عاتکه بنت زید در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - '</div> <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">' به '</div>') |
جز (جایگزینی متن - 'ه. ق)' به 'ﻫ.ق)') |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = عاتکه بنت زید | |||
| عنوان مدخل = [[عاتکه بنت زید]] | |||
| مداخل مرتبط = [[عاتکه بنت زید در تراجم و رجال]] - [[عاتکه بنت زید در تاریخ اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن قرط]] از دیگر [[زنان صحابی]] است که به همسرانش و دیگر ویژگی‌ها چون [[شعر]] سرایی، [[جمال]] و [[پارسایی]] مشهور شده است<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۸؛ گفتنی است دختر برادر عاتکه نیز نام و نسبی مشابه دارد "عاتکه بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل بن...". که برای شناخت بین این دو توجه به نام پدر لازم است.</ref>. [[پدر]] عاتکه، [[زید]]، از معدود افرادی بود که در [[دوران جاهلیت]]، بر [[دین حنیف]] بود و از [[پرستش]] بتان سنگی و چوبی [[کراهت]] داشت؛ چنانکه از قومش کناره گرفت و از خوردن گوشتی که برای بستان [[قربانی]] میکردند، [[پرهیز]] میکرد و نیز به سوی [[کعبه]] [[نماز]] میگزارد<ref>راوی نقل می‌کند: زید بن عمرو را دیدم که منتظر زوال خورشید بود، سپس در حالی که رو به سوی کعبه کرده بود، نمازی یک رکعتی با دو سجده به جا آورد. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۰.</ref>. گفته شده، [[تحول]] [[فکری]] زید پس از [[سفر]] وی به [[شام]] و [[ملاقات]] با [[دانشمندان | [[عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن قرط]] از دیگر [[زنان صحابی]] است که به همسرانش و دیگر ویژگی‌ها چون [[شعر]] سرایی، [[جمال]] و [[پارسایی]] مشهور شده است<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۸؛ گفتنی است دختر برادر عاتکه نیز نام و نسبی مشابه دارد "عاتکه بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل بن...". که برای شناخت بین این دو توجه به نام پدر لازم است.</ref>. [[پدر]] عاتکه، [[زید]]، از معدود افرادی بود که در [[دوران جاهلیت]]، بر [[دین حنیف]] بود و از [[پرستش]] بتان سنگی و چوبی [[کراهت]] داشت؛ چنانکه از قومش کناره گرفت و از خوردن گوشتی که برای بستان [[قربانی]] میکردند، [[پرهیز]] میکرد و نیز به سوی [[کعبه]] [[نماز]] میگزارد<ref>راوی نقل می‌کند: زید بن عمرو را دیدم که منتظر زوال خورشید بود، سپس در حالی که رو به سوی کعبه کرده بود، نمازی یک رکعتی با دو سجده به جا آورد. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۰.</ref>. گفته شده، [[تحول]] [[فکری]] زید پس از [[سفر]] وی به [[شام]] و [[ملاقات]] با [[دانشمندان یهود]] و [[نصاری]] صورت گرفت که هیچ یک از این دو [[دین]] را نپسندید و به [[دین ابراهیم]] {{ع}} و [[منتظر ظهور]] [[آخرین پیامبر]] بود<ref>با این همه گفته شده که زید پنج سال پس از نزول وحی درگذشت و با واسطه به پیامبر {{صل}} سلام رسانده است. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹ و ۳۸۱.</ref>. | ||
طبق روایتی [[پیامبر]]{{صل}} وی را از [[بهشتیان]] دانسته است<ref>قال رسول الله{{صل}}: {{متن حدیث|قد رأیته فی الجنه یسحب ذیولا}}؛ "او را در بهشت دامن‌کشان دیدم" و در نقلی دیگر آمده که پیامبر{{صل}} برای او طلب رحمت کرده است؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹-۳۸۱. در نقلی نیز آمده که نصاری وی را کشتند و پیامبر{{صل}} درباره او فرمود: "روز قیامت زید همانند یک امت واحد برانگیخته می‌شود"؛ المعارف، ابن قتیبه، ص۲۴۵.</ref>. | طبق روایتی [[پیامبر]] {{صل}} وی را از [[بهشتیان]] دانسته است<ref>قال رسول الله {{صل}}: {{متن حدیث|قد رأیته فی الجنه یسحب ذیولا}}؛ "او را در بهشت دامن‌کشان دیدم" و در نقلی دیگر آمده که پیامبر {{صل}} برای او طلب رحمت کرده است؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹-۳۸۱. در نقلی نیز آمده که نصاری وی را کشتند و پیامبر {{صل}} درباره او فرمود: "روز قیامت زید همانند یک امت واحد برانگیخته می‌شود"؛ المعارف، ابن قتیبه، ص۲۴۵.</ref>. | ||
[[زید]]، شاعر نیز بود و اشعارش را برخی کتاب‌ها [[نقل]] کرده‌اند<ref>نسب قریش، زبیدی، ج۱۰، ص۳۶۴</ref>. [[مادر]] [[عاتکه]] را [[ام‌کرز|أم کرز]] ۔ کریز بنت الحضرمی دانسته‌اند<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.</ref>. [[سعید بن زید]]، [[برادر]] عاتکه است که به نظر می‌رسد از [[پدر]]، مشترک و از مادر، جدا هستند؛ زیرا [[فاطمه بنت بعجه]] از [[قبیله خزاعه]] را مادر [[سعید]] دانسته‌اند<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹.</ref>. فاطمه [[اسلام]] را [[درک]] کرده و از اولین اسلام آورندگان بوده است<ref>الاصابه، ابن حجر، ج۳، ص۸۷؛ از شواهد تاریخی چنین دانسته می‌شود که فاطمه بنت بعجه پس از زید، پدر سعید، بار دیگر ازدواج کرده است؛ زیرا "[[عمارة بن حزم انصاری]]" را پسر فاطمه دانسته‌اند که در جنگ بدر حاضر بوده و مادر او و "سعید بن زید" را فاطمه بنت بعجه دانسته‌اند. المحبر، ابن حبیب، ص۴۰۱.</ref>. | [[زید]]، شاعر نیز بود و اشعارش را برخی کتاب‌ها [[نقل]] کرده‌اند<ref>نسب قریش، زبیدی، ج۱۰، ص۳۶۴</ref>. [[مادر]] [[عاتکه]] را [[ام‌کرز|أم کرز]] ۔ کریز بنت الحضرمی دانسته‌اند<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.</ref>. [[سعید بن زید]]، [[برادر]] عاتکه است که به نظر می‌رسد از [[پدر]]، مشترک و از مادر، جدا هستند؛ زیرا [[فاطمه بنت بعجه]] از [[قبیله خزاعه]] را مادر [[سعید]] دانسته‌اند<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹.</ref>. فاطمه [[اسلام]] را [[درک]] کرده و از اولین اسلام آورندگان بوده است<ref>الاصابه، ابن حجر، ج۳، ص۸۷؛ از شواهد تاریخی چنین دانسته می‌شود که فاطمه بنت بعجه پس از زید، پدر سعید، بار دیگر ازدواج کرده است؛ زیرا "[[عمارة بن حزم انصاری]]" را پسر فاطمه دانسته‌اند که در جنگ بدر حاضر بوده و مادر او و "سعید بن زید" را فاطمه بنت بعجه دانسته‌اند. المحبر، ابن حبیب، ص۴۰۱.</ref>. | ||
