت) این کلمات برسد به ایمان کامل که همان باقیات الصالحات است دست یافته است.[۴۶] بیاضی این رساله را با عنوان الکلمات النافعات فی شرح الباقیات الصالحات شرح کرده است.[۴۷] با این حال دلیلی بر تخصیص عموم آیه در دست نیست [۴۸] و روایات مورد استناد آن دسته از مفسران نیز همگی یا در حد تأکید بر اهمیت و پاداش بیشتر بعضی مصادیق مانند تسبیحات اربعه بوده،[۴۹] یا از باب مثال و جری و تطبیق[۵۰]است، به هر روی مشهور مفسران در تفسیر آن از موارد متنوع و متعددی نام برده‌اند که نشان اطلاق و عمومیت معنای آن است. آنان در تفسیر باقیات الصالحات از ایمان، عمل صالح، صفات پسندیده، عبادات [۵۱] و در تعبیری عام همه رفتارها و حالات نیک نام برده‌اند و برای استدلال بر نظر خویش افزون بر عموم "الباقیات الصالحات" برخی به روایت ابن‌عباس نیز استشهاد جسته‌اند.[۵۲] در این روایت از ذکر خدا، درود بر پیامبر (ص) و خاندان او، نماز، روزه، حجّ، صدقه، آزادی بردگان، جهاد، صله رحم و در پایانْ همه کارهای نیک به عنوان مصادیق باقیات الصالحات یاد شده است.[۵۳] گزارش اقوال متفاوت در نقلهای مختلف از ابن‌عباس تأییدی دیگر بر عمومیت آیه است.[۵۴]
صرف نظر از آنچه گذشت اطلاق آن دسته از آیات که دلالت دارد هرآنچه نزد خداست ماندنی است: ﴿مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَمَا عِنْدَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُوا أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[۵۵] و نیز ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَزِينَتُهَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾[۵۶]؛ ﴿فَمَا أُوتِيتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى لِلَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾[۵۷] و عموم آیاتی که از محفوظ ماندن پاداش ایمان و عمل صالح در نزد خداوند سخن می‌گوید: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۵۸] و نیز ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالنَّصَارَى وَالصَّابِئِينَ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۵۹]، ﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۶۰]، ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۶۱]، ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۶۲]؛ ﴿وَإِنَّ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَمَنْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ خَاشِعِينَ لِلَّهِ لَا يَشْتَرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ﴾[۶۳] گواه روشنی بر عموم "الباقیات الصالحات" است.
عرفا و اخلاق‌پژوهان در تفسیر آن به اخلاص در عمل و صداقت در نیّت،[۶۴] خیرخواهی برای خلق،[۶۵] علم و آزادگی و فضایل اخلاقی،[۶۶] امور ماندنی پس از مرگ [۶۷] و کارهای مطابق با حکم عقل [۶۸] اشاره کرده‌اند که به رغم اختلاف در تعبیر همگی نمایانگر عمومیت آیه بوده، با تفسیر مشهور منافاتی ندارد. در روایتی منسوب به امام صادق (ع) نیز باقیات الصالحات با رویکردی اخلاقی و عرفانی به آموزه توحید که همانند خداوند، جاودان است تفسیر شده است.[۶۹]
باقیات‌الصالحات در عرف عامه مسلمانان در معنایی محدودتر از آنچه گذشت یعنی آثار نیک عام المنفعه (مانند ساختن مسجد، مدرسه و...) به کار می‌رود. این اصطلاح به نوشته‌های برخی فقها و اخلاق پژوهان نیز راه یافته است.[۷۰] ابن عربی با اشاره به همین معنا در تفسیر باقیات الصالحات به روایتی از رسول خدا (ص) استشهاد می‌کند که می‌فرماید: نامه اعمال انسان جز در مورد خدمات مالی ماندگار، علم و دانش گسترده شده میان مردم که از آن بهره برده می‌شود و فرزند صالح با مرگ وی بسته می‌شود،[۷۱] افزون بر این در روایاتی پرشمار، قرآنی که انسان از خود باقی بگذارد و تلاوت شود، نهر آبی که جاری کند، مسجد و کاروانسرایی که بسازد، نهالی که بکارد، روش نیکویی که پایه‌گذاری کند (سنة حسنة) و وقف به عنوان کارهایی یاد شده است که بهره‌اش پس از مرگ به انسان می‌رسد؛[۷۲] ولی در هیچ یک از این روایات از موارد یاد شده به عنوان باقیات الصالحات یاد نشده، هر چند در عموم آن داخل است.[۷۳]
منابع
پانویس
- ↑ مقاییس اللغه، ج ۳، ص ۳۰۳؛ لسان العرب، ج ۷، ص ۳۸۴؛ المصباح، ص ۳۴۵، "صلح".
