ابن مسعود ثقفی در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '</div> <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> ==مقدمه==' به '</div> ==مقدمه==') |
جز (جایگزینی متن - 'ابن ابی حاتم' به 'ابن ابی‌حاتم') |
||
| (۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = ابن مسعود ثقفی | |||
| عنوان مدخل = ابن مسعود ثقفی | |||
| مداخل مرتبط = [[ابن مسعود ثقفی در تاریخ اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
سعد یا سعید بن مسعود از [[اصحاب رسول خدا]] {{صل}} است که توانست در [[همراهی]] ایشان [[ایمان]] و [[صداقت]] خود را ثابت کند<ref>جواهر المطالب فی مناقب الامام علی {{ع}}، محمد بن أحمد الدمشقی الباعونی الشافعی، ج۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷.</ref>. از او در برخی متون با نام سعد و در برخی متون، سعید<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر ج۲، ص۶۰۲، أسد الغابة، ابن اثیر، ج۲، ص۲۹۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، نمازی شاهرودی، ج۴، ص۷۹ و ج۴، ص۴۲، المفید من معجم رجال الحدیث، جواهری، ص۲۵۳ و رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۸۹۲.</ref> و در برخی مآخذ با نام [[مسعود بن قیلة]] یاد شده است<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۷، ص۴۰۸.</ref>؛ او از [[راویان حدیث]] [[نبوی]] شناخته می‌شود<ref>تفسیر القرآن العظیم، ابن أبی حاتم رازی، ج۷، ص۲۳۱۷: الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، سیوطی، ج۴، ص۱۶۲؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۶۲، ص۲۷۳؛ التاریخ الکبیر، بخاری، ج۴، ص۵۰ و الجرح و التعدیل، ابن ابی‌حاتم رازی، ج۴، ص۹۴.</ref> و همچنین او {{متن حدیث|مَا كُنَّا نَعْرِفُ الْمُنَافِقِينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ الله {{صل}} إِلَّا بِبُغْضِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ}} را [[نقل]] کرده است<ref>الامام البخاری و فقه أهل العراق، حسین غیب غلامی هرساوی، ص۲۵ - ۲۶.</ref>. او عموی [[مختار بن ابی عبید ثقفی]] است<ref>منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل مازندرانی، ج۵، ص۱۱۰؛ طرائف المقال، سید علی بروجردی، ج۱، ص۵۳۹ و مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۴، ص۷۹.</ref> و وی در زمان [[عمر]] در [[شهر کوفه]] [[زندگی]] می‌کرد و از [[دوستان]] و طرفداران جناب [[عمار بن یاسر]] بود و وقتی [[عمر بن الخطاب]] جناب [[عمار]] را از [[حکومت]] [[کوفه]] بر کنار کرد؛ او برای انصراف [[عمر]] از این [[تصمیم]] واسطه شد<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۳، ص۲۰۸ – ۲۰۹؛ تاریخنامه طبری، بلعمی، ج۳، ص۵۲۱؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۳، ص۵ و ۳۱؛ تاریخ الکوفة، سید براقی، ص۲۹۵ و ۳۰۹؛ فتح الباری، ابن حجر، ج۲، ص۱۹۶؛ عمدة القاری، عینی، ج۶، ص۵، ابن کثیر، ج۷، ص۱۲۰ – ۱۲۱؛ الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله، کلاعی، ج۲، ص۵۶۹ و قبیلة بنو عبدالقیس، عبدالهادی ربیعی، ج۳، ص۷-۸.</ref>. | |||
او در زمان [[حکومت]] [[مولای متقیان]]، [[حضرت علی]] {{ع}} در [[خدمت]] [[امام]] و مولای خود بود و ابتدا [[حاکم]] استان الزوابی<ref>الأخبار الطوال، ابن قتیبه دینوری، ص۱۵۳-۱۵۴.</ref> و سپس [[حاکم]] [[مدائن]] یا [[ساباط]] [[مدائن]] شد<ref>الخلاف، شیخ طوسی، ج۱، ص۵۹۲؛ المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، شیخ طبرسی، ج۱، ص۲۱۰؛ لوامع صاحبقرانی، محمدتقی مجلسی، ج۳، ص۴۲۴؛ موسوعة طبقات الفقهاء، سبحانی، ج۳، ص۳۸۶ (پاورقی) و الروض العطار فی خبر الأقطار، محمد بن عبدالمنعم حمیری، ج۲۹۷.</ref>؛ در [[فتنه]] [[عبدالله بن سبا]] [[حضرت علی]] {{ع}} او را به [[مدائن]] [[تبعید]] کرد تا به خاطر حضور مقتدرانه [[سعید بن مسعود]] در آنجا از [[شر]] فتنه‌های [[عبدالله بن سبا]] در [[امان]] باشد<ref>عبدالله بن سبا، سید مرتضی عسکری، ج۲، ص۲۲۵ - ۲۳۴.</ref>. لذا [[حضرت علی]] {{ع}} هنگام حرکت به سوی [[صفین]] از کنار این [[شهر]] گذشت و در نامهای به او چنین نوشت: "تو [[رضایت]] [[امامت]] را جلب کرده‌ای<ref>نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، محمودی، ج۵، ص۱۴ - ۱۶؛ الصحابة بین العدالة والعصمة، شیخ محمد سند، ص۱۷۲ و مصباح البلاغة، میرجهانی، ج۴، ص۱۵۲.</ref>". همچنین [[امام علی]] {{ع}} هنگام عبور از کنار این [[شهر]] با دیدن آثار کاخ کسری اشعاری را هم سرود<ref>السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج، فاضل قطیفی، ص۹۹؛ الینابیع الفقهیه، علی اصغر مروارید، ج۵، ص۳۲۴ و ۷. الأخبار مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغة، القاینی خراسانی، ج۴، ص۵۴۱.</ref>. [[سعد بن مسعود]] در تمام جنگ‌های [[مولای متقیان]] {{ع}} در کنار ایشان بود <ref>الأخبار الطوال، ابن قتیبة دینوری، ص۱۴۶؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۴۳، ص۴۴۹؛ أنساب الأشراف، بلاذری، ج۲، ص۲۳۵؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۳، ص۲۳۱ - ۲۳۲ و ۲۸۰؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۲، ص۱۶۰؛ الأمتاع الأسماع، مقریزی، ج۱۳، ص۲۳۸ - ۲۳۹؛ الاصابه، ابن حجر، ج۳، ص۷۰ و تاریخ الطبری، طبری، ج۳، ص۵۶۳.</ref> و در [[مبارزه]] با [[خوارج]] هم از وی یاد شده است<ref>مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغة، قاینی خراسانی، ج۶، ص۱۵۰ – ۱۵۲.</ref>. بعد از [[شهادت]] [[مولای متقیان]]، [[حضرت علی]] {{ع}} [[حکومت]] در دستان [[با کفایت]] [[امام حسن مجتبی]] {{ع}} قرار گرفت<ref>تاریخ الطبری، طبری، ج۴، ص۱۲۱ و المنتظم، ابن جوزی، ج۵، ص۱۶۴.</ref> و ایشان نیز [[سعید بن مسعود]] را در [[مقام]] خود نگه داشت<ref>الغارات، ثقفی کوفی، ج۱، ص۲؛ تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۲۰۱؛ أنساب الأشراف، بلاذری، ج۲، ص۴۸۴ - ۴۸۵؛ تاریخ الطبری، طبری، ج۴: ص۱۲۱ - ۱۲۲؛ نقد الرجال، تفرشی، ج۲، ص۳۲۷؛ تعلیقة علی منهج المقال، وحید بهبهانی، ص۲۶۵؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، اسماعیل مازندرانی، ج۱، ص۱۹۴؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۲، ص۱۶۹ و نهایة الأرب فی فنون الأدب، نویری، ج۲۰، ص۱۰۲.</ref> و به خاطر شرایط خاص زمان و وجود بحران‌های شدید [[امام حسن]] {{ع}} مجبور شد با لشکری [[عظیم]] به سوی [[معاویه]] حرکت کند <ref>المنتظم، ابن جوزی، ج۵، ص۱۶۶.</ref>؛ با حرکت این [[لشکر]] [[معاویه]] خواست تا با [[پول]] و وعده‌های خیالی عده‌ای از سران [[سپاه امام]] را بفریبد و از کسانی که در دام [[معاویه]] [[اسیر]] شد، [[عبیدالله بن عباس]]، پسر عموی [[امام حسن]] {{ع}} بود که به ایشان [[خیانت]] کرده، [[لشکر]] را رها کرد<ref>معجم رجال الحدیث، خوئی، ج۱۲، ص۸۰ – ۸۱ و جواهر التاریخ، کورانی، ج۳، ص۲۲.</ref>. | |||