سعید بن زید از زمره ده [[صحابی]] است که [[بشارت بهشت]] گرفت ([[عشره مبشره]]) و نیز در بیشتر [[غزوه‌ها]] از جمله [[احد]] و [[خندق]] همراه [[پیامبر]]{{صل}} بوده است<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۳.</ref>. سعید، [[راوی]] [[حدیثی]] از پیامبر{{صل}} درباره [[محبت]] به [[حسنین]]{{ع}} است<ref>متن حدیث چنین است: {{متن حدیث|عن سعید بن زید قال: أن النبی خرج و هو محتضن الحسن أو الحسین و قال: اللهم أنی أحبه فأحبه}}؛ تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲-۴۵۳.</ref>. در | سعید بن زید از زمره ده [[صحابی]] است که [[بشارت بهشت]] گرفت ([[عشره مبشره]]) و نیز در بیشتر [[غزوه‌ها]] از جمله [[احد]] و [[خندق]] همراه [[پیامبر]] {{صل}} بوده است<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۳.</ref>. سعید، [[راوی]] [[حدیثی]] از پیامبر {{صل}} درباره [[محبت]] به [[حسنین]] {{ع}} است<ref>متن حدیث چنین است: {{متن حدیث|عن سعید بن زید قال: أن النبی خرج و هو محتضن الحسن أو الحسین و قال: اللهم أنی أحبه فأحبه}}؛ تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲-۴۵۳.</ref>. در وصف ظاهر سعید گفته‌اند که او بلند قد و پرمو بود. فاطمه بنت خطاب، [[خواهر]] [[عمر بن خطاب]]، که باعث [[اسلام آوردن]] [[عمر]] شد، دختر عموی پدر سعید<ref>عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بعد از درگذشت پدرش نفیل، بنا بر رسمی جاهلی، ام الخطاب، همسر پدرش (مادر برادرش خطاب) را به زنی گرفت و از آن زن، زید بن عمرو زاده شد؛ از این رو عمر بن خطاب و فاطمه بنت خطاب با زید بن عمرو بن نفیل عموزاده هستند. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.</ref> و [[همسر]] اوست؛ از این رو گفته‌اند سعید بن زید پیش از عمر اسلام آورد. در [[تاریخ]]، درباره [[فرزندان]] [[سعید]] و ازدواج‌های آنان گزارش‌هایی [[نقل]] شده است؛ از جمله [[ازدواج]] [[عاتکه]] دختر سعید و [[منذر بن زبیر]]، پسر عاتکه، (ازدواج دختر دایی و پسر عمه) و ازدواج دختر دیگر سعید با [[حسن بن حسن بن علی]] {{ع}} را می‌توان نام برد. [[نسل]] و فرزندان سعید در [[کوفه]] بسیار بوده‌اند؛ یکی از نوادگانش، [[محمد بن عبدالله بن سعید]] که [[شعر]] نیز، می‌سروده و درباره [[یوم]] الحره شعری سروده و [[یزید]] را با عبارت {{عربی|"يا مضيع الصلاة للشهوات"}} خطاب قرار داده است. گفته شده، سعید تا [[روزگار]] [[معاویه]] زنده بود و در دهه هفتاد عمرش به سال ۵۱ ه. ق<ref>بخاری به نقل از عایشه، تاریخ وفات سعید بن زید را سال ۵۸ ه. ق، ذکر می‌کند. تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲.</ref> در گذشته است<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۱۸۲؛ المعارف، ابن قتیبة، ص۲۴۶.</ref>. از [[حدیثی]] که او نقل کرده، [[ازدواج]] دخترش و نیز [[سرزنش]] یزید در اشعار فرزندانش، چنین به نظر می‌رسد که [[خاندان]] [[سعید بن زید]] و فرزندانش از [[دوست]] داران [[اهل بیت پیامبر]] {{صل}} بوده‌اند.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۱۷-۱۹.</ref>. | ||
==عاتکه و ازدواج‌های متعدد== | == عاتکه و ازدواج‌های متعدد == | ||
عاتکه از جمله زنانی است که به سبب ازدواج‌های متعدد با صحابیانی که همه به [[شهادت]] رسیدند، مشهور بود؛ چنانکه بین [[مردم مدینه]] شایع بود که "هرکه قصد شهادت دارد با [[عاتکه بنت زید]] ازدواج کند"<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۱۲.</ref>. در اینکه به [[درستی]] اولین و آخرین [[همسر]] عاتکه چه کسی بوده، [[اختلاف]]، بسیار است. طبق یک گزارش، اول همسر او [[عبیدة بن حارث بن مطلب]] بوده است<ref>المحبر، این حبیب، ص۴۳۷.</ref>؛ [[عبیده]] از کسانی است که قبل از ورود [[پیامبر]]{{صل}} به دار [[ارقم]]، [[اسلام]] آورد و نزد پیامبر{{صل}} جایگاه والایی داشت و پس از شهادت عبیده در [[جنگ بدر]]، پیامبر{{صل}} همسر او، [[زینب بنت خزیمه]] را به ازدواج خود درآورد. عبیده در جنگ بدر پیرترین رزمندۀ [[مسلمانان]] بود و در ۶۳ سالگی به شهادت رسید<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۵۰.</ref>. اینک اولین همسر [[عاتکه]] [[جوان]]، مردی با این سن باشد و نیز یکی بودن منبع این گزارش [[تاریخی]] باعث می‌شود که این قول چندان [[قوی]] نباشد. | عاتکه از جمله زنانی است که به سبب ازدواج‌های متعدد با صحابیانی که همه به [[شهادت]] رسیدند، مشهور بود؛ چنانکه بین [[مردم مدینه]] شایع بود که "هرکه قصد شهادت دارد با [[عاتکه بنت زید]] ازدواج کند"<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۱۲.</ref>. در اینکه به [[درستی]] اولین و آخرین [[همسر]] عاتکه چه کسی بوده، [[اختلاف]]، بسیار است. طبق یک گزارش، اول همسر او [[عبیدة بن حارث بن مطلب]] بوده است<ref>المحبر، این حبیب، ص۴۳۷.</ref>؛ [[عبیده]] از کسانی است که قبل از ورود [[پیامبر]] {{صل}} به دار [[ارقم]]، [[اسلام]] آورد و نزد پیامبر {{صل}} جایگاه والایی داشت و پس از شهادت عبیده در [[جنگ بدر]]، پیامبر {{صل}} همسر او، [[زینب بنت خزیمه]] را به ازدواج خود درآورد. عبیده در جنگ بدر پیرترین رزمندۀ [[مسلمانان]] بود و در ۶۳ سالگی به شهادت رسید<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۵۰.</ref>. اینک اولین همسر [[عاتکه]] [[جوان]]، مردی با این سن باشد و نیز یکی بودن منبع این گزارش [[تاریخی]] باعث می‌شود که این قول چندان [[قوی]] نباشد. | ||
