بحث:عصمت وحی

عصمت وحی به معنای مصونیت، سلامت و خطاناپذیری وحی است. مقتضای علم و قدرت و حکمت الهی و لازمۀ هدایت انسان‌ها آن است که وحی الهی بدون هیچگونه خطا و اشتباهی به دست مردم برسد.

معناشناسی عصمت وحی

عصمت در لغت به معنای منع و جلوگیری است و در اصطلاح به کسی که از خطا و اشتباه مصون باشد را معصوم می‌‌گویند. عصمت وحی به معنای مصونیت، سلامت و خطاناپذیری وحی است.

مهمترین کسانی که باید صفت عصمت در آنها به طور ویژه وجود داشته باشد پیامبران الهی هستند، چراکه آنان مسئولیت ابلاغ وحی به مردم را بر عهده دارند. به عبارتی می‌‌توان گفت مهم‌ترین هدف پیامبران رساندن حقایق وحیانی برای سعادت دنیوی و اخروی بشر است. لذا مسلمانان معتقدند خطاپذیری پیامبران در ابلاغ وحی الهی موجب نقض رسالت آنها می‌‌شود.

ضرورت عصمت وحی

در زمنیۀ عصمت وحی باید توجه داشت، به دلیل آنکه خداوند درصدد هدایت انسان هاست و ارسال وحی باید از هرگونه خطایی مصون باشد علاوه بر عصمت پیامبران ملائکه ایی هم که وحی را از طرف خداوند برای پیامبران نازل می‌‌کنند نیز باید از عصمت برخوردار باشند تا وحی به سلامت به بندگان الهی برسد. علاوه بر اینکه، خداوند متعال برای حفظ وحی خویش عده‌ای از فرشتگانش را مأمور ساخته است. از ابن عبّاس نقل شده است: هیچ آیه‌ای بر پیامبر نازل نمی‌شد جز اینکه چهار فرشته نگهبان آن بودند تا به پیامبر برسانند.

مصادیق عصمت وحی

مقالهٔ اصلی: عصمت قرآن

مقالهٔ اصلی: عصمت پیامبر

مقالهٔ اصلی: عصمت امام

دلایل عصمت وحی

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت وحی

معنای وحی

واژه وحی در زبان عربی و همچنین در قرآن کریم، در معانی گوناگونی به کار رفته است، که ذکر و بررسی آنها خارج از بحث کنونی ماست. ما در اینجا فقط به ذکر معنای اصطلاحی آن پرداخته و ویژگی‌های آن را توضیح می‌دهیم. دریافت و تلقی وحی در اصطلاح علم کلام، عبارت است از: تفهیم اختصاصی مطالبی، به طریق غیر عادی. از طرف خداوند به بنده برگزیده‌ای که مأمور هدایت مردم شده است. امّا اینکه حقیقت و ماهیت وحی چیست، و به چه صورتی دریافت می‌شده است. از امور غیر قابل توصیف است. فقط باید آن را درک کرد تا حقیقت آن را دانست؛ هنگامی می‌توانیم حقیقت و کیفیت وحی را دریابیم که به خود ما هم وحی بشود. مثلاً اگر برای کسی که کور مادرزاد است، گل‌ها و رنگ آنها و لذتی را که از دیدن آنها به انسان دست می‌دهد، توصیف کنند، آن شخص، تنها چیزی که می‌تواند درک کند این است که در عالم خارج چیزی به نام گل وجود دارد. و دارای انواع و اقسام گوناگون و رنگ‌های متفاوتی هم می‌باشد، و آدمی از دیدن آنها لذت می‌برد؛ امّا این فهم ناقص و درک اندک از واقعیت گل بسیار دور است.

آنچه مسلم است و از قرآن کریم فهمیده می‌شود، این است که وحی به سه صورت انجام می‌گرفته است:

1. به وسیله القای مستقیم در قلب پیامبر؛
2. با القا از پشت پرده و حجاب، به طوری که پیامبر، شخص متکلم را نمی‌دیده است؛
3. از طریق فرشتگان، که به نظر و نگاه پیامبر می‌آمدند، و گاه نامرئی بودند. قرآن کریم در این مورد می‌فرماید: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾.

