افزایش علم غیب معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها
| (۸۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{علم معصوم | {{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = علم معصوم| عنوان مدخل = افزایش علم غیب معصوم| مداخل مرتبط = [[افزایش علم غیب معصوم در حدیث]] - [[افزایش علم غیب معصوم در کلام اسلامی]] | پرسش مرتبط = علم معصوم (پرسش)}} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[پیامبر]] و امامِ هر زمانی باید [[اعلم]] [[مردم]] آن [[زمان]] باشد هم در [[دین]] و هم در [[علوم]] دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد؛ زیرا ایشان برای [[هدایت مردم]] و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند؛ لذاست که در برخی از [[روایات]]<ref>مانند: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص۲۵۵.</ref> اشاره به افزایش‌پذیری [[علم امامان]]{{عم}} شده است به گونه ایی که حتی فرموده‌اند اگر این [[افزایش علم]] نباشد، [[علم]] ما تمام می‌شود<ref>ر.ک: [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹.</ref>. | |||
== | == امکان افزایش‌پذیری علم امامان{{عم}} و چیستی آن == | ||
با توجه به آیۀ {{متن قرآن|رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا}}<ref>پروردگارا، علم مرا زیاد فرما؛ سوره طه، آیه ۱۱۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[علی نمازی شاهرودی|نمازی شاهرودی، علی]]، [[علم غیب ۲ (کتاب)|علم غیب]]، ص۱۴۰ ـ ۱۴۲.</ref> و روایات متعددی که در باب [[افزایش علم معصوم]] وجود دارد، استفاده می‌شود، [[علم]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[امامان]] به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است<ref>ر.ک: [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|در آستان امامان]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|ملائکه و دیدار با امامان]]، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص۳۳۹؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود]]؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]؛ [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]].</ref>، [[علوم الهی]] به تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است<ref>ر.ک: [[علی کرم‌زاده|کرم‌زاده، علی]]، [[بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید (پایان‌نامه)|بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید]]، ص۶۴.</ref> و حتی این ازدیاد در [[عالم آخرت]] هم برای آنها محفوظ است<ref>ر.ک: [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص۶۶ ـ ۶۸.</ref>، بنابراین [[علوم]] آنان که شامل [[علوم غیبی]] نیز می‌شود را می‌توان افزایش‌پذیر دانست؛ زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل [[الهام]]، [[شهود]] و... معنایی نداشت و تکرار علوم پیشین می‌بود؛ درحالی که این موارد شیوه‌های انتقال [[علوم الهی]] به آنان است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء (مقاله)|ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء]]، ص۱۰۹.</ref>. هر [[علمی]] که به [[امامان]]{{عم}} افاضه شود ابتدا به [[پیامبر اکرم]] و [[امیرالمؤمنین]]{{عم}} اعطا می‌شود، سپس به هر یک از امامان بعدی<ref>ر.ک: [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص۶۶ ـ ۶۸.</ref>. این افزایش‌پذیری به اندازه‌ای مهم است که امامان{{عم}} به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد [[علم]] ایشان پایان می‌یابد<ref>ر.ک: [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۶۱.</ref>. حال این [[افزایش علم]] گاهی در [[شب‌های جمعه]] است<ref>ر.ک: [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۶۱؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]].</ref>، گاهی در [[شب قدر]] و یا در طول ایام سال<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۸۷؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]].</ref>. البته باید دانست [[علوم]] آنان دفعی است، گرچه معلوم تدریجی باشد یعنی [[علم]] به معلومِ تدریجی دارند، نه اینکه خود علم هم تدریجی باشد<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، [[در محضر علامه طباطبایی (کتاب)|در محضر علامه طباطبایی]]، ص۲۰۱.