طبق [[نقل]] مشهور، [[عبدالله بن ابی بکر]] اولین [[همسر]] عاتکه است [[عبدالله]] علاقه بسیاری بدو داشته چنانکه از شرکت در بسیاری از فعالیت‌های [[اجتماعی]] مثل نمازهای [[جماعت]] و [[قضات]] و [[نبردها]] دوری می‌جسته است و از این علاقه و [[محبت]] عبدالله را تا حد دانسته‌اند که گفته شده، وی در یکی از [[نمازهای جمعه]] شرکت نکرد و بدین سبب، [[ابوبکر]] او را [[مجازات]] و به [[طلاق]] دادن عاتکه وادار کرد<ref>الوافی بالوفیات، صفدی، ج۱۶، ص۳۱۸.</ref>؛ هرچند پس از آنکه [[ناراحتی]] و شعرسرایی عبدالله را دید، او را به بازگشت همسر خود، [[امر]] کرد. محبت و علاقه عاتکه و عبدالله دو طرفه بود زیرا پس از آنکه عبدالله در [[غزوه طائف]]، به [[سال هشتم هجری]]، تیر خورد و چند سال بعد در [[مدینه]] درگذشت، عاتکه که تنها به [[عبادت]] روی آورد و تا سال‌ها [[ازدواج]] نکرد و چنین سرود:[[سوگند]] یاد می‌کنم که همواره چشمانم بر تو [[اشک]] بریزن و پوس و چهره‌ام همواره خاک‌آلود باشد<ref>{{عربی|آلیت لا تنفک حزینه علیک و لا ینفک جلدی اغبرا}}؛الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶.</ref>. | طبق [[نقل]] مشهور، [[عبدالله بن ابی بکر]] اولین [[همسر]] عاتکه است [[عبدالله]] علاقه بسیاری بدو داشته چنانکه از شرکت در بسیاری از فعالیت‌های [[اجتماعی]] مثل نمازهای [[جماعت]] و [[قضات]] و [[نبردها]] دوری می‌جسته است و از این علاقه و [[محبت]] عبدالله را تا حد دانسته‌اند که گفته شده، وی در یکی از [[نمازهای جمعه]] شرکت نکرد و بدین سبب، [[ابوبکر]] او را [[مجازات]] و به [[طلاق]] دادن عاتکه وادار کرد<ref>الوافی بالوفیات، صفدی، ج۱۶، ص۳۱۸.</ref>؛ هرچند پس از آنکه [[ناراحتی]] و شعرسرایی عبدالله را دید، او را به بازگشت همسر خود، [[امر]] کرد. محبت و علاقه عاتکه و عبدالله دو طرفه بود زیرا پس از آنکه عبدالله در [[غزوه طائف]]، به [[سال هشتم هجری]]، تیر خورد و چند سال بعد در [[مدینه]] درگذشت، عاتکه که تنها به [[عبادت]] روی آورد و تا سال‌ها [[ازدواج]] نکرد و چنین سرود:[[سوگند]] یاد می‌کنم که همواره چشمانم بر تو [[اشک]] بریزن و پوس و چهره‌ام همواره خاک‌آلود باشد<ref>{{عربی|آلیت لا تنفک حزینه علیک و لا ینفک جلدی اغبرا}}؛الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶.</ref>. | ||
گفته شد، عبدالله نیز شرط کرده بود که [[اموال]] و [[ارث]] او را به شرط ازدواج نکردن عاتکه پس از [[مرگ]] او برای او باقی بماند و از این‌رو [[عایشه]] پس از ازدواج عاتکه آنها از او [[طلب]] کرد<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶.</ref>. پس از [[شهادت]] عبدالله، [[عمر بن خطاب]] بارها از عاتکه خواستگاری کرد تا آنکه وی همسری او را به سال | گفته شد، عبدالله نیز شرط کرده بود که [[اموال]] و [[ارث]] او را به شرط ازدواج نکردن عاتکه پس از [[مرگ]] او برای او باقی بماند و از این‌رو [[عایشه]] پس از ازدواج عاتکه آنها از او [[طلب]] کرد<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶.</ref>. پس از [[شهادت]] عبدالله، [[عمر بن خطاب]] بارها از عاتکه خواستگاری کرد تا آنکه وی همسری او را به سال ۱۲ه.ق پذیرفت<ref>درباره چگونگی رضایت عاتکه به این ازدواج، داستان‌های زیادی نقل شده است؛ از جمله اینکه عمر این کار را به زور پیش برد؛ این داستان چون با الفاظی بیان می‌شود که با شأن مسلمانی سازگار نیست. خدشه‌پذیر است. در نقد دیگر فردی به نام ربیعة بن امیه پس از خوابی، پیشگویانه این ازدواج و خلافت عمر و بدو گوشزد می‌کند که این داستان نیز ناسازگاری‌های فراوانی دارد؛ زیرا در گذشت ابوبکر در سال ۱۳ه.ق بوده است و ازدواج عمر و عاتکه در سال ۱۲ه.ق در مقبول‌ترین گزارش، عمر برای عاتکه پیغام می‌فرستد که چرا حلال خدا را برای خود حرام کرده‌ای؟ اموال عبدالله را به خاندانش بازگردان و سوگند خود را پس بگیر. (الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶).</ref>. [[نقل]] است که [[امام علی]] {{ع}} [[شب]] [[عروسی]] که [[عمر]]، [[ولیمه]] عروسی می‌داد، [[سوگند]] [[عاتکه]] (برای همیشه در سوگ [[عبدالله بن ابوبکر]] نشستن) را به او [[یادآوری]] کرد و عاتکه از این یادآوری گریست<ref> الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۷۸. به این ماجرا که در منابع بعدی با جزییات بیشتری نقل می‌شود نمی‌توان اعتماد داشت؛ زیرا از این ماجرا در کتاب‌های قبل از قرن چهارم، مانند الطبقات که هر یک به تفصیل به زندگی‌نامه عاتکه بنت زید پرداخته‌اند، نشانی نیست؛ کهن‌ترین منبع موجودی که از این ماجرا خبر می‌دهد کتاب الموشی، تالیف محمد الوشاء اخباری بغدادی (د۳۲۵ق) است که در فصل "بی‌وفایی، طینت زنان است". به نقل از استادش آن را نقل می‌کند (ج۱، ص۳۵) گفتنی است پیش از وی ابن قتیبه دینوری (د ۲۷۶ق) این ماجرا را با نسبت دادن آن به عبدالرحمن بن ابی بکر به جای علی بن ابی طالب {{ع}}، گزارش می‌کند. (عیون اخبار الرضا {{ع}}، شیخ صدوق، ج۱، ص۴۰۵).</ref>. | ||
عاتکه تا [[زمان]] کشتن عمر [[همسر]] او بود. پس از کشته شدن عمر، عاتکه اشعاری را در سوگش سرود. به نظر می‌رسد، این مدت یازده سال که [[عاطفه]] همسر [[خلیفه دوم]] [[مسلمانان]] بود، [[مقام]] [[اجتماعی]] خاص برای وی به همراه داشته است؛ زیرا در احادیثی چند، که در این دوران نقل شده، از عاتکه بنت زیاد می‌شود و در [[منابع حدیثی]] روایتی درباره عاتکه نقل می‌شود که گاه اساس دادن [[فتوا]] و [[حکم]] فقیهی قرار می‌گیرد. در [[حدیثی]] که با نقل‌های متفاوت [[نقل]] شده، بوسیدن [[روزه‌دار]] جایز دانسته شده؛ زیرا [[عاتکه]] روزی سر عمر را که [[روزه]] بود بوسیده است<ref>ابن ابی شبیه این حدیث را ذیل باب {{عربی|من رخص فی القبله للصائم}} نقل می‌کند؛ المنصف، ج۲، ص۴۷۴.</ref>. | عاتکه تا [[زمان]] کشتن عمر [[همسر]] او بود. پس از کشته شدن عمر، عاتکه اشعاری را در سوگش سرود. به نظر می‌رسد، این مدت یازده سال که [[عاطفه]] همسر [[خلیفه دوم]] [[مسلمانان]] بود، [[مقام]] [[اجتماعی]] خاص برای وی به همراه داشته است؛ زیرا در احادیثی چند، که در این دوران نقل شده، از عاتکه بنت زیاد می‌شود و در [[منابع حدیثی]] روایتی درباره عاتکه نقل می‌شود که گاه اساس دادن [[فتوا]] و [[حکم]] فقیهی قرار می‌گیرد. در [[حدیثی]] که با نقل‌های متفاوت [[نقل]] شده، بوسیدن [[روزه‌دار]] جایز دانسته شده؛ زیرا [[عاتکه]] روزی سر عمر را که [[روزه]] بود بوسیده است<ref>ابن ابی شبیه این حدیث را ذیل باب {{عربی|من رخص فی القبله للصائم}} نقل می‌کند؛ المنصف، ج۲، ص۴۷۴.</ref>. | ||
| خط ۲۳: | خط ۲۶: | ||