- ↑ مفردات، ص ۱۳۹، "بقی".
- ↑ «دارایی و پسران زیور زندگی دنیایند و کارهای ماندگار شایسته در نزد پروردگارت در پاداش و امید (به آینده) بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۶.
- ↑ «و خداوند بر راهیابی رهیافتگان می‌افزاید و نزد پروردگارت کارهای ماندگار شایسته پاداشی بهتر و فرجامی خوش‌تر دارند» سوره مریم، آیه ۷۶.
- ↑ «همسرانتان کشتگاه شمایند، هر جا (و هر گاه) که خواهید به کشتگاه خود درآیید؛ و برای خویش (توشه نیک) پیش فرستید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که (روزی) به لقای وی خواهید رسید و (آن روز را) به مؤمنان بشارت ده!» سوره بقره، آیه ۲۲۳.
- ↑ «بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد» سوره کهف، آیه ۱۱۰.
- ↑ «و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و هر خیری که از پیش برای خویش فرستید (پاداش آن را) نزد خداوند خواهید یافت. بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست» سوره بقره، آیه ۱۱۰.
- ↑ «روزی که هر کس هر کار نیکی انجام داده است پیش رو می‌یابد و هر کار زشتی کرده است آرزو دارد کاش میان او و آن (کار زشت) فاصله‌ای دور می‌بود و خداوند شما را از خویش پروا می‌دهد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره آل عمران، آیه ۳۰.
- ↑ «پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید، و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷-۸.
- ↑ «بی‌گمان پروردگارت می‌داند که تو و دسته‌ای از کسانی که با تواند نزدیک به دو سوم شب و نیمه آن و یک سوم آن برمی‌خیزید؛ و خداوند شب و روز را اندازه می‌دارد، او معلوم داشت که شما هرگز آن را نمی‌توانید شمار کرد پس از شما در گذشت؛ اکنون آنچه میسّر است از قرآن بخوانید! او معلوم داشت که برخی از شما بیمار خواهند بود و برخی دیگر در زمین، گام می‌زنند و (روزی خود را) از بخشش خداوند می‌جویند و گروهی دیگر در راه خداوند جنگ می‌کنند بنابراین آنچه میسّر است از آن (قرآن) بخوانید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خداوند وامی نیکو بدهید و هر نیکی که برای خویش از پیش فرستید پاداش آن را نزد خداوند بهتر و با پاداشی سترگ‌تر خواهید یافت و از خداوند آمرزش بخواهید که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مزمل، آیه ۲۰.
- ↑ «و روز دریغ را به آنان هشدار ده! آنگاه که کار یکسره شود و آنان در غفلت باشند و ایمان نیاورند» سوره مریم، آیه ۳۹.
- ↑ «می‌گوید: کاش برای (این) زندگیم (توشه‌ای) پیش می‌فرستادم» سوره فجر، آیه ۲۴.
- ↑ «هنگامی که مرگ هر یک از آنان فرا رسد می‌گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید!» سوره مؤمنون، آیه ۹۹.
- ↑ «شاید من در آنچه وا نهاده‌ام، (بتوانم) کاری نیکو انجام دهم؛ هرگز! این سخنی است که او گوینده آن است و پیشاروی آنان تا روزی که برانگیخته گردند برزخی خواهد بود» سوره مؤمنون، آیه ۱۰۰.