دانش و آگاهی بشر، قادر به درک واقعیت وحی نیست؛ تنها چیزی که ما می‌دانیم این است که می‌توان به کمک دلایل عقلی و شواهد قرآنی و روایی ویژگی‌ها و خصوصیاتی را برای وحی ذکر کرد که تا اندازه‌ای پرده از چهره غیبی این پدیده ماورایی کنار رود و اذهان غبارآلود ما آدمیان خاکی با این هدیّت آسمانی آشنا شود. از این رو برای آشنایی – ولو بسیار سطحی و زمینی – با این نعمت بزرگ الهی، به دو ویژگی عمده که از مقوّمات آن به شمار می‌روند، اشاره می‌کنیم:

1. دریافت وحی از سوی پیامبران، از نوع دریافت‌های حضوری بوده است. می‌دانیم که علوم و ادراکات آدمی به دو دسته کلّی قابل تقسیم هستند: حصولی و حضوری. در علوم حصولی همیشه صورت ادراکی، بین عالم و معلوم، واسطه و فاصله می‌شود؛ یعنی، قوّه درّاکه آدمی مستقیماً با خود واقع سر و کار ندارد، بلکه صورتی از آن را می‌یابد. امّا در علم حضوری، شخص عالم، عین معلوم را می‌یابد؛ یعنی، خود واقعیت را دریافت می‌کند و نه صورت ذهنی آن را. احساس درد یا گرسنگی و به طور کلی، حالات روانی و روحی، از این نوعند. با توجه به این توضیح، باید گفت که ادراک وحی و دریافت و تلقی آن هم از قبیل علم حضوری است؛ زیرا که "پیغمبر وحی را از راه فکر – که اکتسابی است- دریافت نمی‌کند". بلکه "کسی که استعداد دریافت آن را داشته باشد واجد یک حقیقت علمی می‌شود که حضوراً آن را می‌یابد و ارتباط آن را با وحی‌کننده - خواه فرشته‌ای واسطه باشد یا نباشد - مشاهده می‌کند".
2. ویژگی دوم پدیده وحی که در واقع، نتیجه ویژگی اول می‌باشد - خطاناپذیری آن است؛ یعنی مانند ادراکات حسی و عقلی نیست که در معرض خطا و اشتباه باشد. چرا که تلقی وحی یعنی یک دریافت غیبی و باطنی که از قبیل علم حضوری است و در علم حضوری، هیچ گونه خطا و اشتباهی راه ندارد؛ زیرا که خطا و اشتباه تنها در واسطه بین عالم و معلوم امکان تحقق دارد؛ در حالی که در علم حضوری، بین عالم و معلوم چیزی واسطه نمی‌شود. اصلاً مقسم صحیح و خطا ادراک حصولی است [نه حضوری. بنابراین، امکان خطا و اشتباه در خود وحی نمی‌رود و همچنین] کسی که به او وحی می‌شود، هیچ‌گاه شک نمی‌کند که آیا به من وحی شده یا خطا می‌کنم.

اهل لغت، وحی را در این چند معنا استعمال کرده‌اند: اشاره، الهام، کلام خفی، وسوسه و القا در قلب.

وحی، مصدر باب "وحی، یحی" و قدر مشترک میان این معانی، همان "تفهیم خفی" است که از خلق پنهان است؛ هم‌چنان که ابن منظور در لسان العرب از ابن انبازی نقل می‌کند: "وحی را از آن جهت وحی نامیده‌اند، که خداوند آن را مخصوص انبیا قرار داده و از خلق پنهان کرده است".

در اصطلاح قرآن وحی به چند چیز اطلاق می‌شود؛ مثل: رسالت، قرآن، رؤیا، کتاب، وسوسه شیطان و امر. ولی مراد ما از کلمه وحی، قرآن و روایات است.

عصمت وحی در مقام تلقی و ابلاغ

«آیا مصونیت پیام خداوند، در مقام تلقی و ابلاغ، به واسطه امور ماوراء الطبیعی؛ همچون ملائکه و امثال آنها صورت می‌گیرد؟ یا اینکه مصونیّت آن به واسطه قدرت و نیرویی است در درون شخص پیامبر؟ بعضی به بهانه آیات ۲۶-۲۸ سوره جن، مصونیت پیامبران را در مقام تلقی و ابلاغ وحی، به به عامل یا عواملی بیرون از ذات انبیا باز گردانده‌اند؛ عواملی همچون: ملائکه پاسدار و نگهبان.

این سخن در مورد ابلاغ وحی قابل پذیرش است. اما در زمینه تلقی آن با توجه به ویژگی‌هایی که برای وحی ذکر کردیم، به نظر می‌رسد بهتر آن باشد که بگوییم: انبیا انسان‌های شایسته و برگزیده‌ای هستند که توانایی برخورداری از یک نوع ادراک شهودی و علم حضوری خاصی را دارا می‌باشند. و با توجه به خاصیت خطاناپذیری علم حضوری، می‌توان گفت: ادراک وحی به گونه‌ای است که امکان خطا و اشتباه در آن نیست و احتیاجی به نگهبان و حافظ ندارد.

اشکال: ممکن است گفته شود، اگر ادراک وحی به گونه‌ای است که نیازی به نگهبان و حافظ ندارد، پس تعابیری که در قرآن است، مانند: "... برای او از پیش‌رو و از پشت سرش نگهبانانی بر خواهد گماشت: تا معلوم بدارد که پیام‌های پروردگار خود را رسانیده‌اند..."، به چه معناست؟

جواب: آنچه مسلم است این است که وحی به صورت یک پیام مکتوب و بسته‌بندی شده‌ای نیست که خداوند آن را به دست ملائکه داده باشد. تا آن را تحت‌الحفظ از کمینگاه‌ها و گذرگاه‌هایی عبور داده، از دسترس شیاطین و راهزنان دور نگه دارند؛ تا به دست پیامبر بدهند. بلکه به دلیل عجز بشر از درک حقیقت امر، خداوند آن را با تعبیراتی بیان فرموده است که هر کس به فراخور حال خویش، درکی از آن داشته باشد. اصولاً دأب قرآن کریم بر این است که مطالب پیچیده و معارف بلند را با تعبیراتی بیان می‌فرماید که همه مردم، عالم و عامی، از آن بهره‌مند شوند.

وحی و تجربه دینی

وقتی وحی به تجربه دینی پیامبر تفسیر شود و ابلاغ وحی، "تعبیرِ" تجربه‌های شخصی و مشاهدات درونی شخص پیامبر قلمداد گردد، گریزی از اعتقاد به خطاپذیری وحی نخواهد بود.

وقتی تجربه در تعبیر می‌آید، از فرهنگ متأثر است و چهار محدودیت انسان، یعنی محدودیت تاریخی، محدودیت زبانی، محدودیت اجتماعی و محدودیت جسمانی در تجربه او اثر می‌گذارد. [و این] چهار محدودیت، آن حقیقت نهایی را دائماً پنهان می‌کند.

یکی از محققان مسیحی در این زمینه می‌گوید:... اعتنای خداوند این نبوده است که یک کتاب معصوم املا کند، یا تعالیم تخطی‌ناپذیر و خطاناپذیری القا کند... وحی الوهی و واکنش انسانی همواره در هم تنیده بوده است. یک مواجهه که به مشیت و مبادرت الهی بوده، توسط بشر جایزالخطا، تجربه، تعبیر و توصیف شده است.

همچنین کارل بارث می‌گوید: وحی خداوند عبارت است: از: "سخن به کلی دیگر"... [اما] از طریق مجموعه سخنان خطا آمیز انسانی که چه در کتاب مقدس و چه در هر بشارت دیگر هست و نه از "مجموعه‌ای سخن بی‌خطا" است که آن سخن به کلی دیگر خدا به گوش می‌رسد.

رهاورد تلاش‌های فراوان علمای مغرب زمین درباره پدیده وحی را می‌توان به این صورت بیان کرد: وحی همان الهام و مکاشفه انبیاست که از آن به تجربه دینی پیامبران یاد می‌کنند. آن هم تجربه‌ای که آن‌گاه که به تعبیر در می‌آید، پیش‌فرض‌هایی ذهنی و محدودیت‌های بشری، خواه ناخواه، تأثیر خود را می‌گذارند. زیرا: الهام، املا نیست، بلکه انتقال معنا به قلب است... و الهام هرگز شخصیت... را از بین نمی‌برد؛ زیرا شخص الهام یافته، در میان مردم زمان خویش زندگی می‌کند و مانند سایر افراد جامعه، دارای یک سلسله معلومات و احساسات و اسلوب ویژه خود اوست... و از فرهنگ و تمدن عصر خویش و شرایط حاکم بر جامعه‌اش تأثیرپذیر است.

ناگفته نماند که در دهه‌های اخیر، برخی از معتقدان مسیحی، برای پرهیز از پیامدهای چنین تفسیری از وحی - که به بی‌ثباتی دین می‌انجامد - به همان رأی نخستین مسیحیت در باب وحی بازگشته و معتقد شده‌اند که الفاظ کتاب مقدس نیز، عیناً وحی خداوند است.(...)

تلاش‌های فوق که شاید بعضاً خیرخواهانه و مشفقانه نیز بوده‌اند، به جای آن‌که گرهی از کار دین بگشایند، گره‌هایی چند بر آن زده‌اند؛ زیرا بر فرض که بتوان بر اساس این مبنا، عصمت در مقام تلقی را به نحوی توجیه کرد، اما دیگر راهی برای اعتقاد به عصمت انبیا در مقام ابلاغ وحی باقی نمی‌ماند. طبق این نظریه، پیامبر هرگز نمی‌تواند خود را از تنگنای محدودیت‌های چهارگانه یاد شده برهاند؛ چه اینکه او انسان است و مانند هر انسان دیگری از محدود شدن در زندان‌های چهارگانه ناگزیر است. اگر هم بخواهد خود را از این بندها برهاند، جامعه بشریت را از وجود خود دور کرده است.

نقد و بررسی: بررسی کامل این پنداره، در این مختصر نمی‌گنجد و خود محتاج نوشتاری مستقل دراین زمینه است. بنابراین به ذکر چند نکته بسنده می‌کنیم.

• اگر واقعیت و حقیقت وحی - آنگاه که توسط پیامبر به تعبیر در می‌آید - دستخوش تحول و تغییر شده، از محدودیت‌های انسانی متأثر شود؛ در این صورت اشکالی که بر این نظریه وارد است، لزوم لغویت و عبث بودن ارسال رسل و انزال کتب است و با ادله محکم عقلی "عصمت در مقام ابلاغ" منافات دارد؛ زیرا اگر تنها راه سعادت و هدایت انسان، خود، دستخوش تغییر، تحول و خطا گردد و بازتابی از محیط اجتماعی و فرهنگی موجود باشد، چه فایده‌ای بر آن مترتب خواهد بود؟ و با توجه به ناکافی بودن حس و عقل برای هدایت انسان، غرض خداوند حکیم از آفرینش انسان‌ها، چگونه تأمین خواهد شد؟ آری، این سخن که از جانب خداوند تنها معانی القا شود و تعبیر آن از طریق پیامبر صورت گیرد، به نحوی با مسأله عصمت قابل جمع است. به این صورت که همان واقعیت و حقیقت پیام الهی که مورد تجربه قرار گرفته بی هیچ افزایش و کاهشی به دست مردم برسد؛ و هر چند در تعبیر و تفسیر سایر تجربه‌ها. محدودیت‌های بشری تغییراتی را موجب می‌گردند، در خصوص تجربه وحیانی، خود خداوند ضامن حفظ آن باشد، و چنانکه اصل وحی، امری مافوق طبیعت است. کیفیت حفظ آن نیز بدین گونه باشد. امّا این تفسیر - همچنان که روشن است - رضایت صاحبان این نظریه را فراهم نیاورده، با تصریحات آنان بر خطاپذیر بودن "تعبیر وحی" تناسب ندارد. در عین حال، باید توجه داشت، در خصوص قرآن کریم، به دلایل متعددی عین الفاظ آن، وحی خداوند است که از سوی او به پیامبر القا شده است؛ نه آنکه تنها معانی و مفاهیم آن به پیامبر وحی شده و تعبیر آن از خود ایشان باشد. یکی از آن دلایل، مسأله اعجاز در فصاحت و بلاغت قرآن است. چه آنکه مقتضای اعجاز لفظی، این است که تعبیرات قرآنی، عین وحی باشند؛ نه بازتابی از سخنان پیامبر، همراه با تأثیرات و محدودیت‌های تاریخی، اجتماعی و امثال آن.
• ثبات وحی و اشتراک ادیان آسمانی در مبدأ و منشأ واحد، با این امر منافات ندارد که فرستنده وحی، خود، شرایط زبانی، اجتماعی و تاریخی را در نظر گیرد تا در نتیجه، در عین اینکه ادیان الهی در اصول اساسی و کلیات، با یکدیگر وحدت و اشتراک دارند، اختلافاتی در فروعیات و خصوصیات اجتماعی و تاریخی داشته باشند؛ مثلاً زبانی که ابزار ابلاغ پیام الهی است، در هر جامعه‌ای و در هر موقعیتی متناسب با آن جامعه و موقعیت خواهد بود؛ زیرا این خلاف حکمت الهی است که برای هدایت یک قوم از زبانی که برای آنان بیگانه است، استفاده کند. اساساً، خود فرستنده وحی، به مصالح هر جامعه و مناسب‌ترین شیوه برای هدایت آنها آگاه‌تر است و لزومی ندارد این امر را به گیرنده وحی (پیامبر) واگذارد.
• نکته دیگر این است که وقتی ما با پدیده‌ای رو‌به‌رو هستیم که نمی‌توان صحنه تلقی و دریافت آن را در معرض نمایش و مشاهده دیگران قرار داد؛ به عبارت دیگر امری کاملاً شخصی و غیر قابل تکرار است؛ و از طرفی پدیده‌ای خردگریز و خارج از دسترس تحلیل‌های عقلانی است، و به تعبیر خود آنها "به کلی دیگر" (سخنی مغایر با سنخ سخن‌هایی که انسان از آن آگاهی دارد) می‌باشد؛ به حکم عقل، بهترین و شاید تنها راه شناخت و آشنایی با آن، پرسش از نزدیک‌ترین "منِ" وابسته به آن می‌باشد. به حتم تحلیل و تبیینی که از این طریق حاصل می‌گردد، کم ارزش‌تر از تبیینی که امثال لو‌تر و تیرل از آن دارند، نیست. بنابراین عاقلانه‌ترین راه آشنایی با این پدیده، پرسش از گیرندگان آن می‌باشد و نه تبعیت از کسانی که از این مقام ممتاز معنوی بیگانه‌اند. وقتی خصوصیات وحی را از گیرندگان آن جویا شویم، در می‌یابیم که آنان نقش خود را به "واسطه بودن" محدود و محصور می‌کنند؛ هم در ناحیه معانی و هم در گستره الفاظ. اما اینکه این قدرت و نیرویی که در گیرندگان وحی بوده، از چه سنخی و به چه صورتی بوده است- همچنان که کراراً تذکر داده شد – ما از تفسیر دقیق آن ناتوانیم. آری، الهامات و مشاهدات شخصی، که هر انسانی کما بیش در زندگی خود دریافت داشته است، به ما کمک می‌کند که وجود استعداد گیرندگی وحی را در برخی از انسان‌ها بپذیریم؛ ولی این بدان معنا نیست که وحی را مساوی با الهام و کشف و شهود بدانیم.
• پیشتر گذشت که برای برداشت نوین از وحی و تفسیر آن به تجربه دینی پیامبر، بر سه انگیزه و عامل بنیادی می‌توان انگشت نهاد:

1. حل مشکل تناقض‌ها و اختلافات متون مقدس، چاره‌جویی برای مسأله تحریف آنها، و آشتی دادن معارف دینی با علوم جدید.
2. اعتقاد به تجربه‌گرایی و تعمیم قوانین علمی و تجربی به تمامی پدیده‌ها.
3. آشتی دادن بین ثبات وحی و تحول و تغییر در معارف بشری.