</ref>. علامۀ [[مجلسی]] در کتاب [[مرآة العقول]] دربارۀ افزایش علم [[امامان]]{{عم}} می‌نویسد: «آنچه از [[اخبار]] زیاد به دست می‌آید این است که [[ائمه]]{{عم}} در همه [[عوالم]] و نشأت، یعنی قبل از [[حلول]] [[ارواح]] در بدن‌های مقدسشان و بعد از حلول در آن و بعد از مفارفت از آن و عروج به عالم [[قدس]] و [[طهارت]]، دارای [[پیشرفت]] و صعود در معارف الهیه و درجات کمال هستند و پیوسته در حال عروج به [[قرب]] و وصال بوده‌اند و در دریای [[انوار]] [[معرفت]] غوص می‌نموده‌اند؛ زیرا در مدارج [[شناخت]] و معرفت خداوندی و [[حب]] و قرب او غایت و نهایتی وجود ندارد و بین درجه [[عبودیت]] و [[ربوبیت]] منازل زیاد و بی‌شماری است، بنابراین آنچه [[امام]] در اوائل [[امامت]] خود از امام سابق گرفته تنها اکتفا به آن نمی‌کند و در آن مرتبه نمی‌ماند، بلکه پیوسته اسباب قرب و پیشرفت برای او حاصل می‌شود. چگونه به این صورت نباشد در حالی که این گونه تحصیل مدارج برای دیگران هست. و آن بزرگواران با آن [[استعداد]]، قابلیت بیشتری دارند»<ref>مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول، ج ۳، ص۱۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم.</ref> | |||
== رابطۀ افزایش‌پذیری [[علم امام]] با شأنی بودن آن == | |||
باید دانست افزایش پذیر دانستن علم امام با [[اعتقاد]] به شأنی بودن آن تلازم دارد؛ زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که [[امام]]، برخی از [[علوم]] را به [[طور]] کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه.</ref>. | |||
== رابطۀ [[علم تام]] [[امامان]] و افزایش‌پذیری [[علم]] ایشان == | |||
بر طبق [[روایات]]، امام{{ع}} {{عربی|«عَالِمٌ بِمَا كَانَ وَ مَا يَكُون»}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۶۱.</ref> است، یعنی امام به آنچه که بوده و خواهد آمد، علم دارد و اصل این مطلب [[یقینی]] است که [[پیامبر]] و امام باید [[علم کامل]] داشته باشند<ref>ر.ک: [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹.</ref>، اما در روایات دیگری نیز آمده که بر علم امام افزوده می‌شود، در روایاتی<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۳.</ref> اشاره شده در هر [[شب جمعه]] بر علم امام افزوده می‌شود<ref>ر.ک: [[حسین گنجی|گنجی، حسین]]، [[امام‌شناسی ۱ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ج ۱، ص۲۳۳ ـ ۲۳۶؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]] (با رویکرد قرآنی، روایی، عرفانی، فلسفی، کلامی)، ص۸۵ ـ ۹۰.</ref> و یا اینکه گفته شده [[فرشتگان]] در [[شب قدر]] [[مقدرات]] عالم را به امام ارائه می‌کنند، آیا این روایات با همدیگر تناقض ندارند؟ و به عبارتی دیگر اگر امام{{ع}} [[علم غیب]] به همه چیز دارد، افزوده شدن [[علم]] ایشان به چه معناست؟ | |||
در این رابطه چندین نکته گفته شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: | |||
# منظور از [[علم تام]] [[امام]]، علم نسبت به [[مخلوقات]] است و منظور از [[افزایش علم]] در [[شب‌های جمعه]] یا قدر یا در طول سال، مربوط به علم ایشان به [[خداوند]] است؛ زیرا ذات خدا نامحدود است و [[معرفت]] به او پایان ندارد؛ لذا در هر [[شب جمعه]] [[روح]] [[امامان]]{{عم}} به [[طواف]] [[عرش الهی]] می‌رود و در آنجا علمشان به ذات خدا افزوده می‌گردد<ref>ر.ک: [[سید محمود جزایری|جزایری، سید محمود]]، مکاتبۀ اختصاصی با دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت.</ref>. | |||
# علم تام امام بدان معنا نیست که علمشان مانند [[علم خداوند]] قابل زیاد شدن نیست یعنی علم غیبشان استقلالی نیست و اگر به علمشان اضافه نشود، تمام می‌شود، آنها باید علم خودشان را به همۀ [[مردم]] یا به [[خواص]] مردم برسانند، در این صورت مانند سایرین می‌شوند، از این رو لازم است که هر لحظه علم آنها بیشتر بشود تا مقام بالاترِ آنها محفوظ بماند؛ و در برابر [[مشکلات]] جدید و سؤال‌های تازه درمانده نگردند. | |||
# خداوند دارای علم‌های مخصوصی است که دیگران حتی امامان{{عم}} را به آن راهی نیست؛ لکن ایشان به [[خزینه علم الهی]] راه دارند: {{متن حدیث|خُزَّانُ عِلْمِ اللَّه}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۱۹۲ و....</ref> ـ {{متن حدیث|مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّه}}<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، ص۳۰۷.</ref> لذا هرگاه [[اراده]] کنند و خداوند بخواهد از [[علم الهی]] بهره‌مند می‌گردند و عالم می‌شوند<ref>ر.ک: [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹.</ref>. | |||
== دیدگاه دیگر مبتنی بر تام نبودن [[علم معصوم]] == | |||