- ↑ «برنهاده خداوند برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم» سوره هود، آیه ۸۶.
- ↑ مجمع‌البیان، ج ۵، ص ۲۸۶؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۸، ص ۴۲.
- ↑ «هر کس کشت جهان واپسین را بخواهد به کشت او می‌افزاییم و آنکه کشت این جهان را بخواهد از آن بدو می‌دهیم و در جهان واپسین هیچ بهره‌ای ندارد» سوره شوری، آیه ۲۰.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ الدرالمنثور، ج ۷، ص ۳۴۴؛ فتح القدیر، ج ۴، ص ۵۳۶.
- ↑ «دارایی و پسران زیور زندگی دنیایند و کارهای ماندگار شایسته در نزد پروردگارت در پاداش و امید (به آینده) بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۶.
- ↑ «و خداوند بر راهیابی رهیافتگان می‌افزاید و نزد پروردگارت کارهای ماندگار شایسته پاداشی بهتر و فرجامی خوش‌تر دارند» سوره مریم، آیه ۷۶.
- ↑ التبیان، ج۷، ص۵۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص ۲۴۸؛ مفتاح‌الفلاح، ص ۱۱.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.
- ↑ مخزن العرفان، ج ۸، ص ۳۹.
- ↑ «رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید» سوره بقره، آیه ۲۷۲.
- ↑ «و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.
- ↑ «و کارنامه (ی هر کس، پیش رویش) نهاده می‌شود و گناهکاران را از آنچه در آن است هراسان می‌یابی و می‌گویند: وای بر ما! این چه کارنامه‌ای است که هیچ (کار) خرد و بزرگی را ناشمرده وا نمی‌نهد و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی‌ورزد» سوره کهف، آیه ۴۹.
- ↑ «در آن روز مردم، پراکنده (از گورها) باز می‌گردند تا کردارهایشان را به آنان بنمایانند. پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید، و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۶-۸.
- ↑ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۶؛ الفرقان، ج ۴ ـ ۵، ص ۱۰۵.
- ↑ المیزان، ج ۱، ص ۹۲ ـ ۹۳؛ ج ۲، ص ۱۸۰؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۵.
- ↑ تفسیر قمی، ج ۲، ص ۲۷؛ جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۶ به بعد؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۳۹۶ - ۳۹۹.
- ↑ جامع‌البیان، مج۹، ص۱۵، ص۳۱۸؛ روض‌الجنان، ج۱۲، ص۳۶۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.
- ↑ جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸؛ منهج الصادقین، ج ۵، ص ۳۵۸.
- ↑ جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۵، ص ۶۹۵.
- ↑ تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۳۲۷؛ التبیان، ج ۷، ص ۵۲؛ روض الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲.
- ↑ جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱.
- ↑ تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۳۶۴؛ روض الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.
- ↑ کشف‌الاسرار، ج۵، ص۶۹۶؛ روض‌الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ روح المعانی، مج ۹، ج ۱۵، ص ۴۱۴.
- ↑ تفسیر ابن‌ابی حاتم، ج ۷، ص ۲۳۶۵؛ الکشاف، ج ۲، ص ۷۲۵؛ الدرالمنثور، ج ۵، ص ۳۹۹.
- ↑ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ بحار الانوار، ج ۲۳، ص ۲۵۰؛ البرهان، ج ۳، ص ۶۴۰ ـ ۶۴۱.
- ↑ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۷۰.
- ↑ جامع‌البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۱۵-۳۱۸؛ تفسیر ابن‌کثیر، ج ۳، ص ۹۰ ـ ۹۱؛ البرهان، ج ۳، ص ۶۳۹ ـ ۶۴۰.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ البحرالمحیط، ج ۷، ص ۱۸۶؛ اضواءالبیان، ج ۴، ص ۸۵.
- ↑ الباقیات الصالحات، ص ۲۸ - ۶۰.
- ↑ المصباح فی الادعیه، ج ۱، ص ۲۲، ۶۶؛ البلد الامین، ص ۳۱، ۵۲، ۱۶۳.