حال آنکه، هیچ کدام از این انگیزه‌ها، شایستگی آن را ندارند که منشأ اختراع چنین نظریه‌ای باشند؛ زیرا:

اولاً: بین معارف اصیل و آسمانی ادیان با علوم جدید تعارضی پیش نمی‌آید و اگر تعارضی باشد، یکی از عوامل آن، تحریفات و معارف غیر دینی است که به غلط، جزو دین قلمداد شده‌اند، چنان‌که در قرون وسطا، معجونی از فلکیات بطلمیوسی، طبیعیات ارسطو و... توسط کلیسا به عنوان تفسیر کتاب مقدس پذیرفته شده بود. و پس از آنکه اکتشافات تجربی، بطلان این نظریه‌ها را به اثبات رساند، ارباب کلیسا به جای اعتراف به اشتباه خود، مسأله تعارض علم و دین را مطرح کردند و به دنبال آن وقایع تأسف باری - که اشاره شد - پدید آمد. بنابراین بر فرض، اندیشمندان مسیحی - که به تجربه دینی روی آوردند- از این جهت عذری داشته باشند، مسلمانانی که بی‌دلیل از آنها تبعیت کرده، معذور نیستند.

ثانیاً: نباید مرعوب پیشرفت‌های تجربی قرار گرفته، از خوف اینکه گزاره‌های دینی به لحاظ تجربی نبودن، فاقد معنا قلمداد گردند، قوانین تجربی را به تمامی پدیده‌ها سرایت دهیم. زیرا، کمترین اشکال این اصل آن است که خودش، خودش را تکذیب می‌کند. چرا که هیچ راه تجربی برای اثبات یا ابطال آن وجود ندارد.

ثالثاً: چنان‌که در نکته دوم اشاره شد، اشتراک ادیان در اصول اساسی، منافات با اختلاف در فروعات و خصوصیات فرهنگی اجتماعی ندارد. هم‌چنین تحول و تغییر زندگی و معارف بشری نیز تعبیری مغالطه‌آمیز است. باید توجه نمود که نیازهای اساسی بشر که ادیان برای تأمین آنها آمده‌اند، تحول نمی‌یابند، بلکه آن‌چه تغییر می‌کند شکل و قالب‌هاست، نه مغز و محتوا.

• در سخنان صاحبان این نظریه، تناقضاتی به چشم می‌خورد. از جمله اینکه بعضی به طور مطلق، تجربه دینی را خطاپذیر خوانده و در مورد آن گفته‌اند: واقعیت تجربه دینی بدیهی نیست. فقط بدین جهت که فرد مذهبی خالصانه بر این باور است که امری متعالی وجود دارد، نمی‌تواند تضمینی برای واقعی بودن آن باشد. توهم، حقیقتی در زندگی است و دین نیز از آن ایمن نیست. داده تجربه دینی، همانند داده هر نوع دیگر از تجربه، باید منتقدانه در کوره آزمایش قرار گیرد.

پیش از این نیز تصریحات برخی را در مورد خطاپذیر بودن تجربه دینی وحیانی ذکر نمودیم. درعین حال، عده‌ای بدون اینکه راهی برای نجات وحی از این گرداب نشان دهند و توجیهی برای خطاناپذیری آن ارائه نمایند، آن را میزان صحت سایر تجارب دینی قرار داده می‌گویند:

آن‌چه انبیا به عنوان وحی گفته‌اند، مقیاس صحت آن مطالبی است که دیگران در تفسیر تجربه دینی خود می‌گویند.