البته در این میان برخی نظر دیگری دارند مبنی بر اینکه برخی از [[آیات قرآن]]، مانند داستان [[فریب خوردن]] [[حضرت آدم]] در برابر [[وسوسه]] [[شیطان]] که نتیجه ندانستن دروغ بودن قسم و سخنان شیطان بوده است<ref>سورۀ اعراف، آیۀ ۲۰ و ۲۱.</ref> و یا داستان [[حضرت زکریا]] که هرگاه به محل عبارت [[حضرت مریم]] وارد می‌شد غذایی نزد او می‌دید، یک بار از او پرسید: ای [[مریم]]! این را از کجا آوردهای؟! مریم پاسخ داد: این از جانب [[خداوند]] است. "خداوند به هرکس بخواهد، بی‌حساب روزی میدهد<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ ۳۷.</ref>، [[پرسش]] حضرت زکریا نشانه این است که آن حضرت راز وجود آن غذاها را نمی‌دانست؛ به خوبی نشان می‌دهند [[علوم]] [[پیامبران الهی]] و حتی [[پیامبر اکرم]]{{صل}} تام و کامل نبود و به مرور بر [[دانش]] ایشان افزوده می‌شد. این [[تکامل]] و افزایش‌پذیری [[علمی]] در طول دوران [[پیامبری]] آنان ادامه داشته است. بنابراین نمی‌توان گفت علوم آنان از ابتدای تولد یا آغاز نبوتشان کامل و تام بوده است؛ بلکه ایشان در طول دوران [[نبوت]] خود، معارف بسیاری را فراگرفته‌اند. حتی دلیلی نیست علوم آنان در پایان دوران نبوت ایشان کامل شده باشد؛ بلکه ممکن است از [[برتری]] برخی [[پیامبران]] بر برخی دیگر، تفاوت در مراتب علمی آنان، حتی در پایان دوران نبوت شان، برداشت شود<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء (مقاله)|ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء]]، ص۱۰۹، مجلۀ قرآن شناخت، ش ۲، ص۱۰۹.</ref>. | |||
در این صورت افزایش پذیر دانستن [[علم امام]] با [[اعتقاد]] به شأنی بودن آن تلازم دارد؛ زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که [[امام]]، برخی از علوم را به [[طور]] کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه.</ref>. | |||
== [[روایات]] [[افزایش علم]] == | |||
{{اصلی|افزایش علم غیب معصوم در حدیث}} | |||
اما در مورد روایاتی که اشاره به افزایش‌پذیری [[علم امام]] دارند باید گفت: در [[کتاب کافی]] بابی تحت عنوان: {{عربی|«لولا أنّ الائمه یزدادون لفقد ما عندهم»}} وجود داردکه [[روایات]] آن اشاره به [[افزایش علم]] [[امامان]] دارد<ref>ر.ک: [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|در آستان امامان]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|ملائکه و دیدار با امامان]]، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸.</ref>، برخی از این روایات عبارت‌اند از: | |||
# [[زراره]] میگوید از [[امام باقر]]{{ع}} شنیدم میفرمودند: «اگر بر [[علوم]] ما اضافه نمیشد تمام میگشت». زراره گفت: "بر علوم شما چیزی اضافه می‌شود که [[رسول خدا]]{{صل}} آن را نمیدانسته؟" فرمودند: «اگر بخواهد چیز تازهای بر علوم ما اضافه شود، اولاً بر رسول خدا{{صل}} عرضه می‌شود، سپس بر امامان{{عم}} یکی پس از دیگری، تا به ما منتهی شود»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص۲۵۵.</ref>.<ref>ر.ک: [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص۲۸۷؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص۳۳۹.</ref> | |||
# [[امام صادق]]{{ع}} می‌فرماید: «هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه برای [[اولیاء الهی]] در آن سروری است، راوی گوید: عرض کردم: فدایت شوم، آن [[سرور]] چگونه است؟ حضرت فرمود: هنگامی که [[شب جمعه]] می‌شود رسول خدا{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} [[عرش]] را [[درک]] می‌کنند و من هم با ایشان همراه هستم، پس جز با علمِ استفاده شده برنمی‌گردم و اگر این‌طور نبود حتماً آنچه نزد من بود تمام می‌شد»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۴، ح ۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص۱۳۹؛ [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]].