برخی از بزرگان [[شهر کوفه]] نیز حاضر شدند در مقابل وعده‌های [[معاویه]]، [[امام حسن]] {{ع}} را به او [[تسلیم]] کنند، یا ایشان را بکشند<ref>علل الشرائع، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۲۰ - ۲۲۱ و اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج۱، ص۵۶۹.</ref>. هنگامی که [[امام حسن]] {{ع}} از [[مکر]] و [[خیانت]] [[اشراف کوفه]] مطلع شد، در نزدیکی [[مدائن]] توقف کرده، وضعیت [[سپاه]] را سنجید<ref>مقاتل الطالبین، ابی الفرج اصفهانی، ص۴۱ و بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج۴۴، ص۴۶- ۴۷. أعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ص۵۶۸ - ۵۶۹، و موسوعة کلمات الإمام الحسن {{ع}} جمعی از نویسندگان، ص۱۲۵ - ۱۲۶.</ref>؛ در این حال، عده‌ای از [[خوارج]] [[امام]] را به [[شرک]] و [[خیانت]] متهم کرده، بر [[امام حسن]] {{ع}} شوریدند<ref>أعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ص۵۶۸ - ۵۶۹، و موسوعة کلمات الإمام الحسن {{ع}} جمعی از نویسندگان، ص۱۲۵ – ۱۲۶؛ الارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۱۲؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ابن ابی الفتح اربلی، ج۲، ص۱۶۳؛ عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبة، ص۶۶ و مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۱۲۳.</ref>؛ زیرا آنان فقط به [[جنگ]] می‌اندیشیدند و تنها راه مقابله با [[فتنه]] [[اموی]] را مقابله مستقیم و مسلحانه می‌دانستند؛ اما [[امام حسن]] {{ع}} در مرحله اول به [[حفظ]] کیان [[مسلمین]] و در مرحله بعد به حضور در رأس [[قدرت]] می‌اندیشید؛ و این دو گانگی در [[اندیشه]]، [[اهل]] [[نهروان]] را بر آن داشت که ناجوانمردانه بر [[امام]] و [[حاکم]] خویش یورش می‌برند. و در این یورش شخصی به نام [[سنان]]<ref>الارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۱۲؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ابن ابی الفتح اربلی، ج۲، ص۱۶۳؛ عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبة، ص۶۶ و مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۱۲۳.موسوعة، کلمات الإمام الحسن {{ع}}، ص۱۲۲.</ref>، ناجوانمردانه به [[جان]] [[امام حسن]] {{ع}} [[سوء قصد]] و ایشان را به شدت مجروح کرد<ref>موسوعة، کلمات الإمام الحسن {{ع}}، ص۱۲۲. الفتوح، ابن اعثم کوفی ج۴، ص۲۸۷– ۲۸۸؛ أعیان الشیعة، ج۷، ص۲۳۰ و وضوء النبی، شهرستانی، ج۱، ص۱۵۹.</ref>. [[امام حسن]] {{ع}} در این زمان به کوشک [[مدائن]] منتقل شده، در آنجا به استراحت پرداخت <ref>الفتوح، ابن اعثم کوفی ج۴، ص۲۸۷– ۲۸۸؛ أعیان الشیعة، ج۷، ص۲۳۰ و وضوء النبی، شهرستانی، ج۱، ص۱۵۹.</ref>. [[حاکم]] [[مدائن]]، [[سعید بن مسعود]] هم از [[امام]] {{ع}} چون [[جان]] خود محافظت می‌کرد. البته صاحبان برخی از منابع بر آن شده‌اند تا به این [[صحابی]] بزرگ [[تهمت]] بزنند؛ وی به [[امام]] [[خیانت]] نکرد و در دام [[مکر]] [[معاویه]] گرفتار نشده، نسبت به امویها [[روی خوش]] نشان نداد<ref>عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبه، ص۶۵ - ۶۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی ج۴، ص۲۸۸؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۵۶۹ و جواهر التاریخ، کورانی عاملی، ج۳، ص۲۰.</ref>. پس این افراد در پی [[تخریب]] اطرافیان وی بر آمدند؛ و درباره [[مختار بن ابی عبید الثقفی]] [[بدگویی]] کردند؛ زیرا نظر بیشتر نویسندگان متون [[اهل سنت]] نسبت به [[شخصیت]] مختار به شدت منفی است در این منابع آمده است: هنگامی که [[امام حسن]] {{ع}} در کوشک [[مدائن]] در حال معالجه بود، مختار به عموی خود گفت: "ما باید [[امام حسن]] {{ع}} را به [[معاویه]] [[تسلیم]] کنیم"، اما [[سعید بن مسعود]] او را [[سرزنش]] کرده و گفت: {{عربی|"قبح الله رأيك انا عامل أبيه وقد ائتمنني و شرفني و هبني نسيت بلاء أأنسى رسول الله ولا احفظه في ابن بنته و حبيبه؟"}}<ref>تنزیه الأنبیاء شریف المرتضی، ص۲۲۲؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۴۴، ص۲۷ - ۲۹ و جواهر التاریخ، ج۴، ص۳۸۱ - ۳۸۲.</ref>" اما [[حضرت]] [[آیت الله]] [[سید ابوالقاسم خوئی]] این سخنان را [[باطل]] و بی[[ارزش]] می‌داند <ref>معجم رجال الحدیث، خوئی، ج۱۹، ص۱۰۸ - ۱۰۹.</ref><ref>[[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، [[سعید بن مسعود الثقفی (مقاله)|مقاله «سعید بن مسعود الثقفی»]]، [[اصحاب امام حسن مجتبی (کتاب)| اصحاب امام حسن مجتبی]]، ص ۳۵۹-۳۶۲.</ref> | |||
==[[سعد بن مسعود ثقفی]]، فرماندار [[مدائن]]== | |||
[[سعد بن مسعود]] یکی از [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} بود که حضرت او را بعد از ورود به [[کوفه]]، بر آستان [[زوابی]] گمارد<ref>بحارالأنوار، ج۳۲، ص۳۵۷؛ أخبار الطوال، ص۱۵۳.</ref>. | |||
و در [[جنگ جمل]] [[امیر]] [[لشکر]] بر قبائل قیس و [[عبد القیس]] بود<ref>نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۱۳۳؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۹۳.</ref>. بعدها حضرت در هنگام [[جنگ صفین]]، او را به عنوان فرماندار مدائن [[انتخاب]] کرد که تا [[زمان]] خلافت [[امام مجتبی]]{{ع}} در این سمت باقی ماند. | |||
[[شهر]] مدائن پایتخت سابق [[ایران]] بود که در زمان [[خلیفه دوم]] فتح گردید و مدتی [[سلمان فارسی]] به عنوان [[حاکم]] مدائن [[منصوب]] شد و در آنجا از [[دنیا]] رفت. در [[زمان عثمان]] ابتدا [[حارث بن حکم]] و بعد از او [[حذیفه بن یمان]] به عنوان فرماندار مدائن انتخاب شدند و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} بعد از جنگ جمل، [[یزید بن قیس]] را به عنوان فرماندار مدائن انتخاب کرد<ref>بحارالأنوار، ج۳۲، ص۳۵۷.</ref>. برابر نقل [[بلاذری]]، برای مدتی [[لام بن زیاد]]، [[برادر]] [[مادری]] [[عدی بن حاتم]]، حاکم مدائن بود<ref>بلاذری، أنساب الاشراف، ج۲، ص۲۷۳.</ref>. | |||
[[شیخ طوسی]] در کتاب فهرست گوید: سعد بن مسعود ثقفی برادر [[ابو عبیدة بن مسعود]]، پدر مختار است که علی{{ع}} او را بر مدائن گماشت و او کسی است که [[امام حسن]]{{ع}} در [[روز]] [[ساباط]] به او [[پناه]] برد<ref>طوسی، فهرست، ص۵، در ترجمه ابراهیم بن محمد بن سعید.</ref>. | |||
[[حضرت علی]]{{ع}} زمانی که از نُخَیله به طرف [[صفین]] حرکت کردند، سعد بن مسعود را به [[فرمانداری مدائن]] گماشته و جنگجویان مدائن را با خود بردند<ref>نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۱۶۸.</ref>. سعد در این سمت باقی ماند و با [[خوارج]] به سرکردگی [[عبدالله بن وهب]] جنگید. | |||
[[نویری]] می‌نویسد: [[طَرَفة بن عدی]]<ref>از بعضی کتب تاریخی استفاده می‌شود که «طرفه» فرزند عدی بن حاتم و دو پسر دیگرش به نامهای «طَریف» و «طارف» در صفین در رکاب علی{{ع}} به شهادت رسیدند. ر.ک:امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۴۴؛ مطهری، داستان راستان، ج۲، ص۱۹۳؛ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۷۰؛ زبیدی، تاج العروس، ج۲۴، ص۸۱، دارالهدایه.</ref> جزو [[خوارج]] بود. از این روی پدرش، [[عدی بن حاتم]]، خواست او را از [[همراهی]] با خوارج باز دارد، اما به آنها دست نیافت. از این روی او کسی پیش [[سعد بن مسعود]] که [[فرماندار]] علی{{ع}} در [[مدائن]] بود، فرستاد و او را از کار خوارج [[آگاه]] و بر [[حذر]] داشت و او مواظبت کرد و دروازه‌های مدائن را بست و خود همراه سواران بیرون آمد و [[برادر]] زاده خود، [[مختار بن ابی عبیده]] را در مدائن گماشت و در [[طلب]] ایشان بیرون آمد. این خبر که به [[عبدالله بن وهب]] رواسبی رسید، راه خود را عوض کرد و به سمت [[بغداد]] حرکت کرد. (البته در آن [[زمان]] [[شهر]] بغداد نبوده است.) سعد بن مسعود شبانگاه در محل [[کرخ بغداد]] با پانصد سوار به عبدالله بن وهب برخورد و عبدالله با سی سوار به سوی او آمد و ساعتی [[جنگ]] کردند و [[اصحاب]] سعد دست از جنگ برداشتند و [[یاران]] سعد به او گفتند از جنگ با این گروه چه میخواهی که در باره آنها [[دستوری]] نداری. بگذار بروند و به [[امیرالمؤمنین]] [[نامه]] بنویس؛ در صورتی که دستور فرمود تعقیب کنی، آنگاه ایشان را تعقیب کن و اگر دیگری غیر از تو عهدهدار این کار شد، به [[سلامت]] ماندهای. سعد بن مسعود نپذیرفت و چون شب فرا رسید، [[عبد الله بن وهب]] از دجله عبور کرد و به [[سرزمین]] جوخی رفت و به سوی [[نهروان]] حرکت کرد و به یاران خود پیوست و سعد بن مسعود و سواران او از دسترسی به آنها [[ناامید]] شدند<ref>نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۱۵.</ref>. | |||
[[بلاذری]] نام فرزند عدی بن حاتم را زید دانسته و تصریح می‌کند طَریف در [[جنگ جمل]] همراه علی{{ع}} بود و به [[شهادت]] رسید و [[طرفه]] در [[جنگ نهروان]] در رکاب علی{{ع}} به شهادت رسید و کسی که با خوارج بود زید بن عدی بود<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۶۴.</ref>. آن [[زمان]] که [[معاویه]] در دربار خود به [[طعنه]] به عدی گفت: «أین الطّرَفات»؛ [[فرزندان]] تو کجا هستند؟ پاسخ داد در رکاب علی{{ع}} به [[شهادت]] رسیدند<ref>أمین، أعیان الشیعه، ج۸، ص۱۴۴.</ref>. برابر نقل [[سفینة]] البحار<ref>قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۷۰.</ref> و [[تاج العروس]]<ref>زبیدی، تاج العروس، ج۲۳، ص۸۱.</ref> گفت: در [[صفین]] به شهادت رسیدند. نام آنها در [[سفینه]] [[طریف]]، طَرَفه و مُطَرِّف ذکر شده و در تاج العروس به جای مُطَرِّف، [[طارف]] آمده است. این سه در [[راه خدا]] به شهادت رسیدند و [[عدی بن حاتم]] به آن [[افتخار]] می‌کرد و در ادامه گفتوگو معاویه گفت: علی کار خوبی نکرد که فرزندان تو را به کشتن داد و فرزندان خود را [[حفظ]] نمود. عدی گفت: من خوب عمل نکردم که زنده ماندم و علی به شهادت رسید<ref> قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۷۰.</ref>. | |||
[[حضرت امیرالمؤمنین]]{{ع}} برای [[جنگ نهروان]] در نامهای از [[سعد بن مسعود]] خواست که جنگجویان [[مدائن]] را بفرستد<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۳۷؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۱، ص ۳۲۳-۳۲۶.</ref> | |||
==[[نامه]] تشکرآمیز [[امام علی]]{{ع}} به سعد بن مسعود== | |||
برخی نوشته‌اند: [[مختار بن ابی عبیده]]، [[مالیات]] مدائن را که عمویش سعد بن مسعود [[کارگزار]] آنجا بود، نزد [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} آورد. او همه [[اموال]] را که بر آنها پارچه‌ای قرمز بود نزد حضرت گذاشت. و دست خود را داخل آن قرار داد و کیسه‌ای که در آن ۱۱۵ درهم بود بیرون آورد و گفت: «این از مالیات [[زنان]] روسپی است». | |||
علی{{ع}} فرمود:ما نیازی به مالیات زنان روسپی نداریم<ref>{{متن حدیث|لاَ حَاجَةَ لَنَا فِي أُجُورِ الْمُومِسَاتِ}}</ref>. | |||
و حضرت دستور داد اموال مدائن را به بیت المال بردند<ref>ابن أبی شیبه، مصنف، ج۷، ص۲۶۳؛ الإصابه، ج۶، ص۲۷۶، ش۸۵۶۷؛ اوزبک، مسند علی بن ابی طالب{{ع}}، ج۶، ص۵۰۶، ح۸۸۵۲.</ref>. این نشان می‌دهد که سعد در گردآوری [[خراج]] بسیار دقیق بوده و هیچگونه کوتاهی نداشته و حتی خراج و جزیه‌ای که [[اهل ذمه]] از طریق روسپیگری کسب کرده بودند و به وی دادند جدا کرده است<ref>ر.ک: همین کتاب، ج۳، ص۵۹۷، فصل منابع بیت المال.</ref> و به موقع [[خراج]] خود را ارسال نموده. از این روی [[امیرالمؤمنین]] هنگامی که [[سعد بن مسعود]] [[فرماندار مدائن]] بود، برای او چنین نوشت: تو ای سعد! خراجت را پرداخت کرده‌ای، از پروردگارت [[اطاعت]] نموده‌ای و [[رهبر]] و [[امامت]] را [[خشنود]] کرده‌ای، مانند کارمزد ضابط و [[نیکوکار]]، [[پرهیزگار]] و نجیب. پس [[خداوند]] [[گناهان]] تو را بیامرزد، [[کوشش]] تو را قبول کند و [[عاقبت]] تو را [[نیکو]] گرداند!<ref>{{متن حدیث|امَّا بَعْدُ: فَاِنَّكَ قَدْ أدَّيْتَ خَراجَكَ وَ أَطَعْتَ رَبَّكَ وَ أَرْضَيْتَ إِمامَكَ فِعْلَ الْمبِرِّ التَّقِيِّ النَّجيبِ، فَغَفَرَ اللَّهُ وَ تَقَبَّلَ سَعْيَكَ وَ حَسَّنَ مَآبَكَ}}؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۵۸.</ref>؛ | |||
امیرالمؤمنین در این [[نامه]] از سعد [[تجلیل]] می‌کند و می‌فرماید که تو [[امام]] و رهبرت را خشنود کرده‌ای و خراجت را پرداخت نموده‌ای؛ در حالی که در نامه‌های مختلفی که حضرت به [[استانداران]] و [[فرمانداران]] خود نوشته، همیشه آنها را به پرداخت خراج [[تشویق]] نموده و از کسر پرداخت آن بر [[حذر]] داشته است و این نشان [[ایمان]] و [[اعتقاد]] سعد و درستکاری و [[امانتداری]] اوست که حضرت اینگونه از او [[تمجید]] و تجلیل می‌کند و [[حسن عاقبت]] را برای او [[آرزو]] می‌کند و کسی که امیرالمؤمنین{{ع}} برای او [[دعا]] کند، مسلّماً [[عاقبت به خیر]] خواهد شد و این را سعد در [[زمان]] [[خلافت]] [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} نشان داد. | |||
نامه امیرالمؤمنین{{ع}} نشان نکته دیگری نیز هست و آن این که باید از افراد [[درستکار]] و مسئولانی که عملکرد آنها صحیح است، تقدیر و تشکر کرد و با این عمل، آنها را برای فعالیت‌های مناسب تشویق و [[ترغیب]] نمود، تا اینکه به تعبیر خود حضرت، افراد [[خطاکار]] و نیکوکار مساوی نباشند و [[برتری]] [[نیکوکاران]] معین و مشخص گردد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۱، ص ۳۲۶-۳۲۷.</ref> | |||
==سعد بن مسعود در زمان خلافت امام حسن مجتبی{{ع}}== | |||