در خبر دیگر آمده، [[عمر]] با آنکه مردی [[غیرتمند]] بود و حضور [[زنان]] را در بیرون از [[خانه]] خوش نمی‌داشت به عاتکه اجازه شرکت در [[نماز جماعت]] [[مسجد]] را می‌داد<ref>مالک بن انس این خبر را ذیل باب "ما جاء فی خروج النساء الی المساجد" گزارش می‌کند؛ الموطأ، ج۱، ص۱۹۸.</ref> و در [[نقلی]] آمده این شرکت در نماز جماعت، شرط عاتکه برای پذیرش [[ازدواج]] با عمر بوده است و گفته شده، به هنگام کشته شدن عمر در مسجد، عاتکه نیز در مسجد بود<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶؛ در خبر دیگری که بیشتر، منابع بعدی نقل میکنند، گفته شده که زبیر برای آنکه عاتکه را از شرکت در همه نمازها باز دارد؛ ترفندی اندیشید؛ وی به هنگام نماز عشاء مخفیانه بر سر راهش قرار گرفت و او را ترساند و عاتکه از این عادت دیرینه دست برداشت. (الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۷۹).</ref>. در روایتی نقل شده که روزی [[ابوموسی اشعری]] قالیچه‌ای را به عاتکه [[هدیه]] می‌دهد و عمر از اینکه همسرش هدیه را پذیرفته به [[خشم]] آمده و او را سخت می‌زند و [[ابوموسی]] را به سبب این کار، بسیار [[سرزنش]] می‌کند <ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۰۸.</ref>. به نظر می‌رسد این [[خشونت]] عمر، به سبب [[سخت‌گیری]] و [[احتیاط]] در [[زندگی]] روزمره است؛ هر چند در گزارش‌های دیگر نیز به خشونت [[رفتاری]] او با زنان و حتی [[همسران]] خود اشاره شده است. در خبر دیگری که دربارۀ [[شاهد]] [[زهد]] عمر نقل شده، آمده که روزی از [[بحرین]] عطری از مشک و عنبر نزد عمر آوردند و او به زنی که [[عطر]] را خوب، وزن کند احتیاج داشت؛ وقتی عاتکه خواستار انجام این کار شد، [[عمر]] نپذیرفت به این [[دلیل]] که [[بیم]] داشت [[عاتکه]] این کار را باعث [[برتری]] خود نسبت به دیگر [[مسلمانان]] بداند<ref>الزهد، ابن حنبل، ج۲، ص۱۴۹.</ref>. | در خبر دیگر آمده، [[عمر]] با آنکه مردی [[غیرتمند]] بود و حضور [[زنان]] را در بیرون از [[خانه]] خوش نمی‌داشت به عاتکه اجازه شرکت در [[نماز جماعت]] [[مسجد]] را می‌داد<ref>مالک بن انس این خبر را ذیل باب "ما جاء فی خروج النساء الی المساجد" گزارش می‌کند؛ الموطأ، ج۱، ص۱۹۸.</ref> و در [[نقلی]] آمده این شرکت در نماز جماعت، شرط عاتکه برای پذیرش [[ازدواج]] با عمر بوده است و گفته شده، به هنگام کشته شدن عمر در مسجد، عاتکه نیز در مسجد بود<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶؛ در خبر دیگری که بیشتر، منابع بعدی نقل میکنند، گفته شده که زبیر برای آنکه عاتکه را از شرکت در همه نمازها باز دارد؛ ترفندی اندیشید؛ وی به هنگام نماز عشاء مخفیانه بر سر راهش قرار گرفت و او را ترساند و عاتکه از این عادت دیرینه دست برداشت. (الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۷۹).</ref>. در روایتی نقل شده که روزی [[ابوموسی اشعری]] قالیچه‌ای را به عاتکه [[هدیه]] می‌دهد و عمر از اینکه همسرش هدیه را پذیرفته به [[خشم]] آمده و او را سخت می‌زند و [[ابوموسی]] را به سبب این کار، بسیار [[سرزنش]] می‌کند <ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۰۸.</ref>. به نظر می‌رسد این [[خشونت]] عمر، به سبب [[سخت‌گیری]] و [[احتیاط]] در [[زندگی]] روزمره است؛ هر چند در گزارش‌های دیگر نیز به خشونت [[رفتاری]] او با زنان و حتی [[همسران]] خود اشاره شده است. در خبر دیگری که دربارۀ [[شاهد]] [[زهد]] عمر نقل شده، آمده که روزی از [[بحرین]] عطری از مشک و عنبر نزد عمر آوردند و او به زنی که [[عطر]] را خوب، وزن کند احتیاج داشت؛ وقتی عاتکه خواستار انجام این کار شد، [[عمر]] نپذیرفت به این [[دلیل]] که [[بیم]] داشت [[عاتکه]] این کار را باعث [[برتری]] خود نسبت به دیگر [[مسلمانان]] بداند<ref>الزهد، ابن حنبل، ج۲، ص۱۴۹.</ref>. | ||
پس از [[عمر بن خطاب]] [[زبیر بن عوام]] عاتکه را به همسری گرفت. [[زبیر]] در شانزده سالگی [[اسلام]] آورد و در دو [[سفر]] به [[حبشه]] [[هجرت]] کرد و در همه [[غزوه‌ها]] همراه [[پیامبر]]{{صل}} بود. زبیر در سال (۳۷ | پس از [[عمر بن خطاب]] [[زبیر بن عوام]] عاتکه را به همسری گرفت. [[زبیر]] در شانزده سالگی [[اسلام]] آورد و در دو [[سفر]] به [[حبشه]] [[هجرت]] کرد و در همه [[غزوه‌ها]] همراه [[پیامبر]] {{صل}} بود. زبیر در سال (۳۷ ﻫ.ق) و حدود شصت و پنج سالگی کشته شد. وی نُه [[همسر]] و [[فرزندان]] پسر و دختر بسیاری داشت. زبیر مردی میانه بالا و گندم گون بود که در وصف ظاهرش گفته‌اند که همیشه [[جوان]] به نظر می‌رسید و آثار [[پیری]] در چهره‌اش نمایان نبود<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۰۰-۱۱۳.</ref>. شاید از همین رو عاتکه بعد از عمر، همسری وی را پذیرفت <ref>ابن جوزی در نقلی شگفت‌آور ماجرای مفصلی درباره مقدمه‌چینی زبیر و افرادی که از آنها کمک جسته تا عاتکه را به همسری خود راضی کند، نقل می‌کند. اخبار النساء، ج۱، ص۶۷.</ref>. [[سال]] این [[ازدواج]] مشخص نیست اما با مقایسه سال کشته شدن عمر و زبیر می‌توان به احتمال گفت که عاتکه در آستانه پنجاه سالگی زبیر با وی ازدواج کرده و پانزده سال همسر او بوده است. عاتکه در [[سرزنش]] [[قاتل]] زبیر، ابن جرموز نیز اشعاری سروده است<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۱۲.</ref>. | ||
طبق گزارشی، [[عبدالله بن زبیر]] هشتاد هزار [[درهم]] از [[اموال]] [[میراث]] زبیر را به عاتکه داد<ref>الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۸۰.</ref>. درباره اینکه آیا عاتکه پس از زبیر ازدواج کرد یا نه، [[اختلاف]] است. در برخی نقل‌ها آمده که [[امام علی]]{{ع}} از وی خواستگاری کرد و عاتکه با این بیان آن را نپذیرفت: "ای پسر عموی [[رسول خدا]]! من بیمناکم تو نیز کشته شوی"<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۸۰؛ هر چند به نظر می‌رسد این مطلب نیز تنها در منابع پایانی قرن چهارم به بعد آمده است.</ref>. طبق [[نقلی]] [[امام حسین]]{{ع}}<ref>الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۸۰. گرچه در گزارش الاستیعاب، حسن بن علی آمده، که احتمالا اشتباه است؛ زیرا ازدواج عاتکه و حسن بن علی در هیچ منبع دیگری نیامده است.</ref> آخرین [[همسر]] [[عاتکه]] است و عاتکه در [[حادثه کربلا]] حاضر بوده و اول کسی است که گونه [[امام]] را بعد [[شهادت]] از [[خاک]] برگرفته و در [[رثای امام حسین]] اشعاری سروده است<ref>الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۸، ص۶۸. این کتاب قدیمی‌ترین منبعی که برای این سخن یافت شد، و پس از وی این سخن تکرار می‌شود.