حق در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حق است. حق از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حق در لغت - حق در قرآن - حق در حدیث - حق در نهج البلاغه - حق در فلسفه اسلامی - حق در فقه اسلامی - حق در اخلاق اسلامی - حق در معارف مهدویت - حق در فقه سیاسی - حق در معارف دعا و زیارات - حق در معارف و سیره سجادی - حق در جامعه‌شناسی اسلامی - حق در حقوق اسلامی - حق در خانواده - حق در علوم قرآنی - حق در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

حق و اقسام آن

منظور از حقوق در این گفتار جمع حق است تعریف‌های مختلفی از حق ارائه شده است. ولی می‌توان حق را چنین تعریف کرد: «حق، توانایی و سلطه (امتیاز، آزادی و مصونیتی) است نسبت به خود، یا دیگری و یا یک شیء که نظام حقوقی برای شخص به رسمیت می‌شناسد یا به او اعطا می‌کند و دیگران را به حمایت از آن ملزم می‌کند». حق و تکلیف متلازم هستند و در مقابل هر حقی، «من علیه الحق» وجود دارد که دارای مسئولیت و تکلیف است. اگر حقی برای کسی ثابت باشد، دولت و آحاد مردم وظیفه دارند تا این حق را مراعات نمایند همچنین اگر حقی برای دولت ثابت شد مردم و دولت‌های دیگر نسبت به مراعات این حق مسئولیت دارند. بنابراین نسبت به حقوق مردم، «من علیه الحق» گاه دولت و گاه اشخاص و گاه هم دولت و هم اشخاص می‌باشند. حق دارای آثاری است مانند: قابلیت اسقاط با عوض یا بدون عوض، قابلیت توارث، قابلیت نقل اختیاری به غیر. اما این آثار در تمام حقوق وجود ندارد بلکه بارزترین اثری که قوام حق محسوب می‌شود قابلیت اسقاط آن است. حق دارای اقسامی است. در این رابطه هر یک از کتب حقوقی روشی را برای تقسیم انواع حق اتخاذ کرده است که بررسی همه آنها از حوصله این مقاله خارج است. ما به بیان یکی از این تقسیمات اکتفا می‌کنیم: حق به اعتبار موضوع آن به دو بخش حقوق سیاسی و حقوق غیر سیاسی تقسیم می‌شود. حقوق سیاسی؛ حقوقی است که برای انسان از جهت وابستگی سیاسی اجتماعی او به یک جامعه سیاسی خاص برای شرکت در قوای عمومی و سازمان‌های دولت در نظر گرفته می‌شود؛ مانند حق مشارکت سیاسی، حق انتخاب شدن با انتخاب کردن در مجلس قانون‌گذاری. حقوق غیرسیاسی یا مربوط به شخصیت است (مانند حق حیات و حق آزادی بیان و..) و یا مربوط به حقوق خانوادگی است مانند (حق نفقه و ارث)، و یا حقوق مالی است (مانند حق مالکیت).

حقوق سیاسی

شهروندی که مقام معظم رهبری مطرح می‌کنند شهروند کریمانه و متعالی است که هم به حقوق انسانی‌اش توجه می‌شود و هم به تکالیف دینی که برای او کرامت ایجاد می‌کند حقوق شهروندی گاه از نوع حقوق معمولی است و نیاز به صلاحیت خاصی ندارد؛ ولی گاه نیازمند این است که صاحب آن دارای شرایط و صلاحیت‌هایی باشد؛ مانند حق شهروندی انتخاب شدن برای مسئولیت‌های سیاسی. حق نظارت بر عملکرد مسئولین کشور یکی دیگر از حقوق سیاسی مردم محسوب می‌شود. یعنی مردم حق دارند در صورتی که مسئولین به وظیفه خود عمل نکنند از عملکرد آنها از طرق قانونی و شرعی انتقاد کنند.

حق آزادی بیان

مقالهٔ اصلی: آزادی بیان

همان‌گونه که آزادی در هیچ جای دیگر بی‌قید و شرط نیست آزادی بیان برای مطبوعات نیز از این قاعده مستثنی نیست. مقام معظم رهبری آزادی بیان مطبوعات را از دید قانون در حدی می‌داند که هر نشریه انتقال سالم اطلاعات را سرلوحه کار خود قرار دهد و موجب تشویش افکار عمومی و ایجاد اختلاف و ایجاد بدبینی در مردم نسبت به نظام و وسیله گمراهی مردم از مسیر کمال نشود. مثلاً اشاعه اکاذیب نکند، یا ایمان مردم را سست ننماید. در غیر این صورت قانون باید با این نشریه برخورد کند و در صورت لزوم طبق قانون جرائم مطبوعاتی تعطیل شود.

حق مالکیت معنوی

مقالهٔ اصلی: مالکیت معنوی

حق مالکیت معنوی حقی است که بر آثار معنوی و غیرمادی مترتب می‌شود و می‌تواند آثار مادی نیز داشته باشد نسبت به مالکیت معنوی بین فقها اختلاف است. بعضی این حق را به رسمیت می‌شناسند و برخی مالکیت معنوی را نمی‌پذیرند مقام معظم رهبری حق مالکیت معنوی را در مورد مؤلف، ناشر، مترجم، ویراستار و کلیه کسانی که دست اندرکار کتاب هستند به صورت مترجم احتمالی ذکر کرده‌اند.