سعد بن مسعود در زمان خلافت امام حسن{{ع}} نیز فرماندار مدائن بود. مرحوم [[سید مرتضی]] در کتاب [[تنزیه الانبیاء]] در بررسی علل [[صلح]] [[امام مجتبی]]{{ع}} می‌نویسد: زمانی که [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} در [[ساباط]] [[مدائن]] بود، فردی از اطرافیانش نیزه‌ای به او زد که به ران حضرت اصابت کرد و گوشت ران را پاره کرده، به استخوان رسید. حضرت را به مدائن بردند، [[فرماندار]] مدائن [[سعد بن مسعود]]، عموی مختار بود که [[حضرت امیر]]{{ع}} او را [[منصوب]] کرده بود. مختار به عموی خود گفت که امام مجتبی{{ع}} را دستگیر کرده، به جانب [[معاویه]] بفرستد؛ زیرا معاویه [[وعده]] داده بود که اگر چنین کاری انجام بدهد [[مالیات]] و [[خراج]] یکساله جَوخی را به او خواهد بخشید. اما سعد از پیشنهاد مختار ناراحت شد و گفت: [[خداوند]] [[رؤیت]] را [[قبیح]] و [[زشت]] گرداند! من [[کارگزار]] پدر او می‌باشم و او به من [[اطمینان]] کرده و باعث [[افتخار]] من گردیده است. آیا [[رسول خدا]]{{صل}} را فراموش کنم؟ و نسبت به فرزند دختر و حبیبه‌اش به او [[احترام]] نگذارم. بعد از آن، سعد بن مسعود طبیبی آورد که [[مسئول]] [[حفاظت]] و طبابت امام مجتبی{{ع}} گردید تا این که حضرت بهبود یافت<ref>بحارالأنوار، ج۴۴، ص۲۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۴۲؛ موسوی، تنزیه الانبیاء، ص۱۷۱.</ref>. | |||
[[ابن سعد]] در کتاب طبقات این واقعه را چنین نقل کرده است: مختار به عمویش گفت: آیا احتیاج به کاری داری که باعث [[سیادت]] تو بر [[عرب]] گردد؟ سعد گفت: آن چیست؟ مختار که در آن [[زمان]] [[جوانی]] بی‌تجربه و طالب [[مقام]] بود، گفت: بگذار من گردن این آقا (یعنی امام مجتبی) را بزنم و سر او را برای معاویه بفرستم. سعد گفت: خداوند روی تو را زشت گرداند! آیا اینگونه ما با [[اهل بیت]] رسول خدا{{صل}} عمل کنیم؟! | |||
آری معاویه افراد زیادی را برای رسیدن به [[ریاست]] و مقام [[تطمیع]] کرد و با [[پول]] و وعده ریاست آنها را خرید و گویا از این راه قصد تطمیع سعد را داشت؛ اما سعد بن مسعود [[فریب]] [[نیرنگ]] معاویه را نخورد و در مقابل پیشنهاد پسر برادرش جواب [[قاطع]] و [[خدا]] پسندی به او داد که ما نباید [[دوستی]] [[خاندان پیامبر]] را برای [[دنیا]] و [[ریاست]] آن رها کنیم بلکه دوستی و [[احترام]] به آنها را بر هر چیز مقدّم بداریم و شاید بر این اساس و طرز [[تفکر]] بود که بعدها مختار درصدد [[خونخواهی امام حسین]]{{ع}} بر آمد و تمام [[قاتلان]] حضرت را که بر آنها دست یافت، به [[هلاکت]] رساند. | |||
[[تذکر]] این نکته در شرح حال [[سعد بن مسعود]] خالی از [[لطف]] نیست که [[نسب]] [[ابراهیم ثقفی]] [[کوفی]]، صاحب [[الغارات]]، به وی می‌رسد. بدین گونه: [[ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود]]. ابراهیم بن محمد از [[کوفه]] به [[اصفهان]] رفت تا کتابی را که در [[فضائل علی]]{{ع}} نوشته بود در آنجا بخواند؛ زیرا شنیده بود [[مردم]] اصفهان در [[تسنن]] بسیار متعصب‌اند. وی در ابتدا [[زیدی]] بود و بعد [[شیعه]] امامی شد و دارای تألیفات فراوانی است<ref>صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص۲۴۱.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۱، ص ۳۲۷-۳۲۹.</ref> | |||
== [[سعد بن مسعود ثقفی]]، [[فرماندار]] آستان [[زوابی]] ([[موصل]]) == | |||
[[سعد بن مسعود]] یکی از [[یاران امیرالمؤمنین]]{{ع}} بود که او را در روزهای ابتدایی ورود به [[کوفه]]، بر [[استان زوابی]] گمارد<ref>بحارالأنوار، ج۳۲ ص۳۵۷؛ أخبار الطوال، ص۱۵۳.</ref>. | |||
== استان زوابی و موصل == | |||
[[یاقوت حموی]] گوید: در [[عراق]] چهار [[نهر]] است: دو نهر بالای [[بغداد]] و در نهر پایین آن، که به هر کدام زاب گویند و به هر یک از این نهرها زابی اطلاق شده که تثنیه آن. زابیان و جمع آن زوابی است<ref>وقعه صفین حاشیه، ص۱۱؛ معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۳.</ref>. | |||
'''زاب کبیر:''' نهری است در عراق که از [[ترکیه]] سرچشمه میگیرد، در سی وسه کیلومتری موصل قرار دارد و به دجله متصل می‌شود و زاب صغیر از طقطق می‌گذرد و به دجله متصل می‌شود<ref>المنجد (الاعلام)، ص۲۴۸.</ref>. | |||
[[ابن خرداد به]]، می‌نویسد: استان زوابی شامل سه ناحیه: زاب بالا، زاب وسط و زاب پایین است. وی مسیر بغداد تا [[رقّه]] را ذکر کرده و از سُرّمنرای تا بارِمّا شانزده فرسخ و از آنجا تا سنّ که رودخانه زاب کوچک در آن است پنج فرسخ و از سنّ تا [[حدیثه]] که رودخانه زاب بزرگ در آن است پانزده فرسخ و از آنجا تا موصل چهارده فرسخ دانسته است<ref>ابن خرداد به، المسالک و الممالک، ص۷۰.</ref>. این دو منطقه اخیر و [[نینوا]] و چند جای دیگر را از نواحی موصل شمرده‌اند<ref>ابن خرداد به، المسالک و الممالک، ص۷۱.</ref>. | |||
برخی موصل را میان عراق و جزیره و سبب [[تسمیه]] آن را به موصل (سبب وصل کننده آن دو) دانسته‌اند. برخی موصل را جزو جزیره، و این دو را با هم موصلان، نامیده‌اند<ref>ر.ک: حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۲۴ و ج۲، ص۱۳۴؛ دهخدا، لغت‌نامه، ج۱۴، ص۲۱۸۰۳.</ref>. در [[زمان]] [[بنی مروان]] موصل مرکز ایالت جزیره بود<ref>مصاحب، دائرة المعارف فارسی، ج۳، ص۲۹۱۴، واژه موصل.</ref>. | |||
بنابراین منطقه مأموریت سعد در محدوده موصل بوده و [[استان زوابی]] بر آن منطقه اطلاق می‌شده است و [[مؤیّد]] این مطلب آنکه نقل شده است حضرت، [[سعد بن مسعود]] را بعد از ورود به [[کوفه]] به عنوان [[فرماندار]] [[موصل]] [[انتخاب]] کرد<ref>معصوم دوم، ج۲، ص۹۳.</ref>. | |||
مؤید دیگر، روایتی است که در کافی نقل شده و از آن استفاده می‌شود که حضرت در موصل [[کارگزار]] داشته و به احتمال وی، سعد بن مسعود بوده است. | |||
در [[زمان]] [[حکومت]] حضرت، مردی به [[اشتباه]] فردی را کشت و چون [[قتل]] غیر عمد بود، حضرت خواست از او دیه بگیرد؛ از [[خویشاوندان]] وی پرسید. مرد گفت: من مردی از [[اهل]] موصل هستم و در اینجا (کوفه) کسی را ندارم. حضرت پس از تحقیق، وی را با [[نامه]] و همراه فردی به موصل فرستاد. در نامه به فرماندار موصل نوشت که دیه را از اهل و [[اقوام]] او در طول سه سال بگیرد و اگر [[خویشاوندی]] نداشت، از متولدین در موصل بگیرد و اگر نه خویشاوندی داشت و نه از [[مردم]] موصل بود، بعد از تحقیق کامل، وی را به کوفه بازگرداند و علت را اینگونه ذکر فرمود: زیرا من [[ولیّ]] آن مرد هستم و از جانب وی دیه را میپردازم و [[خون]] [[مسلمانی]] را هدر نمی‌کنم<ref>{{متن حدیث|فَأَنَا وَلِيُّهُ وَ الْمُؤَدِّي عَنْهُ وَ لَا أُبْطِلُ دَمَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ}}؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۴۰؛ کافی، ج۷، ص۳۶۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۳۷۴؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۱۴.</ref>. | |||
یعنی حال که نمی‌شود از راه معمول دیه مسلمانی را پرداخت، [[حاکم مسلمین]] که ولیّ همه [[مسلمانان]] است باید دیه را بدهد. | |||
در کتاب [[تاریخ موصل]] نام سه نفر از [[کارگزاران]] حضرت بر موصل به نامهای: [[معقل بن قیس ریاحی]]، [[ابراهیم بن مالک اشتر]] و [[عبدالرحمان خثعمی]] ذکر شده است<ref>دیوة حیّ، تاریخ الموصل، ج۱، ص۳۰.</ref>. | |||
در این کتاب مدعی است که [[ابراهیم]] پیش از [[جنگ صفین]] به این منطقه رفته و بر شهرهای جزیره و موصل، دیار بکر، [[هیت]]، [[عانات]] و برخی شهرهای [[شام]] مسلط شده است<ref>تاریخ الموصل، ص۳۰.</ref>. | |||
اما با توجه به منبعی که ذکر کرده؛ یعنی [[اخبار الطوال]]<ref>دینوری، اخبار الطوال، ص۱۵۴.</ref>، و با توجه به [[حقایق]] [[تاریخی]]، درست [[مالک اشتر]] است نه فرزندش [[ابراهیم]]، که بعد ذکر خواهد شد. او در منطقه با ضحّاک بن قیس [[مبارزه]] می‌کرد و مقرّ خود را [[موصل]] قرار داد و در آنجا با نیروهای تقویت شده [[معاویه]] به [[فرماندهی]] ضحّاک مبارزه کرد<ref>دینوری، اخبار الطوال، ص۱۵۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۱، ص ۳۴۳-۳۴۵.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:1100829.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۱''']] | |||
# [[پرونده:1100376.jpg|22px]] [[سید حمید روحانی|روحانی، سید حمید]]، [[سعید بن مسعود الثقفی (مقاله)|مقاله «سعید بن مسعود الثقفی»]]، [[اصحاب امام حسن مجتبی (کتاب)|'''اصحاب امام حسن مجتبی''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۳۱ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۰:۰۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابن مسعود ثقفی است. ابن مسعود ثقفی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابن مسعود ثقفی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
سعد یا سعید بن مسعود از اصحاب رسول خدا (ص) است که توانست در همراهی ایشان ایمان و صداقت خود را ثابت کند[۱]. از او در برخی متون با نام سعد و در برخی متون، سعید[۲] و در برخی مآخذ با نام مسعود بن قیلة یاد شده است[۳]؛ او از راویان حدیث نبوی شناخته می‌شود[۴] و همچنین او «مَا كُنَّا نَعْرِفُ الْمُنَافِقِينَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ الله (ص) إِلَّا بِبُغْضِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ» را نقل کرده است[۵]. او عموی مختار بن ابی عبید ثقفی است[۶] و وی در زمان عمر در شهر کوفه زندگی می‌کرد و از دوستان و طرفداران جناب عمار بن یاسر بود و وقتی عمر بن الخطاب جناب عمار را از حکومت کوفه بر کنار کرد؛ او برای انصراف عمر از این تصمیم واسطه شد[۷].
او در زمان حکومت مولای متقیان، حضرت علی (ع) در خدمت امام و مولای خود بود و ابتدا حاکم استان الزوابی[۸] و سپس حاکم مدائن یا ساباط مدائن شد[۹]؛ در فتنه عبدالله بن سبا حضرت علی (ع) او را به مدائن تبعید کرد تا به خاطر حضور مقتدرانه سعید بن مسعود در آنجا از شر فتنه‌های عبدالله بن سبا در امان باشد[۱۰]. لذا حضرت علی (ع) هنگام حرکت به سوی صفین از کنار این شهر گذشت و در نامهای به او چنین نوشت: "تو رضایت امامت را جلب کرده‌ای[۱۱]". همچنین امام علی (ع) هنگام عبور از کنار این شهر با دیدن آثار کاخ کسری اشعاری را هم سرود[۱۲]. سعد بن مسعود در تمام جنگ‌های مولای متقیان (ع) در کنار ایشان بود [۱۳] و در مبارزه با خوارج هم از وی یاد شده است[۱۴]. بعد از شهادت مولای متقیان، حضرت علی (ع) حکومت در دستان با کفایت امام حسن مجتبی (ع) قرار گرفت[۱۵] و ایشان نیز سعید بن مسعود را در مقام خود نگه داشت[۱۶] و به خاطر شرایط خاص زمان و وجود بحران‌های شدید امام حسن (ع) مجبور شد با لشکری عظیم به سوی معاویه حرکت کند [۱۷]؛ با حرکت این لشکر معاویه خواست تا با پول و وعده‌های خیالی عده‌ای از سران سپاه امام را بفریبد و از کسانی که در دام معاویه اسیر شد، عبیدالله بن عباس، پسر عموی امام حسن (ع) بود که به ایشان خیانت کرده، لشکر را رها کرد[۱۸].
برخی از بزرگان شهر کوفه نیز حاضر شدند در مقابل وعده‌های معاویه، امام حسن (ع) را به او تسلیم کنند، یا ایشان را بکشند[۱۹]. هنگامی که امام حسن (ع) از مکر و خیانت اشراف کوفه مطلع شد، در نزدیکی مدائن توقف کرده، وضعیت سپاه را سنجید[۲۰]؛ در این حال، عده‌ای از خوارج امام را به شرک و خیانت متهم کرده، بر امام حسن (ع) شوریدند[۲۱]؛ زیرا آنان فقط به جنگ می‌اندیشیدند و تنها راه مقابله با فتنه اموی را مقابله مستقیم و مسلحانه می‌دانستند؛ اما امام حسن (ع) در مرحله اول به حفظ کیان مسلمین و در مرحله بعد به حضور در رأس قدرت می‌اندیشید؛ و این دو گانگی در اندیشه، اهل نهروان را بر آن داشت که ناجوانمردانه بر امام و حاکم خویش یورش می‌برند. و در این یورش شخصی به نام سنان[۲۲]، ناجوانمردانه به جان امام حسن (ع) سوء قصد و ایشان را به شدت مجروح کرد[۲۳]. امام حسن (ع) در این زمان به کوشک مدائن منتقل شده، در آنجا به استراحت پرداخت [۲۴]. حاکم مدائن، سعید بن مسعود هم از امام (ع) چون جان خود محافظت می‌کرد. البته صاحبان برخی از منابع بر آن شده‌اند تا به این صحابی بزرگ تهمت بزنند؛ وی به امام خیانت نکرد و در دام مکر معاویه گرفتار نشده، نسبت به امویها روی خوش نشان نداد[۲۵]. پس این افراد در پی تخریب اطرافیان وی بر آمدند؛ و درباره مختار بن ابی عبید الثقفی بدگویی کردند؛ زیرا نظر بیشتر نویسندگان متون اهل سنت نسبت به شخصیت مختار به شدت منفی است در این منابع آمده است: هنگامی که امام حسن (ع) در کوشک مدائن در حال معالجه بود، مختار به عموی خود گفت: "ما باید امام حسن (ع) را به معاویه تسلیم کنیم"، اما سعید بن مسعود او را سرزنش کرده و گفت: "قبح الله رأيك انا عامل أبيه وقد ائتمنني و شرفني و هبني نسيت بلاء أأنسى رسول الله ولا احفظه في ابن بنته و حبيبه؟"[۲۶]" اما حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خوئی این سخنان را باطل و بی‌ارزش می‌داند [۲۷][۲۸]
سعد بن مسعود ثقفی، فرماندار مدائن
سعد بن مسعود یکی از یاران امیرالمؤمنین(ع) بود که حضرت او را بعد از ورود به کوفه، بر آستان زوابی گمارد[۲۹].
و در جنگ جمل امیر لشکر بر قبائل قیس و عبد القیس بود[۳۰]. بعدها حضرت در هنگام جنگ صفین، او را به عنوان فرماندار مدائن انتخاب کرد که تا زمان خلافت امام مجتبی(ع) در این سمت باقی ماند.
شهر مدائن پایتخت سابق ایران بود که در زمان خلیفه دوم فتح گردید و مدتی سلمان فارسی به عنوان حاکم مدائن منصوب شد و در آنجا از دنیا رفت. در زمان عثمان ابتدا حارث بن حکم و بعد از او حذیفه بن یمان به عنوان فرماندار مدائن انتخاب شدند و امیرالمؤمنین(ع) بعد از جنگ جمل، یزید بن قیس را به عنوان فرماندار مدائن انتخاب کرد[۳۱]. برابر نقل بلاذری، برای مدتی لام بن زیاد، برادر مادری عدی بن حاتم، حاکم مدائن بود[۳۲].
شیخ طوسی در کتاب فهرست گوید: سعد بن مسعود ثقفی برادر ابو عبیدة بن مسعود، پدر مختار است که علی(ع) او را بر مدائن گماشت و او کسی است که امام حسن(ع) در روز ساباط به او پناه برد[۳۳].
حضرت علی(ع) زمانی که از نُخَیله به طرف صفین حرکت کردند، سعد بن مسعود را به فرمانداری مدائن گماشته و جنگجویان مدائن را با خود بردند[۳۴]. سعد در این سمت باقی ماند و با خوارج به سرکردگی عبدالله بن وهب جنگید.
نویری می‌نویسد: طَرَفة بن عدی[۳۵] جزو خوارج بود. از این روی پدرش، عدی بن حاتم، خواست او را از همراهی با خوارج باز دارد، اما به آنها دست نیافت. از این روی او کسی پیش سعد بن مسعود که فرماندار علی(ع) در مدائن بود، فرستاد و او را از کار خوارج آگاه و بر حذر داشت و او مواظبت کرد و دروازه‌های مدائن را بست و خود همراه سواران بیرون آمد و برادر زاده خود، مختار بن ابی عبیده را در مدائن گماشت و در طلب ایشان بیرون آمد. این خبر که به عبدالله بن وهب رواسبی رسید، راه خود را عوض کرد و به سمت بغداد حرکت کرد. (البته در آن زمان شهر بغداد نبوده است.) سعد بن مسعود شبانگاه در محل کرخ بغداد با پانصد سوار به عبدالله بن وهب برخورد و عبدالله با سی سوار به سوی او آمد و ساعتی جنگ کردند و اصحاب سعد دست از جنگ برداشتند و یاران سعد به او گفتند از جنگ با این گروه چه میخواهی که در باره آنها دستوری نداری. بگذار بروند و به امیرالمؤمنین نامه بنویس؛ در صورتی که دستور فرمود تعقیب کنی، آنگاه ایشان را تعقیب کن و اگر دیگری غیر از تو عهدهدار این کار شد، به سلامت ماندهای. سعد بن مسعود نپذیرفت و چون شب فرا رسید، عبد الله بن وهب از دجله عبور کرد و به سرزمین جوخی رفت و به سوی نهروان حرکت کرد و به یاران خود پیوست و سعد بن مسعود و سواران او از دسترسی به آنها ناامید شدند[۳۶].
بلاذری نام فرزند عدی بن حاتم را زید دانسته و تصریح می‌کند طَریف در جنگ جمل همراه علی(ع) بود و به شهادت رسید و طرفه در جنگ نهروان در رکاب علی(ع) به شهادت رسید و کسی که با خوارج بود زید بن عدی بود[۳۷]. آن زمان که معاویه در دربار خود به طعنه به عدی گفت: «أین الطّرَفات»؛ فرزندان تو کجا هستند؟ پاسخ داد در رکاب علی(ع) به شهادت رسیدند[۳۸]. برابر نقل سفینة البحار[۳۹] و تاج العروس[۴۰] گفت: در صفین به شهادت رسیدند. نام آنها در سفینه طریف، طَرَفه و مُطَرِّف ذکر شده و در تاج العروس به جای مُطَرِّف، طارف آمده است. این سه در راه خدا به شهادت رسیدند و عدی بن حاتم به آن افتخار می‌کرد و در ادامه گفتوگو معاویه گفت: علی کار خوبی نکرد که فرزندان تو را به کشتن داد و فرزندان خود را حفظ نمود. عدی گفت: من خوب عمل نکردم که زنده ماندم و علی به شهادت رسید[۴۱].
حضرت امیرالمؤمنین(ع) برای جنگ نهروان در نامهای از سعد بن مسعود خواست که جنگجویان مدائن را بفرستد[۴۲].[۴۳]
نامه تشکرآمیز امام علی(ع) به سعد بن مسعود
برخی نوشته‌اند: مختار بن ابی عبیده، مالیات مدائن را که عمویش سعد بن مسعود کارگزار آنجا بود، نزد علی بن ابی طالب(ع) آورد. او همه اموال را که بر آنها پارچه‌ای قرمز بود نزد حضرت گذاشت. و دست خود را داخل آن قرار داد و کیسه‌ای که در آن ۱۱۵ درهم بود بیرون آورد و گفت: «این از مالیات زنان روسپی است».
علی(ع) فرمود:ما نیازی به مالیات زنان روسپی نداریم[۴۴].
و حضرت دستور داد اموال مدائن را به بیت المال بردند[۴۵]. این نشان می‌دهد که سعد در گردآوری خراج بسیار دقیق بوده و هیچگونه کوتاهی نداشته و حتی خراج و جزیه‌ای که اهل ذمه از طریق روسپیگری کسب کرده بودند و به وی دادند جدا کرده است[۴۶] و به موقع خراج خود را ارسال نموده. از این روی امیرالمؤمنین هنگامی که سعد بن مسعود فرماندار مدائن بود، برای او چنین نوشت: تو ای سعد! خراجت را پرداخت کرده‌ای، از پروردگارت اطاعت نموده‌ای و رهبر و امامت را خشنود کرده‌ای، مانند کارمزد ضابط و نیکوکار، پرهیزگار و نجیب. پس خداوند گناهان تو را بیامرزد، کوشش تو را قبول کند و عاقبت تو را نیکو گرداند![۴۷]؛
امیرالمؤمنین در این نامه از سعد تجلیل می‌کند و می‌فرماید که تو امام و رهبرت را خشنود کرده‌ای و خراجت را پرداخت نموده‌ای؛ در حالی که در نامه‌های مختلفی که حضرت به استانداران و فرمانداران خود نوشته، همیشه آنها را به پرداخت خراج تشویق نموده و از کسر پرداخت آن بر حذر داشته است و این نشان ایمان و اعتقاد سعد و درستکاری و امانتداری اوست که حضرت اینگونه از او تمجید و تجلیل می‌کند و حسن عاقبت را برای او آرزو می‌کند و کسی که امیرالمؤمنین(ع) برای او دعا کند، مسلّماً عاقبت به خیر خواهد شد و این را سعد در زمان خلافت امام حسن مجتبی(ع) نشان داد.
نامه امیرالمؤمنین(ع) نشان نکته دیگری نیز هست و آن این که باید از افراد درستکار و مسئولانی که عملکرد آنها صحیح است، تقدیر و تشکر کرد و با این عمل، آنها را برای فعالیت‌های مناسب تشویق و ترغیب نمود، تا اینکه به تعبیر خود حضرت، افراد خطاکار و نیکوکار مساوی نباشند و برتری نیکوکاران معین و مشخص گردد.[۴۸]
سعد بن مسعود در زمان خلافت امام حسن مجتبی(ع)
سعد بن مسعود در زمان خلافت امام حسن(ع) نیز فرماندار مدائن بود. مرحوم سید مرتضی در کتاب تنزیه الانبیاء در بررسی علل صلح امام مجتبی(ع) می‌نویسد: زمانی که امام حسن مجتبی(ع) در ساباط مدائن بود، فردی از اطرافیانش نیزه‌ای به او زد که به ران حضرت اصابت کرد و گوشت ران را پاره کرده، به استخوان رسید. حضرت را به مدائن بردند، فرماندار مدائن سعد بن مسعود، عموی مختار بود که حضرت امیر(ع) او را منصوب کرده بود. مختار به عموی خود گفت که امام مجتبی(ع) را دستگیر کرده، به جانب معاویه بفرستد؛ زیرا معاویه وعده داده بود که اگر چنین کاری انجام بدهد مالیات و خراج یکساله جَوخی را به او خواهد بخشید. اما سعد از پیشنهاد مختار ناراحت شد و گفت: خداوند رؤیت را قبیح و زشت گرداند! من کارگزار پدر او می‌باشم و او به من اطمینان کرده و باعث افتخار من گردیده است. آیا رسول خدا(ص) را فراموش کنم؟ و نسبت به فرزند دختر و حبیبه‌اش به او احترام نگذارم. بعد از آن، سعد بن مسعود طبیبی آورد که مسئول حفاظت و طبابت امام مجتبی(ع) گردید تا این که حضرت بهبود یافت[۴۹].
ابن سعد در کتاب طبقات این واقعه را چنین نقل کرده است: مختار به عمویش گفت: آیا احتیاج به کاری داری که باعث سیادت تو بر عرب گردد؟ سعد گفت: آن چیست؟ مختار که در آن زمان جوانی بی‌تجربه و طالب مقام بود، گفت: بگذار من گردن این آقا (یعنی امام مجتبی) را بزنم و سر او را برای معاویه بفرستم. سعد گفت: خداوند روی تو را زشت گرداند! آیا اینگونه ما با اهل بیت رسول خدا(ص) عمل کنیم؟!
آری معاویه افراد زیادی را برای رسیدن به ریاست و مقام تطمیع کرد و با پول و وعده ریاست آنها را خرید و گویا از این راه قصد تطمیع سعد را داشت؛ اما سعد بن مسعود فریب نیرنگ معاویه را نخورد و در مقابل پیشنهاد پسر برادرش جواب قاطع و خدا پسندی به او داد که ما نباید دوستی خاندان پیامبر را برای دنیا و ریاست آن رها کنیم بلکه دوستی و احترام به آنها را بر هر چیز مقدّم بداریم و شاید بر این اساس و طرز تفکر بود که بعدها مختار درصدد خونخواهی امام حسین(ع) بر آمد و تمام قاتلان حضرت را که بر آنها دست یافت، به هلاکت رساند.
تذکر این نکته در شرح حال سعد بن مسعود خالی از لطف نیست که نسب ابراهیم ثقفی کوفی، صاحب الغارات، به وی می‌رسد. بدین گونه: ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود. ابراهیم بن محمد از کوفه به اصفهان رفت تا کتابی را که در فضائل علی(ع) نوشته بود در آنجا بخواند؛ زیرا شنیده بود مردم اصفهان در تسنن بسیار متعصب‌اند. وی در ابتدا زیدی بود و بعد شیعه امامی شد و دارای تألیفات فراوانی است[۵۰].[۵۱]
سعد بن مسعود ثقفی، فرماندار آستان زوابی (موصل)
سعد بن مسعود یکی از یاران امیرالمؤمنین(ع) بود که او را در روزهای ابتدایی ورود به کوفه، بر استان زوابی گمارد[۵۲].
استان زوابی و موصل
یاقوت حموی گوید: در عراق چهار نهر است: دو نهر بالای بغداد و در نهر پایین آن، که به هر کدام زاب گویند و به هر یک از این نهرها زابی اطلاق شده که تثنیه آن. زابیان و جمع آن زوابی است[۵۳].
زاب کبیر: نهری است در عراق که از ترکیه سرچشمه میگیرد، در سی وسه کیلومتری موصل قرار دارد و به دجله متصل می‌شود و زاب صغیر از طقطق می‌گذرد و به دجله متصل می‌شود[۵۴].
ابن خرداد به، می‌نویسد: استان زوابی شامل سه ناحیه: زاب بالا، زاب وسط و زاب پایین است. وی مسیر بغداد تا رقّه را ذکر کرده و از سُرّمنرای تا بارِمّا شانزده فرسخ و از آنجا تا سنّ که رودخانه زاب کوچک در آن است پنج فرسخ و از سنّ تا حدیثه که رودخانه زاب بزرگ در آن است پانزده فرسخ و از آنجا تا موصل چهارده فرسخ دانسته است[۵۵]. این دو منطقه اخیر و نینوا و چند جای دیگر را از نواحی موصل شمرده‌اند[۵۶].
برخی موصل را میان عراق و جزیره و سبب تسمیه آن را به موصل (سبب وصل کننده آن دو) دانسته‌اند. برخی موصل را جزو جزیره، و این دو را با هم موصلان، نامیده‌اند[۵۷]. در زمان بنی مروان موصل مرکز ایالت جزیره بود[۵۸].
بنابراین منطقه مأموریت سعد در محدوده موصل بوده و استان زوابی بر آن منطقه اطلاق می‌شده است و مؤیّد این مطلب آنکه نقل شده است حضرت، سعد بن مسعود را بعد از ورود به کوفه به عنوان فرماندار موصل انتخاب کرد[۵۹].
مؤید دیگر، روایتی است که در کافی نقل شده و از آن استفاده می‌شود که حضرت در موصل کارگزار داشته و به احتمال وی، سعد بن مسعود بوده است.
در زمان حکومت حضرت، مردی به اشتباه فردی را کشت و چون قتل غیر عمد بود، حضرت خواست از او دیه بگیرد؛ از خویشاوندان وی پرسید. مرد گفت: من مردی از اهل موصل هستم و در اینجا (کوفه) کسی را ندارم. حضرت پس از تحقیق، وی را با نامه و همراه فردی به موصل فرستاد. در نامه به فرماندار موصل نوشت که دیه را از اهل و اقوام او در طول سه سال بگیرد و اگر خویشاوندی نداشت، از متولدین در موصل بگیرد و اگر نه خویشاوندی داشت و نه از مردم موصل بود، بعد از تحقیق کامل، وی را به کوفه بازگرداند و علت را اینگونه ذکر فرمود: زیرا من ولیّ آن مرد هستم و از جانب وی دیه را میپردازم و خون مسلمانی را هدر نمی‌کنم[۶۰].
یعنی حال که نمی‌شود از راه معمول دیه مسلمانی را پرداخت، حاکم مسلمین که ولیّ همه مسلمانان است باید دیه را بدهد.
در کتاب تاریخ موصل نام سه نفر از کارگزاران حضرت بر موصل به نامهای: معقل بن قیس ریاحی، ابراهیم بن مالک اشتر و عبدالرحمان خثعمی ذکر شده است[۶۱].
در این کتاب مدعی است که ابراهیم پیش از جنگ صفین به این منطقه رفته و بر شهرهای جزیره و موصل، دیار بکر، هیت، عانات و برخی شهرهای شام مسلط شده است[۶۲].
اما با توجه به منبعی که ذکر کرده؛ یعنی اخبار الطوال[۶۳]، و با توجه به حقایق تاریخی، درست مالک اشتر است نه فرزندش ابراهیم، که بعد ذکر خواهد شد. او در منطقه با ضحّاک بن قیس مبارزه می‌کرد و مقرّ خود را موصل قرار داد و در آنجا با نیروهای تقویت شده معاویه به فرماندهی ضحّاک مبارزه کرد[۶۴].[۶۵]
منابع
پانویس
- ↑ جواهر المطالب فی مناقب الامام علی (ع)، محمد بن أحمد الدمشقی الباعونی الشافعی، ج۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷.
- ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر ج۲، ص۶۰۲، أسد الغابة، ابن اثیر، ج۲، ص۲۹۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، نمازی شاهرودی، ج۴، ص۷۹ و ج۴، ص۴۲، المفید من معجم رجال الحدیث، جواهری، ص۲۵۳ و رسائل الشهید الثانی، ج۲، ص۸۹۲.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۷، ص۴۰۸.
- ↑ تفسیر القرآن العظیم، ابن أبی حاتم رازی، ج۷، ص۲۳۱۷: الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، سیوطی، ج۴، ص۱۶۲؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۶۲، ص۲۷۳؛ التاریخ الکبیر، بخاری، ج۴، ص۵۰ و الجرح و التعدیل، ابن ابی‌حاتم رازی، ج۴، ص۹۴.
- ↑ الامام البخاری و فقه أهل العراق، حسین غیب غلامی هرساوی، ص۲۵ - ۲۶.
- ↑ منتهی المقال فی أحوال الرجال، محمد بن اسماعیل مازندرانی، ج۵، ص۱۱۰؛ طرائف المقال، سید علی بروجردی، ج۱، ص۵۳۹ و مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۴، ص۷۹.
- ↑ تاریخ الطبری، طبری، ج۳، ص۲۰۸ – ۲۰۹؛ تاریخنامه طبری، بلعمی، ج۳، ص۵۲۱؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۳، ص۵ و ۳۱؛ تاریخ الکوفة، سید براقی، ص۲۹۵ و ۳۰۹؛ فتح الباری، ابن حجر، ج۲، ص۱۹۶؛ عمدة القاری، عینی، ج۶، ص۵، ابن کثیر، ج۷، ص۱۲۰ – ۱۲۱؛ الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله، کلاعی، ج۲، ص۵۶۹ و قبیلة بنو عبدالقیس، عبدالهادی ربیعی، ج۳، ص۷-۸.
- ↑ الأخبار الطوال، ابن قتیبه دینوری، ص۱۵۳-۱۵۴.
- ↑ الخلاف، شیخ طوسی، ج۱، ص۵۹۲؛ المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، شیخ طبرسی، ج۱، ص۲۱۰؛ لوامع صاحبقرانی، محمدتقی مجلسی، ج۳، ص۴۲۴؛ موسوعة طبقات الفقهاء، سبحانی، ج۳، ص۳۸۶ (پاورقی) و الروض العطار فی خبر الأقطار، محمد بن عبدالمنعم حمیری، ج۲۹۷.
- ↑ عبدالله بن سبا، سید مرتضی عسکری، ج۲، ص۲۲۵ - ۲۳۴.
- ↑ نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، محمودی، ج۵، ص۱۴ - ۱۶؛ الصحابة بین العدالة والعصمة، شیخ محمد سند، ص۱۷۲ و مصباح البلاغة، میرجهانی، ج۴، ص۱۵۲.
- ↑ السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج، فاضل قطیفی، ص۹۹؛ الینابیع الفقهیه، علی اصغر مروارید، ج۵، ص۳۲۴ و ۷. الأخبار مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغة، القاینی خراسانی، ج۴، ص۵۴۱.
- ↑ الأخبار الطوال، ابن قتیبة دینوری، ص۱۴۶؛ تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، ج۴۳، ص۴۴۹؛ أنساب الأشراف، بلاذری، ج۲، ص۲۳۵؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، ج۳، ص۲۳۱ - ۲۳۲ و ۲۸۰؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۲، ص۱۶۰؛ الأمتاع الأسماع، مقریزی، ج۱۳، ص۲۳۸ - ۲۳۹؛ الاصابه، ابن حجر، ج۳، ص۷۰ و تاریخ الطبری، طبری، ج۳، ص۵۶۳.
- ↑ مفتاح السعادة فی شرح نهج البلاغة، قاینی خراسانی، ج۶، ص۱۵۰ – ۱۵۲.
- ↑ تاریخ الطبری، طبری، ج۴، ص۱۲۱ و المنتظم، ابن جوزی، ج۵، ص۱۶۴.
- ↑ الغارات، ثقفی کوفی، ج۱، ص۲؛ تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، ج۲، ص۲۰۱؛ أنساب الأشراف، بلاذری، ج۲، ص۴۸۴ - ۴۸۵؛ تاریخ الطبری، طبری، ج۴: ص۱۲۱ - ۱۲۲؛ نقد الرجال، تفرشی، ج۲، ص۳۲۷؛ تعلیقة علی منهج المقال، وحید بهبهانی، ص۲۶۵؛ منتهی المقال فی أحوال الرجال، اسماعیل مازندرانی، ج۱، ص۱۹۴؛ تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، ج۲، ص۱۶۹ و نهایة الأرب فی فنون الأدب، نویری، ج۲۰، ص۱۰۲.
- ↑ المنتظم، ابن جوزی، ج۵، ص۱۶۶.
- ↑ معجم رجال الحدیث، خوئی، ج۱۲، ص۸۰ – ۸۱ و جواهر التاریخ، کورانی، ج۳، ص۲۲.
- ↑ علل الشرائع، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۲۰ - ۲۲۱ و اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج۱، ص۵۶۹.
- ↑ مقاتل الطالبین، ابی الفرج اصفهانی، ص۴۱ و بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج۴۴، ص۴۶- ۴۷. أعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ص۵۶۸ - ۵۶۹، و موسوعة کلمات الإمام الحسن (ع) جمعی از نویسندگان، ص۱۲۵ - ۱۲۶.
- ↑ أعیان الشیعة، سید محسن امین عاملی، ص۵۶۸ - ۵۶۹، و موسوعة کلمات الإمام الحسن (ع) جمعی از نویسندگان، ص۱۲۵ – ۱۲۶؛ الارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۱۲؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ابن ابی الفتح اربلی، ج۲، ص۱۶۳؛ عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبة، ص۶۶ و مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ الارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۱۲؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ابن ابی الفتح اربلی، ج۲، ص۱۶۳؛ عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبة، ص۶۶ و مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۱۲۳.موسوعة، کلمات الإمام الحسن (ع)، ص۱۲۲.
- ↑ موسوعة، کلمات الإمام الحسن (ع)، ص۱۲۲. الفتوح، ابن اعثم کوفی ج۴، ص۲۸۷– ۲۸۸؛ أعیان الشیعة، ج۷، ص۲۳۰ و وضوء النبی، شهرستانی، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ الفتوح، ابن اعثم کوفی ج۴، ص۲۸۷– ۲۸۸؛ أعیان الشیعة، ج۷، ص۲۳۰ و وضوء النبی، شهرستانی، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، ابن عنبه، ص۶۵ - ۶۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی ج۴، ص۲۸۸؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۵۶۹ و جواهر التاریخ، کورانی عاملی، ج۳، ص۲۰.
- ↑ تنزیه الأنبیاء شریف المرتضی، ص۲۲۲؛ بحارالأنوار، علامه مجلسی، ج۴۴، ص۲۷ - ۲۹ و جواهر التاریخ، ج۴، ص۳۸۱ - ۳۸۲.
- ↑ معجم رجال الحدیث، خوئی، ج۱۹، ص۱۰۸ - ۱۰۹.
- ↑ روحانی، سید حمید، مقاله «سعید بن مسعود الثقفی»، اصحاب امام حسن مجتبی، ص ۳۵۹-۳۶۲.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۲، ص۳۵۷؛ أخبار الطوال، ص۱۵۳.
- ↑ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۱۳۳؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۳، ص۱۹۳.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۲، ص۳۵۷.
- ↑ بلاذری، أنساب الاشراف، ج۲، ص۲۷۳.
- ↑ طوسی، فهرست، ص۵، در ترجمه ابراهیم بن محمد بن سعید.
- ↑ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۱۶۸.
- ↑ از بعضی کتب تاریخی استفاده می‌شود که «طرفه» فرزند عدی بن حاتم و دو پسر دیگرش به نامهای «طَریف» و «طارف» در صفین در رکاب علی(ع) به شهادت رسیدند. ر.ک:امین، اعیان الشیعه، ج۸، ص۱۴۴؛ مطهری، داستان راستان، ج۲، ص۱۹۳؛ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۷۰؛ زبیدی، تاج العروس، ج۲۴، ص۸۱، دارالهدایه.
- ↑ نویری، نهایة الإرب، ج۵، ص۲۱۵.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۶۴.
- ↑ أمین، أعیان الشیعه، ج۸، ص۱۴۴.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ج۲۳، ص۸۱.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۳، ص۳۳۷؛ تاریخ طبری، ج۴، ص۵۵.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۱، ص ۳۲۳-۳۲۶.
- ↑ «لاَ حَاجَةَ لَنَا فِي أُجُورِ الْمُومِسَاتِ»
- ↑ ابن أبی شیبه، مصنف، ج۷، ص۲۶۳؛ الإصابه، ج۶، ص۲۷۶، ش۸۵۶۷؛ اوزبک، مسند علی بن ابی طالب(ع)، ج۶، ص۵۰۶، ح۸۸۵۲.
- ↑ ر.ک: همین کتاب، ج۳، ص۵۹۷، فصل منابع بیت المال.
- ↑ «امَّا بَعْدُ: فَاِنَّكَ قَدْ أدَّيْتَ خَراجَكَ وَ أَطَعْتَ رَبَّكَ وَ أَرْضَيْتَ إِمامَكَ فِعْلَ الْمبِرِّ التَّقِيِّ النَّجيبِ، فَغَفَرَ اللَّهُ وَ تَقَبَّلَ سَعْيَكَ وَ حَسَّنَ مَآبَكَ»؛ تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰۱؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۱۵۸.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۱، ص ۳۲۶-۳۲۷.
- ↑ بحارالأنوار، ج۴۴، ص۲۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۴۲؛ موسوی، تنزیه الانبیاء، ص۱۷۱.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ص۲۴۱.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۱، ص ۳۲۷-۳۲۹.
- ↑ بحارالأنوار، ج۳۲ ص۳۵۷؛ أخبار الطوال، ص۱۵۳.
- ↑ وقعه صفین حاشیه، ص۱۱؛ معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۳.
- ↑ المنجد (الاعلام)، ص۲۴۸.
- ↑ ابن خرداد به، المسالک و الممالک، ص۷۰.
- ↑ ابن خرداد به، المسالک و الممالک، ص۷۱.
- ↑ ر.ک: حموی، معجم البلدان، ج۴، ص۲۲۴ و ج۲، ص۱۳۴؛ دهخدا، لغت‌نامه، ج۱۴، ص۲۱۸۰۳.
- ↑ مصاحب، دائرة المعارف فارسی، ج۳، ص۲۹۱۴، واژه موصل.
- ↑ معصوم دوم، ج۲، ص۹۳.
- ↑ «فَأَنَا وَلِيُّهُ وَ الْمُؤَدِّي عَنْهُ وَ لَا أُبْطِلُ دَمَ امْرِئٍ مُسْلِمٍ»؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۴۰؛ کافی، ج۷، ص۳۶۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۳۷۴؛ دعائم الاسلام، ج۲، ص۴۱۴.
- ↑ دیوة حیّ، تاریخ الموصل، ج۱، ص۳۰.
- ↑ تاریخ الموصل، ص۳۰.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۱۵۴.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ص۱۵۴.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین، ج۱، ص ۳۴۳-۳۴۵.