</ref> | |||
# [[امام صادق]]{{ع}} به [[ابویحیی صنعانی]] فرمود: «ای ابایحیی برای ما در [[شب‌های جمعه]] شأنی است از [[شئون]]؛ در این شب‌ها [[ارواح]] انبیای گذشته و ارواح اوصیای گذشته و [[روح]] امامی که زنده است را به [[آسمان]] برند تا به دور [[عرش]] [[خداوند]] هفت دور [[طواف]] کنند و نزد هر کدام از ستون‌های عرش دو رکعت [[نماز]] بخوانند و سپس آنها را به بدن‌های خود برگردانند، آن گاه [[انبیا]] و [[اوصیا]] لبالب از [[شادی]] شوند و امامی که در میان شما است، انبوه فراوانی در [[دانش]] او افزوده شود»<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار‌الأنوار، ج ۲۶، ص۸۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]؛ [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص۶۱؛ [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (پایان‌نامه)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص۴۷ ـ ۴۹.</ref> و [[روایات]] دیگر<ref>ر.ک: [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی ج۱ (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی ج۱]]، ص۱۳۹؛ [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|علم امام تام یا محدود]]؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغدا]]، ص۶۱؛ [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (پایان‌نامه)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص۴۷ ـ ۴۹؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]؛ [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]؛ [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح).</ref>. | |||
== نتیجه‌گیری == | |||
در مجموع آنچه از برخی [[روایات]] در باب افزایش [[علوم امامان]]{{عم}} بر می‌آید، باید گفت: | |||
# علوم امامان{{عم}} و حتی خود [[پیامبر اکرم]]{{صل}}، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به [[اذن الهی]] و از خزاین [[غیب]] به آنها افاضه می‌گردد و [[علم ذاتی]] مطلق، اختصاص به [[خداوند]] دارد. | |||
# افزایش [[علوم]] [[انسان کامل]]، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ [[تکامل]] روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی [[عرفانی]]، [[انسان]] تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، [[رشد]] و تکامل و [[علم]] او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و [[کمالات]] او روزافزون است. | |||
# از آنجا که علم و [[معرفت الهی]] و [[حقایق]] [[توحیدی]] پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست، از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و [[درک]] بیشتر از حقایق الهی باشد. | |||
لذا [[افزایش علم]] [[ائمه]] و از جمله [[علم غیب]] آنها نه تنها کاستی محسوب نمی‌شود، بلکه دلیل بر گستردگی کمالات وجودی آنان است<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت.</ref>. | |||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
{{ | {{پرسش وابسته}} | ||
* [[اگر معصوم علم غیب تام دارد پس افزایش دانش او به چه معناست؟ (پرسش)]] | * [[اگر معصوم علم غیب تام دارد پس افزایش دانش او به چه معناست؟ (پرسش)]] | ||
* [[آیا علم غیب معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)]] | * [[آیا علم غیب معصوم قابلیت افزایش دارد؟ (پرسش)]] | ||
{{پایان | {{پایان پرسش وابسته}} | ||
== | == جستارهای وابسته == | ||
{{ | {{مدخل وابسته}} | ||
# [[علم غیب]] | |||
# [[علم غیب معصوم]] | |||
# [[علم معصوم]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
{{پایان}} | |||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:15234534.jpg|22px]] [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، [[در محضر علامه طباطبایی (کتاب)|'''در محضر علامه طباطبایی''']] | |||
# [[پرونده:34567.jpg|22px]] [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|'''بررسی مسائل کلی امامت''']] | |||
{{پایان}} | # [[پرونده:93C19166.jpg|22px]] [[علی نمازی شاهرودی|نمازی شاهرودی، علی]]، [[علم غیب ۲ (کتاب)|'''علم غیب''']] | ||
