عاتکه بنت زید در تاریخ اسلامی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث عاتکه بنت زید است. "عاتکه بنت زید" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عاتکه بنت زید در تراجم و رجال | عاتکه بنت زید در تاریخ اسلامی

مقدمه

عاتکه بنت زید بن عمرو بن نفیل بن عبدالعزی بن ریاح بن عبدالله بن قرط از دیگر زنان صحابی است که به همسرانش و دیگر ویژگی‌ها چون شعر سرایی، جمال و پارسایی مشهور شده است. پدر عاتکه، زید، از معدود افرادی بود که در دوران جاهلیت، بر دین حنیف بود و از پرستش بتان سنگی و چوبی کراهت داشت؛ چنانکه از قومش کناره گرفت و از خوردن گوشتی که برای بستان قربانی میکردند، پرهیز میکرد و نیز به سوی کعبه نماز میگزارد. گفته شده، تحول فکری زید پس از سفر وی به شام و ملاقات با دانشمندان یهود و نصاری صورت گرفت که هیچ یک از این دو دین را نپسندید و به دین ابراهیم(ع) و منتظر ظهور آخرین پیامبر بود.

طبق روایتی پیامبر(ص) وی را از بهشتیان دانسته است.

زید، شاعر نیز بود و اشعارش را برخی کتاب‌ها نقل کرده‌اند. مادر عاتکه را أم کرز ۔ کریز بنت الحضرمی دانسته‌اند. سعید بن زید، برادر عاتکه است که به نظر می‌رسد از پدر، مشترک و از مادر، جدا هستند؛ زیرا فاطمه بنت بعجه از قبیله خزاعه را مادر سعید دانسته‌اند. فاطمه اسلام را درک کرده و از اولین اسلام آورندگان بوده است.

سعید بن زید از زمره ده صحابی است که بشارت بهشت گرفت (عشره مبشره) و نیز در بیشتر غزوه‌ها از جمله احد و خندق همراه پیامبر(ص) بوده است. سعید، راوی حدیثی از پیامبر(ص) درباره محبت به حسنین(ع) است. در وصف ظاهر سعید گفته‌اند که او بلند قد و پرمو بود. فاطمه بنت خطاب، خواهر عمر بن خطاب، که باعث اسلام آوردن عمر شد، دختر عموی پدر سعید و همسر اوست؛ از این رو گفته‌اند سعید بن زید پیش از عمر اسلام آورد. در تاریخ، درباره فرزندان سعید و ازدواج‌های آنان گزارش‌هایی نقل شده است؛ از جمله ازدواج عاتکه دختر سعید و منذر بن زبیر، پسر عاتکه، (ازدواج دختر دایی و پسر عمه) و ازدواج دختر دیگر سعید با حسن بن حسن بن علی(ع) را می‌توان نام برد. نسل و فرزندان سعید در کوفه بسیار بوده‌اند؛ یکی از نوادگانش، محمد بن عبدالله بن سعید که شعر نیز، می‌سروده و درباره یوم الحره شعری سروده و یزید را با عبارت "يا مضيع الصلاة للشهوات" خطاب قرار داده است. گفته شده، سعید تا روزگار معاویه زنده بود و در دهه هفتاد عمرش به سال ۵۱ ه.ق در گذشته است. از حدیثی که او نقل کرده، ازدواج دخترش و نیز سرزنش یزید در اشعار فرزندانش، چنین به نظر می‌رسد که خاندان سعید بن زید و فرزندانش از دوست داران اهل بیت پیامبر(ص) بوده‌اند..

عاتکه و ازدواج‌های متعدد

عاتکه از جمله زنانی است که به سبب ازدواج‌های متعدد با صحابیانی که همه به شهادت رسیدند، مشهور بود؛ چنانکه بین مردم مدینه شایع بود که "هرکه قصد شهادت دارد با عاتکه بنت زید ازدواج کند". در اینکه به درستی اولین و آخرین همسر عاتکه چه کسی بوده، اختلاف، بسیار است. طبق یک گزارش، اول همسر او عبیدة بن حارث بن مطلب بوده است؛ عبیده از کسانی است که قبل از ورود پیامبر(ص) به دار ارقم، اسلام آورد و نزد پیامبر(ص) جایگاه والایی داشت و پس از شهادت عبیده در جنگ بدر، پیامبر(ص) همسر او، زینب بنت خزیمه را به ازدواج خود درآورد. عبیده در جنگ بدر پیرترین رزمندۀ مسلمانان بود و در ۶۳ سالگی به شهادت رسید. اینک اولین همسر عاتکه جوان، مردی با این سن باشد و نیز یکی بودن منبع این گزارش تاریخی باعث می‌شود که این قول چندان قوی نباشد.