</ref>. با توجه به سال [[وفات]] عاتکه و [[اختلاف]] [[سنی]] زیاد او با امام{{ع}} چنین امری بعید است<ref> در ناراستی این سخن همین بس که سال وفات عاتکه را سال ۴۰ ق، بسیار پیش‌تر از حادثه کربلا (سال ۶۱ق) دانسته‌اند و اگر عاتکه تا آن زمان زنده بوده باشد، باید حدود ۸۰ تا ۹۰ سال داشته باشد و این هم نادرستی این ازدواج را می‌رساند. گذشته از آن، اشعاری که در این خبر به عاتکه نسبت داده می‌شود، در نقل‌های دیگر به رباب بنت امرئ القیس، همسر امام حسین نسبت داده شده است. (أعیان الشیعه، امین عاملی، ج۱، ص۶۲۲).</ref>. [[همسران]] و خواستگاران دیگری هم برای عاتکه [[نقل]] شده که چندان نقل‌های [[درستی]] به نظر نمی‌رسند<ref>از جمله گفته شده که زید بن خطاب قبل از عمر، همسر عاتکه بوده و یا اینکه عمرو بن عاص و محمد بن ابی بکر از خواستگارانی بودند که وی آنها را رد کرد. (الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۷۸).</ref>.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۱۹-۲۳.</ref>. | طبق گزارشی، [[عبدالله بن زبیر]] هشتاد هزار [[درهم]] از [[اموال]] [[میراث]] زبیر را به عاتکه داد<ref>الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۸۰.</ref>. درباره اینکه آیا عاتکه پس از زبیر ازدواج کرد یا نه، [[اختلاف]] است. در برخی نقل‌ها آمده که [[امام علی]] {{ع}} از وی خواستگاری کرد و عاتکه با این بیان آن را نپذیرفت: "ای پسر عموی [[رسول خدا]]! من بیمناکم تو نیز کشته شوی"<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۸۰؛ هر چند به نظر می‌رسد این مطلب نیز تنها در منابع پایانی قرن چهارم به بعد آمده است.</ref>. طبق [[نقلی]] [[امام حسین]] {{ع}}<ref>الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۸۰. گرچه در گزارش الاستیعاب، حسن بن علی آمده، که احتمالا اشتباه است؛ زیرا ازدواج عاتکه و حسن بن علی در هیچ منبع دیگری نیامده است.</ref> آخرین [[همسر]] [[عاتکه]] است و عاتکه در [[حادثه کربلا]] حاضر بوده و اول کسی است که گونه [[امام]] را بعد [[شهادت]] از [[خاک]] برگرفته و در [[رثای امام حسین]] اشعاری سروده است<ref>الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۸، ص۶۸. این کتاب قدیمی‌ترین منبعی که برای این سخن یافت شد، و پس از وی این سخن تکرار می‌شود.</ref>. با توجه به سال [[وفات]] عاتکه و [[اختلاف]] [[سنی]] زیاد او با امام {{ع}} چنین امری بعید است<ref> در ناراستی این سخن همین بس که سال وفات عاتکه را سال ۴۰ ق، بسیار پیش‌تر از حادثه کربلا (سال ۶۱ق) دانسته‌اند و اگر عاتکه تا آن زمان زنده بوده باشد، باید حدود ۸۰ تا ۹۰ سال داشته باشد و این هم نادرستی این ازدواج را می‌رساند. گذشته از آن، اشعاری که در این خبر به عاتکه نسبت داده می‌شود، در نقل‌های دیگر به رباب بنت امرئ القیس، همسر امام حسین نسبت داده شده است. (أعیان الشیعه، امین عاملی، ج۱، ص۶۲۲).</ref>. [[همسران]] و خواستگاران دیگری هم برای عاتکه [[نقل]] شده که چندان نقل‌های [[درستی]] به نظر نمی‌رسند<ref>از جمله گفته شده که زید بن خطاب قبل از عمر، همسر عاتکه بوده و یا اینکه عمرو بن عاص و محمد بن ابی بکر از خواستگارانی بودند که وی آنها را رد کرد. (الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۷۸).</ref>.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۱۹-۲۳.</ref>. | ||
==[[فرزندان]] عاتکه== | == [[فرزندان]] عاتکه == | ||
در [[منابع تاریخی]] از [[دختران]] عاتکه خبری نیست و مشخص نیست که وی دختری داشته یا خیر؛ اما از دو پسر وی یاد شده است: [[عیاض بن عمر]] و [[منذر بن زبیر]] که گفته شده [[مادر]] هر دو [[عاتکه بنت زید]] است و اشاره شد که پسر دوم، عاتکه دختر [[سعید]] را به همسری گرفت<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۱۸۲ و ج۳، ص۲۶۶.</ref>. به نظر می‌رسد این [[عادت]] [[عرب]] که [[فرزندان]] را به [[پدر]] منسوب میکردند و به هنگام [[نسب]] شماری، یادی از [[مادران]] نبود، می‌تواند سبب پوشیده ماندن نام تعدادی از فرزندان [[عاتکه]] شده باشد.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۲۴.</ref>. | در [[منابع تاریخی]] از [[دختران]] عاتکه خبری نیست و مشخص نیست که وی دختری داشته یا خیر؛ اما از دو پسر وی یاد شده است: [[عیاض بن عمر]] و [[منذر بن زبیر]] که گفته شده [[مادر]] هر دو [[عاتکه بنت زید]] است و اشاره شد که پسر دوم، عاتکه دختر [[سعید]] را به همسری گرفت<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۱۸۲ و ج۳، ص۲۶۶.</ref>. به نظر می‌رسد این [[عادت]] [[عرب]] که [[فرزندان]] را به [[پدر]] منسوب میکردند و به هنگام [[نسب]] شماری، یادی از [[مادران]] نبود، می‌تواند سبب پوشیده ماندن نام تعدادی از فرزندان [[عاتکه]] شده باشد.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۲۴.</ref>. | ||
==عاتکه و سرودن اشعار== | == عاتکه و سرودن اشعار == | ||
[[توانمندی]] عاتکه در شعرسرایی از ویژگی‌های مهم او است. [[نقل]] شده که وی پس از درگذشت یکایک همسرانش، اشعاری را درباره آنها سرود و این اشعار همگی در [[منابع تاریخی]] نقل شده‌اند و حتی بعد از [[درگذشت پیامبر]]{{صل}} نیز عاتکه اشعاری را درباره [[ستایش]] [[پیامبر]]{{صل}} و [[حزن]] این واقعه سرود که منابع تاریخی آنها را نیز گزارش کرده‌اند<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۲، ص۳۳۲.</ref>. | [[توانمندی]] عاتکه در شعرسرایی از ویژگی‌های مهم او است. [[نقل]] شده که وی پس از درگذشت یکایک همسرانش، اشعاری را درباره آنها سرود و این اشعار همگی در [[منابع تاریخی]] نقل شده‌اند و حتی بعد از [[درگذشت پیامبر]] {{صل}} نیز عاتکه اشعاری را درباره [[ستایش]] [[پیامبر]] {{صل}} و [[حزن]] این واقعه سرود که منابع تاریخی آنها را نیز گزارش کرده‌اند<ref>الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۲، ص۳۳۲.</ref>. | ||