# [[پرونده:10115976.jpg|22px]] [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|'''در آستان امامان''']] | |||
# [[پرونده:11119.jpg|22px]] [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|'''ملائکه و دیدار با امامان''']] | |||
# [[پرونده:lahuti1.jpg|22px]] [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی ج۱ (کتاب)|'''جلوه‌های لاهوتی ج۱''']] | |||
# [[پرونده:11499.jpg|22px]] [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|'''بحثی مبسوط در آموزش عقاید''']] | |||
# [[پرونده:مشرق موعود.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود؟ (مقاله)|'''علم امام تام یا محدود''']] | |||
# [[پرونده:11058796.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء (مقاله)|'''ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء''']] | |||
# [[پرونده:2827942009809428.jpg|22px]] [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|'''امامت''']] | |||
# [[پرونده:5433913604.jpg|22px]] [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|'''منشأ و قلمرو علم امام''']] | |||
# [[پرونده:1103985.jpg|22px]] [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|'''آفاق علم امام در الکافی''']] | |||
# [[پرونده:Daneshgaheqom.jpg|22px]] [[علی کرم‌زاده|کرم‌زاده، علی]]، [[بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید (پایان‌نامه)|'''بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید''']] | |||
# [[پرونده:Mg1150 91icl.jpg|22px]] [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|'''رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه''']] | |||
# [[پرونده:11279.jpg|22px]] [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|'''منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد''']] | |||
# [[پرونده:11790.jpg|22px]] [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|'''بی‌کرانگی علم امام معصوم''']] | |||
# [[پرونده:B1771.JPG|22px]] [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|'''علم امام''']] | |||
# [[پرونده:100200.jpg|22px]] [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|'''دین و وجدان''']] | |||
# [[پرونده:3984848.jpg|22px]] [[حسین گنجی|گنجی، حسین]]، [[امام‌شناسی ۱ (کتاب)|'''امام‌شناسی''']] | |||
# [[پرونده:Moasseseimamkhomeini.jpg|22px]] [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (پایان‌نامه)|'''علم امام از دیدگاه کلام امامیه''']] | |||
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، '''[http://erfanvahekmat.com/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D9%87/%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%BA%DB%8C%D8%A8_%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_(%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87_%D9%88_%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%84) علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)]''' | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{ | {{پانویس}} | ||
[[رده:علم غیب معصوم]] | |||
[[رده: | |||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]] | [[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]] | ||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | [[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۴۵
این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. افزایش علم غیب معصوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: افزایش علم غیب معصوم در حدیث - افزایش علم غیب معصوم در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
پیامبر و امامِ هر زمانی باید اعلم مردم آن زمان باشد هم در دین و هم در علوم دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد؛ زیرا ایشان برای هدایت مردم و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند؛ لذاست که در برخی از روایات[۱] اشاره به افزایش‌پذیری علم امامان(ع) شده است به گونه ایی که حتی فرموده‌اند اگر این افزایش علم نباشد، علم ما تمام می‌شود[۲].