طبق نقل مشهور، عبدالله بن ابی بکر اولین همسر عاتکه است عبدالله علاقه بسیاری بدو داشته چنان‌که از شرکت در بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی مثل نمازهای جماعت و قضات و نبردها دوری می‌جسته است و از این علاقه و محبت عبدالله را تا حد دانسته‌اند که گفته شده، وی در یکی از نمازهای جمعه شرکت نکرد و بدین سبب، ابوبکر او را مجازات و به طلاق دادن عاتکه وادار کرد؛ هرچند پس از آنکه ناراحتی و شعرسرایی عبدالله را دید، او را به بازگشت همسر خود، امر کرد. محبت و علاقه عاتکه و عبدالله دو طرفه بود زیرا پس از آنکه عبدالله در غزوه طائف، به سال هشتم هجری، تیر خورد و چند سال بعد در مدینه درگذشت، عاتکه که تنها به عبادت روی آورد و تا سال‌ها ازدواج نکرد و چنین سرود:سوگند یاد می‌کنم که همواره چشمانم بر تو اشک بریزن و پوس و چهره‌ام همواره خاک‌آلود باشد.

گفته شد، عبدالله نیز شرط کرده بود که اموال و ارث او را به شرط ازدواج نکردن عاتکه پس از مرگ او برای او باقی بماند و از این‌رو عایشه پس از ازدواج عاتکه آنها از او طلب کرد. پس از شهادت عبدالله، عمر بن خطاب بارها از عاتکه خواستگاری کرد تا آنکه وی همسری او را به سال ۱۲ ه.ق پذیرفت. نقل است که امام علی(ع) شب عروسی که عمر، ولیمه عروسی می‌داد، سوگند عاتکه (برای همیشه در سوگ عبدالله بن ابوبکر نشستن) را به او یادآوری کرد و عاتکه از این یادآوری گریست.

عاتکه تا زمان کشتن عمر همسر او بود. پس از کشته شدن عمر، عاتکه اشعاری را در سوگش سرود. به نظر می‌رسد، این مدت یازده سال که عاطفه همسر خلیفه دوم مسلمانان بود، مقام اجتماعی خاص برای وی به همراه داشته است؛ زیرا در احادیثی چند، که در این دوران نقل شده، از عاتکه بنت زیاد می‌شود و در منابع حدیثی روایتی درباره عاتکه نقل می‌شود که گاه اساس دادن فتوا و حکم فقیهی قرار می‌گیرد. در حدیثی که با نقل‌های متفاوت نقل شده، بوسیدن روزه‌دار جایز دانسته شده؛ زیرا عاتکه روزی سر عمر را که روزه بود بوسیده است.

در خبر دیگر آمده، عمر با آنکه مردی غیرتمند بود و حضور زنان را در بیرون از خانه خوش نمی‌داشت به عاتکه اجازه شرکت در نماز جماعت مسجد را می‌داد و در نقلی آمده این شرکت در نماز جماعت، شرط عاتکه برای پذیرش ازدواج با عمر بوده است و گفته شده، به هنگام کشته شدن عمر در مسجد، عاتکه نیز در مسجد بود. در روایتی نقل شده که روزی ابوموسی اشعری قالیچه‌ای را به عاتکه هدیه می‌دهد و عمر از اینکه همسرش هدیه را پذیرفته به خشم آمده و او را سخت می‌زند و ابوموسی را به سبب این کار، بسیار سرزنش می‌کند . به نظر می‌رسد این خشونت عمر، به سبب سخت‌گیری و احتیاط در زندگی روزمره است؛ هر چند در گزارش‌های دیگر نیز به خشونت رفتاری او با زنان و حتی همسران خود اشاره شده است. در خبر دیگری که دربارۀ شاهد زهد عمر نقل شده، آمده که روزی از بحرین عطری از مشک و عنبر نزد عمر آوردند و او به زنی که عطر را خوب، وزن کند احتیاج داشت؛ وقتی عاتکه خواستار انجام این کار شد، عمر نپذیرفت به این دلیل که بیم داشت عاتکه این کار را باعث برتری خود نسبت به دیگر مسلمانان بداند.

