علم غیر ذاتی معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "علم غیر ذاتی معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم غیر ذاتی معصوم در قرآن - علم غیر ذاتی معصوم در حدیث - علم غیر ذاتی معصوم در کلام اسلامی - علم غیر ذاتی معصوم در فلسفه اسلامی - علم غیر ذاتی معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

علم عیرذاتی علمی است که به واسطۀ تعلیم خداوند، انسان‌های برگزیده می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چنین علمی، تبعی و نسبت به علم خداوند موقتی و محدود می‌باشد.

چیستی علم غیر ذاتی

علم غیر ذاتی معصوم چیست؟

(پرسمان علم معصوم)

• علم غیر ذاتی علمی است که به واسطۀ تعلیم خداوند، انسان‌های برگزیده می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چنین علمی، تبعی و نسبت به علم خداوند موقتی و محدود می‌باشد. از این علم به علم مستفاد و یا علم اکتسابی نیز یاد شده است. علم خداوند بالذات است اما علم انبیاء و امامان (ع) علم مستفاد. توجه باشد که علم غیرذاتی باید از طریق وحی و یا از طریق زمینه ها و اسباب لازم منتقل شود. در مقابل علم غیر ذاتی، علم‌ غیب ذاتی یا استقلالی قرار دارد و آن علمی است که از درون عالِم می‌جوشد‌ و وابسته‌ به دیگری نیست، علمی است که اکتسابی و محدود نبوده و تعلیم و تحصیل در آن راه ندارد. به عبارتی دیگر علم حضوری خداوند است به خویش و به اشیا قبل از ایجاد آنان که در مرتبه ذات او عین آن است، چنین علمی ازلی و ابدی و نامتناهی است. این علم‌، ویژه خدای‌ سبحان است، و هیچکس با او در این صفت شریک نیست.

نفی علم ذاتی از معصوم

• برای علم ذاتی دو معنا صورت گرفته است که هر دو معنا از ایشان نفی شده است:

1. ذاتی به معنای استقلالی: بدان معناست که تصور شود امام دانش‌های خود را به طور غیر وابسته به خداوند و صرف نظر از عطای الهی در ذات خود دارد؛ به عبارت دیگر علم او هیچ ارتباطی با خداوند نداشته و ذات امام به طور مستقل دارای این علوم باشد. این معنا با توجه به معارف توحیدی و اسلامی باطل است و تنها علم خداوند ذاتی است. روایات اشاره به این مطلب دارند که علوم اهل بیت (ع) از طریق فراگیری از پیامبر(ص)، بهره‌مندی از کتاب‌های الهی و ویژه، الهام، تحدیث فرشتگان و... به ‌دست می‌آید؛ یعنی وقتی علوم آنان کسبی است، ذاتی بودن آن نفی می‌شود و علوم ایشان غیرذاتی است. بخشی از علوم معصومان(ع) به شیوه‌های عادی مانند حواس یا تعقل کسب می‌شود، لذا این بخش از دانش آنان اکتسابی است و بخشی دیگر به توسط وحی و الهام و شهود دریافت می‌شود که در این صورت نیز به نوعی اکتسابی یا موهوبی و با تعلیم خداوند است. از حیث توحید افعالی، علوم همه انسان‌ها وابسته به خداوند است و او معلم کل است.
2. ذاتی به معنای فطری: اگر چه علم امام غیر ذاتی و وابسته به عطای خداوند متعال است، اما خداوند، هرگاه امامی را می‌آفریند، علم ویژه را همراه او در فطرتش قرار می‌دهد لذا علم امام ذاتی یعنی فطری است. البته این معنا مورد اختلاف میان علما قرار گرفته است، برخی از علما از فطری بودن علم امام طرفداری کرده‌اند؛ اما عده‌ای دیگر علم امام را تدریجی و افزایش پذیر دانسته‌اند.

دلیل نقلی

• آیات و روایات دال بر این مطلب هستند که علم غیب غیر خداوند به صورت غیرذاتی است و اگر خبر از موضوعی در آینده می دانند به تعلیم الهی بوده است، مانند تعبیر خواب حضرت یوسف توسط حضرت یعقوب که از پس پرده خبر داد و ... . باید توجه داشت اگر برخی از آیات علم غیب را از غیر خداوند نفی می کنند منظورشان علم غیب ذاتی است نه غیرذاتی، چه اینکه منظور آیاتی که علم غیب را برای غیرخداوند اثبات می کنند علم غیب غیرذاتی است لذا تعارضی میان آیات قرآن وجود ندارد. در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: «إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَيْنِ‏ عِلْمٌ‏ مَكْنُونٌ‏ مَخْزُونٌ‏ لَا يَعْلَمُهُ‏ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِكَ يَكُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِكَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُه همچنین افزایش علم امامان (ع) که در روایات بدان اشاره رفته است به معنای غیرذاتی بودن علم ایشان است.

نتیجه گیری

• بنابراین در غیرذاتی بودن علوم امامان(ع) به معنای غیر استقلالی بودن تردیدی وجود ندارد و بزرگان بر این نکته تأکید دارند که همه مخلوقات در تمام کمالات خود وابسته به خداوند متعال هستند و نه تنها علم امام بلکه کمالات ایشان هم وابسته به لطف و افاضه خداوند است.

پرسش‌های وابسته

• علم غیر ذاتی معصوم چیست؟ (پرسش)
• علم غیب غیر ذاتی چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

1. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمای امامیه و علوم برگزیدگان
2. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن
3. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید
4. شریعتی، غلام محمد، علم امامان به غیب از منظر قرآن با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی
5. جزیری احسائی، علی، دفع الریب عن علم الغیب
6. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی
7. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن
8. بخارایی‌زاده، سید حبیب، علم غیب امامان از نگاه عقل کتاب و سنت

پانویس