امکان افزایش‌پذیری علم امامان(ع) و چیستی آن
با توجه به آیۀ ﴿رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾[۳].[۴] و روایات متعددی که در باب افزایش علم معصوم وجود دارد، استفاده می‌شود، علم پیامبر اکرم(ص) و امامان به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است[۵]، علوم الهی به تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است[۶] و حتی این ازدیاد در عالم آخرت هم برای آنها محفوظ است[۷]، بنابراین علوم آنان که شامل علوم غیبی نیز می‌شود را می‌توان افزایش‌پذیر دانست؛ زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل الهام، شهود و... معنایی نداشت و تکرار علوم پیشین می‌بود؛ درحالی که این موارد شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است[۸]. هر علمی که به امامان(ع) افاضه شود ابتدا به پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین(ع) اعطا می‌شود، سپس به هر یک از امامان بعدی[۹]. این افزایش‌پذیری به اندازه‌ای مهم است که امامان(ع) به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان می‌یابد[۱۰]. حال این افزایش علم گاهی در شب‌های جمعه است[۱۱]، گاهی در شب قدر و یا در طول ایام سال[۱۲]. البته باید دانست علوم آنان دفعی است، گرچه معلوم تدریجی باشد یعنی علم به معلومِ تدریجی دارند، نه اینکه خود علم هم تدریجی باشد[۱۳]. علامۀ مجلسی در کتاب مرآة العقول دربارۀ افزایش علم امامان(ع) می‌نویسد: «آنچه از اخبار زیاد به دست می‌آید این است که ائمه(ع) در همه عوالم و نشأت، یعنی قبل از حلول ارواح در بدن‌های مقدسشان و بعد از حلول در آن و بعد از مفارفت از آن و عروج به عالم قدس و طهارت، دارای پیشرفت و صعود در معارف الهیه و درجات کمال هستند و پیوسته در حال عروج به قرب و وصال بوده‌اند و در دریای انوار معرفت غوص می‌نموده‌اند؛ زیرا در مدارج شناخت و معرفت خداوندی و حب و قرب او غایت و نهایتی وجود ندارد و بین درجه عبودیت و ربوبیت منازل زیاد و بی‌شماری است، بنابراین آنچه امام در اوائل امامت خود از امام سابق گرفته تنها اکتفا به آن نمی‌کند و در آن مرتبه نمی‌ماند، بلکه پیوسته اسباب قرب و پیشرفت برای او حاصل می‌شود. چگونه به این صورت نباشد در حالی که این گونه تحصیل مدارج برای دیگران هست. و آن بزرگواران با آن استعداد، قابلیت بیشتری دارند»[۱۴].[۱۵]
رابطۀ افزایش‌پذیری علم امام با شأنی بودن آن
باید دانست افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد؛ زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است[۱۶].
رابطۀ علم تام امامان و افزایش‌پذیری علم ایشان
بر طبق روایات، امام(ع) «عَالِمٌ بِمَا كَانَ وَ مَا يَكُون»[۱۷] است، یعنی امام به آنچه که بوده و خواهد آمد، علم دارد و اصل این مطلب یقینی است که پیامبر و امام باید علم کامل داشته باشند[۱۸]، اما در روایات دیگری نیز آمده که بر علم امام افزوده می‌شود، در روایاتی[۱۹] اشاره شده در هر شب جمعه بر علم امام افزوده می‌شود[۲۰] و یا اینکه گفته شده فرشتگان در شب قدر مقدرات عالم را به امام ارائه می‌کنند، آیا این روایات با همدیگر تناقض ندارند؟ و به عبارتی دیگر اگر امام(ع) علم غیب به همه چیز دارد، افزوده شدن علم ایشان به چه معناست؟
در این رابطه چندین نکته گفته شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- منظور از علم تام امام، علم نسبت به مخلوقات است و منظور از افزایش علم در شب‌های جمعه یا قدر یا در طول سال، مربوط به علم ایشان به خداوند است؛ زیرا ذات خدا نامحدود است و معرفت به او پایان ندارد؛ لذا در هر شب جمعه روح امامان(ع) به طواف عرش الهی می‌رود و در آنجا علمشان به ذات خدا افزوده می‌گردد[۲۱].
- علم تام امام بدان معنا نیست که علمشان مانند علم خداوند قابل زیاد شدن نیست یعنی علم غیبشان استقلالی نیست و اگر به علمشان اضافه نشود، تمام می‌شود، آنها باید علم خودشان را به همۀ مردم یا به خواص مردم برسانند، در این صورت مانند سایرین می‌شوند، از این رو لازم است که هر لحظه علم آنها بیشتر بشود تا مقام بالاترِ آنها محفوظ بماند؛ و در برابر مشکلات جدید و سؤال‌های تازه درمانده نگردند.