حقوق بشر

مقالهٔ اصلی: حقوق بشر

منظور از حقوق بشر تمام حقوقی است که برای همه انسان‌ها از آن جهت که انسان هستند بدون در نظر گرفتن، نژاد، رنگ، مذهب و خصوصیات دیگر وجود دارد. مانند حق حیات و حق آزادی حقوق بشر در واقع حقوق افراد ملت است و جزء مسئولیت‌های دولت محسوب می‌شود و به دلایلی در حقوق بین الملل عمومی مطرح می‌شود. همین حقوقی که به عنوان حقوق بشر امروز در دنیا مطرح است با اندک تفاوتی قرن‌ها قبل توسط اسلام برای بشر در نظر گرفته شده است. اما آنچه که امروزه با نام حقوق بشر مطرح می‌شود صرفاً جنبه تبلیغاتی داشته و دارای انگیزه‌های سیاسی است؛ لذا مقام معظم رهبری به صورت مکرر این مطلب را گوشزد کرده و می‌فرمایند در زمینه حقوق بشر نباید به صورت انفعالی عمل کرد. حقوق بشر شامل امور بسیاری می‌شود که برخی از آنها عبارتند از:

حقوق مجرم و متهم

آزادی و کرامت انسانی یکی از مواردی است که در اسناد بین‌المللی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است دفاع از حقوق مجرم و متهم نیز در این راستا قرار می‌گیرد برخی با استناد به اعلامیه جهانی حقوق بشر مجازات اعدام را خلاف آزادی و کرامت انسانی و نوعی خشونت می‌شمارند و این نوع مجازات را در نظام‌های حقوقی حذف می‌نمایند. از دیدگاه اسلام هر انسانی دارای کرامت است. چنان‌که در سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران نیز بر حفظ کرامت و حقوق انسان تأکید شده است. ولی انسان با اعمال اختیاری خود می‌تواند این کرامت را از بین ببرد. مجرم با جرمی که انجام می‌دهد این کرامت را از خود سلب می‌کند لذا مجازات می‌شود. اما نکته قابل توجه این است که در اسلام کرامت مجرم کاملاً از بین نمی‌رود بلکه فقط در حل جرمی که مرتکب شده کرامت او خدشه‌دار می‌شود؛ لذا به طور مثال مقام معظم رهبری دشنام دادن به مجرمی که محکوم به اعدام است را هتک حرمت مجرم و ممنوع می‌دانند وقتی حقوق کسی که به طور قطع مرتکب جرم شده است این‌گونه در اسلام مراعات می‌شود به طریق اولی حقوق متهم یا مظنون به اتهام باید کاملاً رعایت شود.

خشونت دو نوع است: خشونت غیر قانونی و خشونت قانونی. خشونت قانونی یعنی قانون خشونتی را در برابر تجاوز به حقوق انسان‌ها در نظر می‌گیرد. این خشونت در مقابل متجاوز است. اگر در مقابل متجاوز خشونت اعمال نشود، تجاوز در جامعه زیاد خواهد شد. در واقع مجازات‌هایی مثل قصاص، برای جلوگیری از خشونت است.

حقوق زن و خانواده

یکی از اموری که در اسناد بین‌المللی مربوط به حقوق بشر به خصوص اعلامیه جهانی حقوق بشر، مورد توجه قرار گرفته است تساوی و عدم تبعیض بین زن و مرد است. قوانین اسلام مطابق مصالح و مفاسد و بر مبنای عدالت است و عدالت به معنای مساوات نیست. از دیدگاه اسلام هدف انسان رسیدن به کمال نهایی است و از این جهت بین زن و مرد تفاوتی وجود ندارد. اما با توجه به تفاوت‌های جسمی و روحی و روانی بین مرد و زن و با توجه به نیازهای هر کدام، اسلام بر اساس مصالح و مفاسد در برخی موارد حقوق و تکالیف مختلفی برای هر کدام جعل کرده است. زن و مرد در محیط خانواده، با یکدیگر هم‌زیستی دارند، ولی زن از لحاظ جسمی، ظرافت بیشتری دارد و مرد، قوی‌تر است. اگر قانون از زن دفاع نکند ممکن است مرد، نسبت به حقوق زن تعرض کند؛ لذا، اسلام در حمایت از بانوانی که خانواده تشکیل داده‌اند، قوانین بسیار سنگینی دارد. نسبت به کانون خانواده اهتمام ویژه‌ای می‌ورزد چراکه وقتی محیط خانواده تهدید شود و سست گردد فساد در جامعه زمینه رشد پیدا می‌کند. اگر خانواده متلاشی شود زن بیشترین آسیب را می‌بیند. بنابراین اهتمام ویژه اسلام به خانواده در واقع برای حفظ حقوق زن است.

مقام معظم رهبری برای حقوق زنان و خانواده اهمیت ویژه‌ای قائل هستند. ایشان در مورد ظلم به زنان در خانواده و بیرون از خانواده نه تنها مجازات را لازم می‌دانند بلکه نسبت به کیفیت و مقدار مجازات نیز دیدگاه حداکثری دارند. ایشان برخی از قوانین موجود ایران در زمینه حمایت از حقوق زنان را نیازمند اصلاح می‌دانند و این مسأله را به عنوان یکی از سیاست‌های کلی برنامه پنج ساله دوم قرار می‌دهند. حق آزادی زنان و حق اشتغال زنان از جمله مسائل مورد تأکید طرفداران حقوق بشر است. قوانین اسلام منافاتی با آزادی زنان ندارد اما اگر منظور از آزادی زن این باشد که زن را به عنوان وسیله التذاذ مردان معرفی کنیم این در واقع آزادی مردان هرزه برای تمتع از زن است نه آزادی زن. در مورد حق اشتغال زنان نیز اسلام با کار کردن زن نه تنها موافق است بلکه کار را در صورتی که با کرامت و ارزش معنوی و انسانی زن منافات نداشته باشد و مزاحم با مهم‌ترین شغل او، یعنی تربیت فرزند و حفظ خانواده نباشد، لازم می‌داند.

منابع

1. محمدی، رضا، مقاله «نظام حقوق اسلامی»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