جستجو در منابع ادبی نشان می‌دهد که بیشتر [[ادبیان]] و نحویان به اشعاری که او سروده، استناد کرده‌اند. و گاه درباره واژه‌ها و نوع قرار گرفتن الفاظ این اشعار سخن‌های زیادی گفته شده است و اینها نشان‌گر [[مقام]] بلند این بانو در [[ادب]] و [[شعر]] لغت عرب است<ref>جمهرة اللغه، ابن درید، ج۱، ص۱۸۰؛ شرح ابن عقیل، ابن عقیل، ج۱، ص۳۸۱؛ شرح الرضی علی الکافیه، رضی الدین محمد بن حسن استر آبادی، ج۴، ص۳۶۶؛ مغنی اللبیب، ابن هشام انصاری، ج۱، ص۲۴.</ref>.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۲۴.</ref>. | جستجو در منابع ادبی نشان می‌دهد که بیشتر [[ادبیان]] و نحویان به اشعاری که او سروده، استناد کرده‌اند. و گاه درباره واژه‌ها و نوع قرار گرفتن الفاظ این اشعار سخن‌های زیادی گفته شده است و اینها نشان‌گر [[مقام]] بلند این بانو در [[ادب]] و [[شعر]] لغت عرب است<ref>جمهرة اللغه، ابن درید، ج۱، ص۱۸۰؛ شرح ابن عقیل، ابن عقیل، ج۱، ص۳۸۱؛ شرح الرضی علی الکافیه، رضی الدین محمد بن حسن استر آبادی، ج۴، ص۳۶۶؛ مغنی اللبیب، ابن هشام انصاری، ج۱، ص۲۴.</ref>.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۲۴.</ref>. | ||
==سرانجام عاتکه== | == سرانجام عاتکه == | ||
عاتکه تنها دو سال بعد از درگذشت آخرین همسرش، [[زبیر بن عوام]]، زیست و گفته شده، در سال اول [[خلافت]] [[معاویه]]، یعنی [[سال ۴۱ ق]] درگذشت<ref>البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۱۷.</ref>.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۲۵.</ref>. | عاتکه تنها دو سال بعد از درگذشت آخرین همسرش، [[زبیر بن عوام]]، زیست و گفته شده، در سال اول [[خلافت]] [[معاویه]]، یعنی [[سال ۴۱ ق]] درگذشت<ref>البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۱۷.</ref>.<ref>[[اعظم فرجامی|فرجامی، اعظم]]، [[عاتکه بنت زید (مقاله)|مقاله «عاتکه بنت زید»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۶، ص۲۵.</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۷ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۴:۱۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عاتکه بنت زید است. عاتکه بنت زید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عاتکه بنت زید در تراجم و رجال - عاتکه بنت زید در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن قرط از دیگر زنان صحابی است که به همسرانش و دیگر ویژگی‌ها چون شعر سرایی، جمال و پارسایی مشهور شده است[۱]. پدر عاتکه، زید، از معدود افرادی بود که در دوران جاهلیت، بر دین حنیف بود و از پرستش بتان سنگی و چوبی کراهت داشت؛ چنانکه از قومش کناره گرفت و از خوردن گوشتی که برای بستان قربانی میکردند، پرهیز میکرد و نیز به سوی کعبه نماز میگزارد[۲]. گفته شده، تحول فکری زید پس از سفر وی به شام و ملاقات با دانشمندان یهود و نصاری صورت گرفت که هیچ یک از این دو دین را نپسندید و به دین ابراهیم (ع) و منتظر ظهور آخرین پیامبر بود[۳].
طبق روایتی پیامبر (ص) وی را از بهشتیان دانسته است[۴].
زید، شاعر نیز بود و اشعارش را برخی کتاب‌ها نقل کرده‌اند[۵]. مادر عاتکه را أم کرز ۔ کریز بنت الحضرمی دانسته‌اند[۶]. سعید بن زید، برادر عاتکه است که به نظر می‌رسد از پدر، مشترک و از مادر، جدا هستند؛ زیرا فاطمه بنت بعجه از قبیله خزاعه را مادر سعید دانسته‌اند[۷]. فاطمه اسلام را درک کرده و از اولین اسلام آورندگان بوده است[۸].
سعید بن زید از زمره ده صحابی است که بشارت بهشت گرفت (عشره مبشره) و نیز در بیشتر غزوه‌ها از جمله احد و خندق همراه پیامبر (ص) بوده است[۹]. سعید، راوی حدیثی از پیامبر (ص) درباره محبت به حسنین (ع) است[۱۰]. در وصف ظاهر سعید گفته‌اند که او بلند قد و پرمو بود. فاطمه بنت خطاب، خواهر عمر بن خطاب، که باعث اسلام آوردن عمر شد، دختر عموی پدر سعید[۱۱] و همسر اوست؛ از این رو گفته‌اند سعید بن زید پیش از عمر اسلام آورد. در تاریخ، درباره فرزندان سعید و ازدواج‌های آنان گزارش‌هایی نقل شده است؛ از جمله ازدواج عاتکه دختر سعید و منذر بن زبیر، پسر عاتکه، (ازدواج دختر دایی و پسر عمه) و ازدواج دختر دیگر سعید با حسن بن حسن بن علی (ع) را می‌توان نام برد. نسل و فرزندان سعید در کوفه بسیار بوده‌اند؛ یکی از نوادگانش، محمد بن عبدالله بن سعید که شعر نیز، می‌سروده و درباره یوم الحره شعری سروده و یزید را با عبارت "يا مضيع الصلاة للشهوات" خطاب قرار داده است. گفته شده، سعید تا روزگار معاویه زنده بود و در دهه هفتاد عمرش به سال ۵۱ ه. ق[۱۲] در گذشته است[۱۳]. از حدیثی که او نقل کرده، ازدواج دخترش و نیز سرزنش یزید در اشعار فرزندانش، چنین به نظر می‌رسد که خاندان سعید بن زید و فرزندانش از دوست داران اهل بیت پیامبر (ص) بوده‌اند.[۱۴].
عاتکه و ازدواج‌های متعدد
عاتکه از جمله زنانی است که به سبب ازدواج‌های متعدد با صحابیانی که همه به شهادت رسیدند، مشهور بود؛ چنانکه بین مردم مدینه شایع بود که "هرکه قصد شهادت دارد با عاتکه بنت زید ازدواج کند"[۱۵]. در اینکه به درستی اولین و آخرین همسر عاتکه چه کسی بوده، اختلاف، بسیار است. طبق یک گزارش، اول همسر او عبیدة بن حارث بن مطلب بوده است[۱۶]؛ عبیده از کسانی است که قبل از ورود پیامبر (ص) به دار ارقم، اسلام آورد و نزد پیامبر (ص) جایگاه والایی داشت و پس از شهادت عبیده در جنگ بدر، پیامبر (ص) همسر او، زینب بنت خزیمه را به ازدواج خود درآورد. عبیده در جنگ بدر پیرترین رزمندۀ مسلمانان بود و در ۶۳ سالگی به شهادت رسید[۱۷]. اینک اولین همسر عاتکه جوان، مردی با این سن باشد و نیز یکی بودن منبع این گزارش تاریخی باعث می‌شود که این قول چندان قوی نباشد.
طبق نقل مشهور، عبدالله بن ابی بکر اولین همسر عاتکه است عبدالله علاقه بسیاری بدو داشته چنانکه از شرکت در بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی مثل نمازهای جماعت و قضات و نبردها دوری می‌جسته است و از این علاقه و محبت عبدالله را تا حد دانسته‌اند که گفته شده، وی در یکی از نمازهای جمعه شرکت نکرد و بدین سبب، ابوبکر او را مجازات و به طلاق دادن عاتکه وادار کرد[۱۸]؛ هرچند پس از آنکه ناراحتی و شعرسرایی عبدالله را دید، او را به بازگشت همسر خود، امر کرد. محبت و علاقه عاتکه و عبدالله دو طرفه بود زیرا پس از آنکه عبدالله در غزوه طائف، به سال هشتم هجری، تیر خورد و چند سال بعد در مدینه درگذشت، عاتکه که تنها به عبادت روی آورد و تا سال‌ها ازدواج نکرد و چنین سرود:سوگند یاد می‌کنم که همواره چشمانم بر تو اشک بریزن و پوس و چهره‌ام همواره خاک‌آلود باشد[۱۹].
گفته شد، عبدالله نیز شرط کرده بود که اموال و ارث او را به شرط ازدواج نکردن عاتکه پس از مرگ او برای او باقی بماند و از این‌رو عایشه پس از ازدواج عاتکه آنها از او طلب کرد[۲۰]. پس از شهادت عبدالله، عمر بن خطاب بارها از عاتکه خواستگاری کرد تا آنکه وی همسری او را به سال ۱۲ه.ق پذیرفت[۲۱]. نقل است که امام علی (ع) شب عروسی که عمر، ولیمه عروسی می‌داد، سوگند عاتکه (برای همیشه در سوگ عبدالله بن ابوبکر نشستن) را به او یادآوری کرد و عاتکه از این یادآوری گریست[۲۲].
عاتکه تا زمان کشتن عمر همسر او بود. پس از کشته شدن عمر، عاتکه اشعاری را در سوگش سرود. به نظر می‌رسد، این مدت یازده سال که عاطفه همسر خلیفه دوم مسلمانان بود، مقام اجتماعی خاص برای وی به همراه داشته است؛ زیرا در احادیثی چند، که در این دوران نقل شده، از عاتکه بنت زیاد می‌شود و در منابع حدیثی روایتی درباره عاتکه نقل می‌شود که گاه اساس دادن فتوا و حکم فقیهی قرار می‌گیرد. در حدیثی که با نقل‌های متفاوت نقل شده، بوسیدن روزه‌دار جایز دانسته شده؛ زیرا عاتکه روزی سر عمر را که روزه بود بوسیده است[۲۳].
در خبر دیگر آمده، عمر با آنکه مردی غیرتمند بود و حضور زنان را در بیرون از خانه خوش نمی‌داشت به عاتکه اجازه شرکت در نماز جماعت مسجد را می‌داد[۲۴] و در نقلی آمده این شرکت در نماز جماعت، شرط عاتکه برای پذیرش ازدواج با عمر بوده است و گفته شده، به هنگام کشته شدن عمر در مسجد، عاتکه نیز در مسجد بود[۲۵]. در روایتی نقل شده که روزی ابوموسی اشعری قالیچه‌ای را به عاتکه هدیه می‌دهد و عمر از اینکه همسرش هدیه را پذیرفته به خشم آمده و او را سخت می‌زند و ابوموسی را به سبب این کار، بسیار سرزنش می‌کند [۲۶]. به نظر می‌رسد این خشونت عمر، به سبب سخت‌گیری و احتیاط در زندگی روزمره است؛ هر چند در گزارش‌های دیگر نیز به خشونت رفتاری او با زنان و حتی همسران خود اشاره شده است. در خبر دیگری که دربارۀ شاهد زهد عمر نقل شده، آمده که روزی از بحرین عطری از مشک و عنبر نزد عمر آوردند و او به زنی که عطر را خوب، وزن کند احتیاج داشت؛ وقتی عاتکه خواستار انجام این کار شد، عمر نپذیرفت به این دلیل که بیم داشت عاتکه این کار را باعث برتری خود نسبت به دیگر مسلمانان بداند[۲۷].
پس از عمر بن خطاب زبیر بن عوام عاتکه را به همسری گرفت. زبیر در شانزده سالگی اسلام آورد و در دو سفر به حبشه هجرت کرد و در همه غزوه‌ها همراه پیامبر (ص) بود. زبیر در سال (۳۷ ﻫ.ق) و حدود شصت و پنج سالگی کشته شد. وی نُه همسر و فرزندان پسر و دختر بسیاری داشت. زبیر مردی میانه بالا و گندم گون بود که در وصف ظاهرش گفته‌اند که همیشه جوان به نظر می‌رسید و آثار پیری در چهره‌اش نمایان نبود[۲۸]. شاید از همین رو عاتکه بعد از عمر، همسری وی را پذیرفت [۲۹]. سال این ازدواج مشخص نیست اما با مقایسه سال کشته شدن عمر و زبیر می‌توان به احتمال گفت که عاتکه در آستانه پنجاه سالگی زبیر با وی ازدواج کرده و پانزده سال همسر او بوده است. عاتکه در سرزنش قاتل زبیر، ابن جرموز نیز اشعاری سروده است[۳۰].
طبق گزارشی، عبدالله بن زبیر هشتاد هزار درهم از اموال میراث زبیر را به عاتکه داد[۳۱]. درباره اینکه آیا عاتکه پس از زبیر ازدواج کرد یا نه، اختلاف است. در برخی نقل‌ها آمده که امام علی (ع) از وی خواستگاری کرد و عاتکه با این بیان آن را نپذیرفت: "ای پسر عموی رسول خدا! من بیمناکم تو نیز کشته شوی"[۳۲]. طبق نقلی امام حسین (ع)[۳۳] آخرین همسر عاتکه است و عاتکه در حادثه کربلا حاضر بوده و اول کسی است که گونه امام را بعد شهادت از خاک برگرفته و در رثای امام حسین اشعاری سروده است[۳۴]. با توجه به سال وفات عاتکه و اختلاف سنی زیاد او با امام (ع) چنین امری بعید است[۳۵]. همسران و خواستگاران دیگری هم برای عاتکه نقل شده که چندان نقل‌های درستی به نظر نمی‌رسند[۳۶].[۳۷].
فرزندان عاتکه
در منابع تاریخی از دختران عاتکه خبری نیست و مشخص نیست که وی دختری داشته یا خیر؛ اما از دو پسر وی یاد شده است: عیاض بن عمر و منذر بن زبیر که گفته شده مادر هر دو عاتکه بنت زید است و اشاره شد که پسر دوم، عاتکه دختر سعید را به همسری گرفت[۳۸]. به نظر می‌رسد این عادت عرب که فرزندان را به پدر منسوب میکردند و به هنگام نسب شماری، یادی از مادران نبود، می‌تواند سبب پوشیده ماندن نام تعدادی از فرزندان عاتکه شده باشد.[۳۹].
عاتکه و سرودن اشعار
توانمندی عاتکه در شعرسرایی از ویژگی‌های مهم او است. نقل شده که وی پس از درگذشت یکایک همسرانش، اشعاری را درباره آنها سرود و این اشعار همگی در منابع تاریخی نقل شده‌اند و حتی بعد از درگذشت پیامبر (ص) نیز عاتکه اشعاری را درباره ستایش پیامبر (ص) و حزن این واقعه سرود که منابع تاریخی آنها را نیز گزارش کرده‌اند[۴۰].
جستجو در منابع ادبی نشان می‌دهد که بیشتر ادبیان و نحویان به اشعاری که او سروده، استناد کرده‌اند. و گاه درباره واژه‌ها و نوع قرار گرفتن الفاظ این اشعار سخن‌های زیادی گفته شده است و اینها نشان‌گر مقام بلند این بانو در ادب و شعر لغت عرب است[۴۱].[۴۲].
سرانجام عاتکه
عاتکه تنها دو سال بعد از درگذشت آخرین همسرش، زبیر بن عوام، زیست و گفته شده، در سال اول خلافت معاویه، یعنی سال ۴۱ ق درگذشت[۴۳].[۴۴].
منابع
پانویس
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۸؛ گفتنی است دختر برادر عاتکه نیز نام و نسبی مشابه دارد "عاتکه بنت سعید بن زید بن عمرو بن نفیل بن...". که برای شناخت بین این دو توجه به نام پدر لازم است.
- ↑ راوی نقل می‌کند: زید بن عمرو را دیدم که منتظر زوال خورشید بود، سپس در حالی که رو به سوی کعبه کرده بود، نمازی یک رکعتی با دو سجده به جا آورد. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۰.
- ↑ با این همه گفته شده که زید پنج سال پس از نزول وحی درگذشت و با واسطه به پیامبر (ص) سلام رسانده است. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹ و ۳۸۱.
- ↑ قال رسول الله (ص): «قد رأیته فی الجنه یسحب ذیولا»؛ "او را در بهشت دامن‌کشان دیدم" و در نقلی دیگر آمده که پیامبر (ص) برای او طلب رحمت کرده است؛ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹-۳۸۱. در نقلی نیز آمده که نصاری وی را کشتند و پیامبر (ص) درباره او فرمود: "روز قیامت زید همانند یک امت واحد برانگیخته می‌شود"؛ المعارف، ابن قتیبه، ص۲۴۵.
- ↑ نسب قریش، زبیدی، ج۱۰، ص۳۶۴
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۷۹.
- ↑ الاصابه، ابن حجر، ج۳، ص۸۷؛ از شواهد تاریخی چنین دانسته می‌شود که فاطمه بنت بعجه پس از زید، پدر سعید، بار دیگر ازدواج کرده است؛ زیرا "عمارة بن حزم انصاری" را پسر فاطمه دانسته‌اند که در جنگ بدر حاضر بوده و مادر او و "سعید بن زید" را فاطمه بنت بعجه دانسته‌اند. المحبر، ابن حبیب، ص۴۰۱.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۸۳.
- ↑ متن حدیث چنین است: «عن سعید بن زید قال: أن النبی خرج و هو محتضن الحسن أو الحسین و قال: اللهم أنی أحبه فأحبه»؛ تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲-۴۵۳.
- ↑ عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بعد از درگذشت پدرش نفیل، بنا بر رسمی جاهلی، ام الخطاب، همسر پدرش (مادر برادرش خطاب) را به زنی گرفت و از آن زن، زید بن عمرو زاده شد؛ از این رو عمر بن خطاب و فاطمه بنت خطاب با زید بن عمرو بن نفیل عموزاده هستند. الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۵.
- ↑ بخاری به نقل از عایشه، تاریخ وفات سعید بن زید را سال ۵۸ ه. ق، ذکر می‌کند. تاریخ الکبیر، بخاری، ج۳، ص۴۵۲.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۱۸۲؛ المعارف، ابن قتیبة، ص۲۴۶.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۱۷-۱۹.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ المحبر، این حبیب، ص۴۳۷.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۵۰.
- ↑ الوافی بالوفیات، صفدی، ج۱۶، ص۳۱۸.
- ↑ آلیت لا تنفک حزینه علیک و لا ینفک جلدی اغبرا؛الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶.
- ↑ درباره چگونگی رضایت عاتکه به این ازدواج، داستان‌های زیادی نقل شده است؛ از جمله اینکه عمر این کار را به زور پیش برد؛ این داستان چون با الفاظی بیان می‌شود که با شأن مسلمانی سازگار نیست. خدشه‌پذیر است. در نقد دیگر فردی به نام ربیعة بن امیه پس از خوابی، پیشگویانه این ازدواج و خلافت عمر و بدو گوشزد می‌کند که این داستان نیز ناسازگاری‌های فراوانی دارد؛ زیرا در گذشت ابوبکر در سال ۱۳ه.ق بوده است و ازدواج عمر و عاتکه در سال ۱۲ه.ق در مقبول‌ترین گزارش، عمر برای عاتکه پیغام می‌فرستد که چرا حلال خدا را برای خود حرام کرده‌ای؟ اموال عبدالله را به خاندانش بازگردان و سوگند خود را پس بگیر. (الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶).
- ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۷۸. به این ماجرا که در منابع بعدی با جزییات بیشتری نقل می‌شود نمی‌توان اعتماد داشت؛ زیرا از این ماجرا در کتاب‌های قبل از قرن چهارم، مانند الطبقات که هر یک به تفصیل به زندگی‌نامه عاتکه بنت زید پرداخته‌اند، نشانی نیست؛ کهن‌ترین منبع موجودی که از این ماجرا خبر می‌دهد کتاب الموشی، تالیف محمد الوشاء اخباری بغدادی (د۳۲۵ق) است که در فصل "بی‌وفایی، طینت زنان است". به نقل از استادش آن را نقل می‌کند (ج۱، ص۳۵) گفتنی است پیش از وی ابن قتیبه دینوری (د ۲۷۶ق) این ماجرا را با نسبت دادن آن به عبدالرحمن بن ابی بکر به جای علی بن ابی طالب (ع)، گزارش می‌کند. (عیون اخبار الرضا (ع)، شیخ صدوق، ج۱، ص۴۰۵).
- ↑ ابن ابی شبیه این حدیث را ذیل باب من رخص فی القبله للصائم نقل می‌کند؛ المنصف، ج۲، ص۴۷۴.
- ↑ مالک بن انس این خبر را ذیل باب "ما جاء فی خروج النساء الی المساجد" گزارش می‌کند؛ الموطأ، ج۱، ص۱۹۸.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۶۶؛ در خبر دیگری که بیشتر، منابع بعدی نقل میکنند، گفته شده که زبیر برای آنکه عاتکه را از شرکت در همه نمازها باز دارد؛ ترفندی اندیشید؛ وی به هنگام نماز عشاء مخفیانه بر سر راهش قرار گرفت و او را ترساند و عاتکه از این عادت دیرینه دست برداشت. (الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۷۹).
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۳۰۸.
- ↑ الزهد، ابن حنبل، ج۲، ص۱۴۹.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۰۰-۱۱۳.
- ↑ ابن جوزی در نقلی شگفت‌آور ماجرای مفصلی درباره مقدمه‌چینی زبیر و افرادی که از آنها کمک جسته تا عاتکه را به همسری خود راضی کند، نقل می‌کند. اخبار النساء، ج۱، ص۶۷.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۸۰.
- ↑ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۸۰؛ هر چند به نظر می‌رسد این مطلب نیز تنها در منابع پایانی قرن چهارم به بعد آمده است.
- ↑ الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۸۰. گرچه در گزارش الاستیعاب، حسن بن علی آمده، که احتمالا اشتباه است؛ زیرا ازدواج عاتکه و حسن بن علی در هیچ منبع دیگری نیامده است.
- ↑ الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۸، ص۶۸. این کتاب قدیمی‌ترین منبعی که برای این سخن یافت شد، و پس از وی این سخن تکرار می‌شود.
- ↑ در ناراستی این سخن همین بس که سال وفات عاتکه را سال ۴۰ ق، بسیار پیش‌تر از حادثه کربلا (سال ۶۱ق) دانسته‌اند و اگر عاتکه تا آن زمان زنده بوده باشد، باید حدود ۸۰ تا ۹۰ سال داشته باشد و این هم نادرستی این ازدواج را می‌رساند. گذشته از آن، اشعاری که در این خبر به عاتکه نسبت داده می‌شود، در نقل‌های دیگر به رباب بنت امرئ القیس، همسر امام حسین نسبت داده شده است. (أعیان الشیعه، امین عاملی، ج۱، ص۶۲۲).
- ↑ از جمله گفته شده که زید بن خطاب قبل از عمر، همسر عاتکه بوده و یا اینکه عمرو بن عاص و محمد بن ابی بکر از خواستگارانی بودند که وی آنها را رد کرد. (الاستیعاب، ابن عبد البر، ج۴، ص۱۸۷۸).
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۱۹-۲۳.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۵، ص۱۸۲ و ج۳، ص۲۶۶.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۲۴.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۲، ص۳۳۲.
- ↑ جمهرة اللغه، ابن درید، ج۱، ص۱۸۰؛ شرح ابن عقیل، ابن عقیل، ج۱، ص۳۸۱؛ شرح الرضی علی الکافیه، رضی الدین محمد بن حسن استر آبادی، ج۴، ص۳۶۶؛ مغنی اللبیب، ابن هشام انصاری، ج۱، ص۲۴.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۲۴.
- ↑ البدایة و النهایه، ابن کثیر، ج۸، ص۱۷.
- ↑ فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۶، ص۲۵.