عرش

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "عرش" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

عرش در قرآن - عرش در حدیث - عرش در کلام اسلامی - عرش در فلسفه اسلامی - عرش در عرفان اسلامی - عرش در معارف دعا و زیارات - عرش در معارف و سیره سجادی - عرش در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل عرش (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

عَرش در لغت به معنای تخت، سریر، جایگاهی سقف دار و بلند که سلطان در آن می‌‌نشیند و بارگاه است. اما در اصطلاح دینی وقتی سخن از "عرش خدا" است، کنایه از حاکمیت و فرمانروایی مطلق خداوند بر همه هستی و موجودات است. در قرآن بارها از عرش خدا و اینکه خداوند بر عرش قرار گرفته و اینکه او صاحب عرش است و فرشتگان عرش او را بر دوش می‌‌کشند، سخن به میان آمده است: إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ...؛ اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ...؛ قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَرَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ. مسلماً خدا تختی که بر آن تکیه زده باشد و از آنجا جهان را اداره کند ندارد. تکیه زدن خدا بر عرش عظیم و تدبیر امور عالم، به معنای سلطه و حاکمیت آفریدگار بر همه جهان و آفریده‌هاست. امام صادق(ع) در حدیثی عرش را به مجموعه آفرینش و به علم الهی تفسیر کرده است و به معنای مقام علم و تدبیر الهی است. معمولاً همراه با عرش، کرسی هم مطرح می‌‌شود و اینکه کرسی و تخت خدا به وسعت آسمان‌ها و زمین است ...وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ در آنجا هم مقصود، تختِ مادی نیست، بلکه کنایه از سیطره الوهیت و خدایی او بر همه عالم است.

چیستی عرش

• عرش در لغت به معنای سلطنت است و عرش خداوند سلطنت اوست و استوای او بر عرش، استیلای او بر سلطنت است عرش و برخی مفاهیم دیگر مانند کرسی، لوح و قلم از مفاهیم معنوی و مربوط به عالم غیب هستند

عرش در قرآن

• واژۀ عرش در برخی از آیات قرآن به کار رفته است مانند: وَالْمَلَكُ عَلَى أَرْجَائِهَا وَيَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئِذٍ ثَمَانِيَةٌ ، وَهُوَ الَّذِي خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاء.
• از دید قرآن، عرش مقام تدبیر عمومی عالَم و محل صدور اوامر تکوینی خداوند است: ذُو الْعَرْشِ الْمَجِيدُ فَعَّالٌ لِّمَا يُرِيدُ رحمان بزرگ‌ترین اسم الله است و این اسم بر عرش استیلا یافته است: الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى حضرت رسول(ص) فرمودند: "هیچ مخلوقی نیست مگر اینکه صورت آن در زیر عرش است"» پس عرش همه چیز را در بر می‌گیرد؛ از این‌رو، در آیۀ شریفۀ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ عرش همان رحمت الهی است که رسول اکرم(ص) مُظهر آن است و آیۀ شریفۀ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِّلْعَالَمِينَ بر این امر دلالت دارد.

ارتباط عرش با علم الهی

• در یک تفسیر عرش به معنای علم و قدرت الهی معنا شده، همان‌گونه که مقام تدبیر عام و فراگیر همه چیز است؛ و حامل آن نیز دارای علم و قدرتی است که بدین وسیله، بر همۀ مخلوقات دانا و تواناست. و پیامبران و اهل بیت(ع) حاملان این علم هستند، منتها منظور علم فعلی خداوند است نه علم ذاتی.

رابطۀ عرش و کرسی با غیب

رابطه عرش با علم غیب معصوم چیست؟

(پرسمان علم غیب معصوم)

• باید توجه داشت عرش و کرسی دو باب از ابواب غیب و در غیب بودن نزدیک به هم هستند، کرسی باب ظاهر غیبی است که اشیا همه از آن هستند و عرش باب باطنی است که علم کیف، کون، قدر، (...) همه در آن است. البته در رابطه با معنای دو واژۀ عرش و کرسی نظرات مختلفی وجود دارد که آیا این دو یکی هستند یا دو معنای مختلف؟ بیشتر بزرگان احتمال داده اند عرش و کرسی یک چیز است با دو نام، عرش به اعتبار دلالت برای اریکۀ سلطنت و قدرت و کرسی به اعتبار برتری و سریر حکمران و مقر فرمانروایی، هر دو تعبیر کنایی است، از مقامی که امر تدبیر جهان از آن ناشی می‌شود.

روایات دربارۀ عرش

• از امام صادق(ع) دربارۀ آیۀ الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى سؤال شد، حضرت فرمودند: «عرش جمیع خلقت است که هشت فرشته آن را حمل می‌کنند که هر یک بر هشت طبقه عالم اشراف دارند. یکی از این ملائکه برای انسان‌ها از خداوند طلب روزی می‌کند؛ یکی دیگر برای تمام بهائم از خداوند طلب روزی می‌کند؛ یکی دیگر برای وحوش از خداوند طلب روزی می‌کند؛ یکی دیگر برای پرندگان از خداوند طلب روزی می‌کند». همچنین حضرت در تفسیر آیۀ: وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فرمودند: «آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن دو است، در کرسی است. و عرش، علمی است که اندازه آن را هیچ‌کس نمی‌تواند تقدیر کند». و روایات دیگری که در این زمینه وارد شده است.

رابطه عرش با علم معصوم

رابطه عرش با علم معصوم چیست؟

(پرسمان علم معصوم)

• روایاتی وارد شده مبنی بر اینکه ارواح امامان(ع) در شب‌های جمعه به عرش الهی صعود می‌کند و در آنجا کسب علم می‌نمایند مانند: امام صادق(ع) فرمودند: «"مَا مِنْ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ إِلَّا وَ لِأَوْلِيَاءِ اللَّهِ فِيهَا سُرُورٌ قُلْتُ كَيْفَ ذَاكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ قَالَ إِذَا كَانَتْ لَيْلَةُ الْجُمُعَةِ وَافَى رَسُولُ اللَّهِ الْعَرْشَ وَ وَافَى الْأَئِمَّةُ الْعَرْشَ وَ وَافَيْتُ مَعَهُمْ فَمَا أَرْجِعُ إِلَّا بِعِلْمٍ مُسْتَفَادٍ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَفِدَ مَا عِنْدَنَا"» و....

پرسش‌های وابسته

• رابطه عرش با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه عرش با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

منبع‌شناسی جامع عرش

• کتاب‌شناسی عرش؛
• مقاله‌شناسی عرش؛
• پایان‌نامه‌شناسی عرش.

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• علم غیب معصوم

منابع

1. فرهنگ شیعه
2. رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام.
3. مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن
4. خاکپور، حسین، نصیری، علی اکبر، معین‌الدینی، نعیمه، تبیین مفهوم عرش و کرسی بر مبنای علم بلا معلوم.
5. میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث
6. مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن.
7. صالحی مالستانی، حسین، علم غیب و علم لدنی پیامبر از منظر امام خمینی
8. نمازی شاهرودی، علی، علم غیب
9. افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد
10. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

پانویس