- خداوند دارای علم‌های مخصوصی است که دیگران حتی امامان(ع) را به آن راهی نیست؛ لکن ایشان به خزینه علم الهی راه دارند: «خُزَّانُ عِلْمِ اللَّه»[۲۲] ـ «مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّه»[۲۳] لذا هرگاه اراده کنند و خداوند بخواهد از علم الهی بهره‌مند می‌گردند و عالم می‌شوند[۲۴].
دیدگاه دیگر مبتنی بر تام نبودن علم معصوم
البته در این میان برخی نظر دیگری دارند مبنی بر اینکه برخی از آیات قرآن، مانند داستان فریب خوردن حضرت آدم در برابر وسوسه شیطان که نتیجه ندانستن دروغ بودن قسم و سخنان شیطان بوده است[۲۵] و یا داستان حضرت زکریا که هرگاه به محل عبارت حضرت مریم وارد می‌شد غذایی نزد او می‌دید، یک بار از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آوردهای؟! مریم پاسخ داد: این از جانب خداوند است. "خداوند به هرکس بخواهد، بی‌حساب روزی میدهد[۲۶]، پرسش حضرت زکریا نشانه این است که آن حضرت راز وجود آن غذاها را نمی‌دانست؛ به خوبی نشان می‌دهند علوم پیامبران الهی و حتی پیامبر اکرم(ص) تام و کامل نبود و به مرور بر دانش ایشان افزوده می‌شد. این تکامل و افزایش‌پذیری علمی در طول دوران پیامبری آنان ادامه داشته است. بنابراین نمی‌توان گفت علوم آنان از ابتدای تولد یا آغاز نبوتشان کامل و تام بوده است؛ بلکه ایشان در طول دوران نبوت خود، معارف بسیاری را فراگرفته‌اند. حتی دلیلی نیست علوم آنان در پایان دوران نبوت ایشان کامل شده باشد؛ بلکه ممکن است از برتری برخی پیامبران بر برخی دیگر، تفاوت در مراتب علمی آنان، حتی در پایان دوران نبوت شان، برداشت شود[۲۷].
در این صورت افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد؛ زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است[۲۸].
روایات افزایش علم
اما در مورد روایاتی که اشاره به افزایش‌پذیری علم امام دارند باید گفت: در کتاب کافی بابی تحت عنوان: «لولا أنّ الائمه یزدادون لفقد ما عندهم» وجود داردکه روایات آن اشاره به افزایش علم امامان دارد[۲۹]، برخی از این روایات عبارت‌اند از:
- زراره میگوید از امام باقر(ع) شنیدم میفرمودند: «اگر بر علوم ما اضافه نمیشد تمام میگشت». زراره گفت: "بر علوم شما چیزی اضافه می‌شود که رسول خدا(ص) آن را نمیدانسته؟" فرمودند: «اگر بخواهد چیز تازهای بر علوم ما اضافه شود، اولاً بر رسول خدا(ص) عرضه می‌شود، سپس بر امامان(ع) یکی پس از دیگری، تا به ما منتهی شود»[۳۰].[۳۱]
- امام صادق(ع) می‌فرماید: «هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه برای اولیاء الهی در آن سروری است، راوی گوید: عرض کردم: فدایت شوم، آن سرور چگونه است؟ حضرت فرمود: هنگامی که شب جمعه می‌شود رسول خدا(ص) و ائمه(ع) عرش را درک می‌کنند و من هم با ایشان همراه هستم، پس جز با علمِ استفاده شده برنمی‌گردم و اگر این‌طور نبود حتماً آنچه نزد من بود تمام می‌شد»[۳۲].[۳۳]
- امام صادق(ع) به ابویحیی صنعانی فرمود: «ای ابایحیی برای ما در شب‌های جمعه شأنی است از شئون؛ در این شب‌ها ارواح انبیای گذشته و ارواح اوصیای گذشته و روح امامی که زنده است را به آسمان برند تا به دور عرش خداوند هفت دور طواف کنند و نزد هر کدام از ستون‌های عرش دو رکعت نماز بخوانند و سپس آنها را به بدن‌های خود برگردانند، آن گاه انبیا و اوصیا لبالب از شادی شوند و امامی که در میان شما است، انبوه فراوانی در دانش او افزوده شود»[۳۴].[۳۵] و روایات دیگر[۳۶].