پس از عمر بن خطاب زبیر بن عوام عاتکه را به همسری گرفت. زبیر در شانزده سالگی اسلام آورد و در دو سفر به حبشه هجرت کرد و در همه غزوه‌ها همراه پیامبر(ص) بود. زبیر در سال (۳۷ ه.ق) و حدود شصت و پنج سالگی کشته شد. وی نُه همسر و فرزندان پسر و دختر بسیاری داشت. زبیر مردی میانه بالا و گندم گون بود که در وصف ظاهرش گفته‌اند که همیشه جوان به نظر می‌رسید و آثار پیری در چهره‌اش نمایان نبود. شاید از همین رو عاتکه بعد از عمر، همسری وی را پذیرفت . سال این ازدواج مشخص نیست اما با مقایسه سال کشته شدن عمر و زبیر می‌توان به احتمال گفت که عاتکه در آستانه پنجاه سالگی زبیر با وی ازدواج کرده و پانزده سال همسر او بوده است. عاتکه در سرزنش قاتل زبیر، ابن جرموز نیز اشعاری سروده است.

طبق گزارشی، عبدالله بن زبیر هشتاد هزار درهم از اموال میراث زبیر را به عاتکه داد. درباره اینکه آیا عاتکه پس از زبیر ازدواج کرد یا نه، اختلاف است. در برخی نقل‌ها آمده که امام علی(ع) از وی خواستگاری کرد و عاتکه با این بیان آن را نپذیرفت: "ای پسر عموی رسول خدا! من بیمناکم تو نیز کشته شوی". طبق نقلی امام حسین(ع) آخرین همسر عاتکه است و عاتکه در حادثه کربلا حاضر بوده و اول کسی است که گونه امام را بعد شهادت از خاک برگرفته و در رثای امام حسین اشعاری سروده است. با توجه به سال وفات عاتکه و اختلاف سنی زیاد او با امام(ع) چنین امری بعید است. همسران و خواستگاران دیگری هم برای عاتکه نقل شده که چندان نقل‌های درستی به نظر نمی‌رسند..

فرزندان عاتکه

در منابع تاریخی از دختران عاتکه خبری نیست و مشخص نیست که وی دختری داشته یا خیر؛ اما از دو پسر وی یاد شده است: عیاض بن عمر و منذر بن زبیر که گفته شده مادر هر دو عاتکه بنت زید است و اشاره شد که پسر دوم، عاتکه دختر سعید را به همسری گرفت. به نظر می‌رسد این عادت عرب که فرزندان را به پدر منسوب می‌کردند و به هنگام نسب شماری، یادی از مادران نبود، می‌تواند سبب پوشیده ماندن نام تعدادی از فرزندان عاتکه شده باشد..

عاتکه و سرودن اشعار

توانمندی عاتکه در شعرسرایی از ویژگی‌های مهم او است. نقل شده که وی پس از درگذشت یکایک همسرانش، اشعاری را درباره آنها سرود و این اشعار همگی در منابع تاریخی نقل شده‌اند و حتی بعد از درگذشت پیامبر(ص) نیز عاتکه اشعاری را درباره ستایش پیامبر(ص) و حزن این واقعه سرود که منابع تاریخی آنها را نیز گزارش کرده‌اند.

جستجو در منابع ادبی نشان می‌دهد که بیش‌تر ادبیان و نحویان به اشعاری که او سروده، استناد کرده‌اند. و گاه درباره واژه‌ها و نوع قرار گرفتن الفاظ این اشعار سخن‌های زیادی گفته شده است و اینها نشان‌گر مقام بلند این بانو در ادب و شعر لغت عرب است..

سرانجام عاتکه

عاتکه تنها دو سال بعد از درگذشت آخرین همسرش، زبیر بن عوام، زیست و گفته شده، در سال اول خلافت معاویه، یعنی سال ۴۱ ق درگذشت..

جستارهای وابسته

منابع

• فرجامی، اعظم، مقاله «عاتکه بنت زید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶

پانویس