- ↑ المصباح فی الادعیه، ج ۱، ص ۲۷۷؛ الذریعه، ج ۳، ص ۱۲.
- ↑ الذریعه، ج ۱۸، ص ۱۲۰؛ الصراط المستقیم، ج ۱، ص ۹.
- ↑ جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸ـ۳۱۹؛ فتح القدیر، ج۳، ص۲۹۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۲۳۰.
- ↑ عنایة القاضی، ج ۶، ص ۱۸۴؛ حاشیه قونوی، ج ۱۲، ص ۹۵؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹.
- ↑ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۳۱؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.
- ↑ المحررالوجیز، ج۱۰، ص۴۰۸؛ روح‌المعانی، مج۹، ج۱۵،ص۴۱۴.
- ↑ جامع‌البیان، مج۹، ج۱۵، ص۳۱۸؛ روض‌الجنان، ج ۱۲، ص ۳۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.
- ↑ المحرر الوجیز، ج ۱۰، ص ۴۰۸.
- ↑ «آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است پایاست و البته ما پاداش شکیبایان را نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۶.
- ↑ «و هر چه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان و آرایه آن است و آنچه نزد خداوند است بهتر و پایاتر است، آیا خرد نمی‌ورزید؟» سوره قصص، آیه ۶۰.
- ↑ «پس آنچه به شما داده شده است کالای زندگانی این جهان است و آنچه نزد خداوند است برای آنان که ایمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توکّل دارند بهتر و پایاتر است» سوره شوری، آیه ۳۶.
- ↑ «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند و نماز بر پا داشته و زکات داده‌اند پاداش آنان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۷.
- ↑ «بی‌گمان از کسانی که (به اسلام) ایمان آورده‌اند و یهودیان و مسیحیان و صابئان، کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند، پاداششان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.
- ↑ «آری، آن کسان که روی (دل) خویش به (سوی) خداوند نهند در حالی که نکوکار باشند، بی‌گمان پاداش آنان نزد پروردگارشان است. و بیمی نخواهند داشت و اندوهگین نمی‌شوند» سوره بقره، آیه ۱۱۲.
- ↑ «آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند و از پی آنچه بخشیده‌اند منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌دهند، پاداش آنها نزد پروردگار آنان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۶۲.
- ↑ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
- ↑ «و بی‌گمان برخی از اهل کتاب کسانی هستند که به خداوند و به آنچه برای شما و برای آنها فرو فرستاده‌اند، ایمان دارند؛ برای خداوند فروتنی می‌ورزند و آیات خداوند را به بهای کم نمی‌فروشند؛ آنانند که پاداششان نزد پروردگار آنهاست؛ بی‌گمان خداوند حسابرس سریع است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۹.
- ↑ حقائق التفسیر، ج ۱، ص ۴۱۱؛ لطائف الاشارات، ج ۴، ص ۶۸.
- ↑ حقائق التفسیر، ج ۱، ص ۴۱۱.
- ↑ جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۵۹؛ المحجة البیضاء، ج ۶، ص ۱۲۴.
- ↑ المحجة البیضاء، ج ۶، ص ۱۲۴؛ جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۶۰.
- ↑ بیان السعاده، ج ۲، ص ۴۶۶.
- ↑ حقائق التفسیر، ج ۱، ص ۴۱۱.
- ↑ معراج السعاده، ص ۳۳۳؛ جامع الشتات، ج ۴، ص۱۳۱؛ المغنی، ج ۲، ص ۴۲۸؛ صحیح مسلم، ج ۱، ص ۹۰.
- ↑ رحمة من الرحمن، ج ۳، ص ۱۵؛ کنز العمال، ج ۱۵، ص ۹۵۲.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۱۸۵؛ الخصال، ص۱۵۱، ۳۲۳؛ کنزالعمال، ج ۱۵، ص ۹۵۲ ـ ۹۵۶.
- ↑ حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، مقاله «باقیات‌الصالحات»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۵.