نتیجه‌گیری
در مجموع آنچه از برخی روایات در باب افزایش علوم امامان(ع) بر می‌آید، باید گفت:
- علوم امامان(ع) و حتی خود پیامبر اکرم(ص)، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به اذن الهی و از خزاین غیب به آنها افاضه می‌گردد و علم ذاتی مطلق، اختصاص به خداوند دارد.
- افزایش علوم انسان کامل، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ تکامل روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی عرفانی، انسان تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، رشد و تکامل و علم او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و کمالات او روزافزون است.
- از آنجا که علم و معرفت الهی و حقایق توحیدی پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست، از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و درک بیشتر از حقایق الهی باشد.
لذا افزایش علم ائمه و از جمله علم غیب آنها نه تنها کاستی محسوب نمی‌شود، بلکه دلیل بر گستردگی کمالات وجودی آنان است[۳۷].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
طباطبایی، سید محمد حسین، در محضر علامه طباطبایی
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت
نمازی شاهرودی، علی، علم غیب
خاتمی، سید احمد، در آستان امامان
خاتمی، سید احمد، ملائکه و دیدار با امامان
تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی ج۱
غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید
هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود
هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء
بیابانی اسکوئی، محمد، امامت
امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی
کرم‌زاده، علی، بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید
نیرومند، رضا، مرتضوی، سید محمد، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه
نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد
منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم
رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام
طهرانی، عباس، دین و وجدان
گنجی، حسین، امام‌شناسی
اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه
وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)
پانویس
- ↑ مانند: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص۲۵۵.
- ↑ ر.ک: طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹.
- ↑ پروردگارا، علم مرا زیاد فرما؛ سوره طه، آیه ۱۱۴.
- ↑ ر.ک: نمازی شاهرودی، علی، علم غیب، ص۱۴۰ ـ ۱۴۲.
- ↑ ر.ک: خاتمی، سید احمد، در آستان امامان، ملائکه و دیدار با امامان، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۳۳۹؛ هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
- ↑ ر.ک: کرم‌زاده، علی، بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید، ص۶۴.
- ↑ ر.ک: نیرومند، رضا، مرتضوی، سید محمد، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص۶۶ ـ ۶۸.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء، ص۱۰۹.
- ↑ ر.ک: نیرومند، رضا، مرتضوی، سید محمد، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص۶۶ ـ ۶۸.
- ↑ ر.ک: نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص۶۱.
- ↑ ر.ک: منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص۶۱؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام.
- ↑ ر.ک: امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص۲۸۷؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت.
- ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، در محضر علامه طباطبایی، ص۲۰۱.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول، ج ۳، ص۱۹.
- ↑ ر.ک: امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۶۱.
- ↑ ر.ک: طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۳.
- ↑ ر.ک: گنجی، حسین، امام‌شناسی، ج ۱، ص۲۳۳ ـ ۲۳۶؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام (با رویکرد قرآنی، روایی، عرفانی، فلسفی، کلامی)، ص۸۵ ـ ۹۰.
- ↑ ر.ک: جزایری، سید محمود، مکاتبۀ اختصاصی با دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۱۹۲ و....
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، ص۳۰۷.
- ↑ ر.ک: طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص۲۸۶ ـ ۲۸۹.
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ ۲۰ و ۲۱.
- ↑ سورۀ آل عمران، آیۀ ۳۷.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء، ص۱۰۹، مجلۀ قرآن شناخت، ش ۲، ص۱۰۹.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه.
- ↑ ر.ک: خاتمی، سید احمد، در آستان امامان، ملائکه و دیدار با امامان، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص۲۵۵.
- ↑ ر.ک: امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص۲۸۷؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۳۳۹.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۲۵۴، ح ۳.
- ↑ ر.ک: تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص۱۳۹؛ منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار‌الأنوار، ج ۲۶، ص۸۸.
- ↑ ر.ک: رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص۶۱؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص۴۷ ـ ۴۹.
- ↑ ر.ک: تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی ج۱، ص۱۳۹؛ منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم؛ هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغدا، ص۶۱؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص۴۷ ـ ۴۹؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح).
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت.