سوره انفطار در علوم قرآنی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث سوره انفطار است. "سوره انفطار" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره انفطار در علوم قرآنی - سوره انفطار در معارف و سیره رضوی

مقدمه

این سوره به اتفاق مفسران مکی است و اندکی پیش از هجرت بعد از سوره نازعات و قبل از سوره انشقاق نازل شده است. هماهنگی و نظم موجود در میان آیات این سوره نشان وحدت نزول آن است. بنا به قول مشهور ترتیب نزول آن مانند ترتیب کنونی آن در مصحف، ۸۲ و دارای ۱۹ آیه، ۸۱ کلمه و ۳۱۹ حرف است.

نام مشهور آن انفطار، مصدر باب انفعال، به معنای شکافته شدن و برگرفته از کلمه ﴿إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ﴾ است.

در روایات و برخی منابع کهن از آن به سوره ﴿إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ﴾ و در برخی تفاسیر به سوره «انفطرت» و «المنفطره» نیز یاد شده است.

در تقسیم‌بندی سوره‌ها در گروه سوره‌های مفصّل، یعنی سوره‌هایی که بسمله‌های فراوانی بین آنها فاصله انداخته است، قرار دارد. درباره ارتباط این سوره با سوره تکویر گفته‌اند: چون خداوند در سوره تکویر به مباحث قیامت و رخدادهای مهم آستانه آن پرداخته در این سوره نیز همین مباحث را پی گرفته است، از این رو برخی مفسران از آن به عنوان «تمام» یا «نظیر»سوره پیشین یاد کرده‌اند.

محتوای سوره

این سوره به انسان هشدار می‌دهد مبادا به سبب فراموش کردن قیامت و حسابرسی اعمال در آن روز، و به امید احسان پروردگار مرتکب گناه شود، ازاین‌رو در آیات ﴿إِذَا السَّمَاء انفَطَرَتْ وَإِذَا الْكَوَاكِبُ انتَثَرَتْ وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ﴾ با برشمردن برخی از حوادث هولناک آستانه قیامت و اینکه در آن روز انسان پس از برانگیخته شدن از گور بر تمام آثار و اعمالش مطلع می‌گردد، به معرفی روز قیامت می‌پردازد و در آیات ﴿ يَا أَيُّهَا الإِنسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَكَّبَكَ ﴾ انسان را به سبب ناسپاسی در برابر نعمت‌های خداداد سرزنش و به او هشدار می‌دهد.

در آیات ﴿ كَلاَّ بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ كِرَامًا كَاتِبِينَ يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ يَصْلَوْنَهَا يَوْمَ الدِّينِ وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِينَ ﴾ راز نافرمانی انسان را فراموش کردن قیامت می‌داند و برای بیداری او از خواب غفلت بر این نکته تأکید می‌ورزد که بر انسان نگهبانانی گمارده شده است که کارهای او را ثبت می‌کنند. سپس به سرنوشت نیکان و بدان اشاره می‌کند و در پایان، آیات ﴿ وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ ثُمَّ مَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَيْئًا وَالأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ ﴾ با اشاره به دشواریهای آن روز عظیم می‌گوید: روزی است که هیچ‌کس قادر بر کاری به سود دیگری نیست و این واقعیت که همه امور از آن خداست در آن روز آشکار می‌شود.

فضیلت سوره

بر پایه روایتی از امام صادق(ع) کسی که همواره در نمازهای واجب و مستحب، سوره‌های انفطار و انشقاق را تلاوت کند، خداوند بین او و حاجتش فاصله نمی‌اندازد و مانعی میان او و خداوند نخواهد بود و پیوسته خدای سبحان به او می‌نگرد تا از حساب مردم فارغ شود. .

سوره انفطار در دانشنامه معاصر قرآن کریم

هشتاد و دومین سوره قرآن، نازل شده در مکه و بیانگر حسابرسی انسان در روز رستاخیز.

وجه تسمیه این سوره به انفطار برای آن است که با آیه انفطار (از هم شکافته شدن آسمان) شروع می‌شود. این سوره مکی است و دارای ۱۹ آیه، ۸۲ کلمه و ۳۵۵ حرف است که به ترتیب مصحف و نزول، هشتاد و دومین سوره قرآن است. از نظر حجم از سوره‌های مفصلات است. چهارمین سوره از سوره‌های زمانیه است که با کلمه اذا آغاز شده است.

رسول خدا(ص) فرمود: هر کس سوره انفطار را بخواند به عدد هر قبری به عدد هر کسی که از دنیا می‌رود یک حسنه و به عدد هر قطره باران صد حسنه برایش می‌نویسند و در قیامت کارش اصلاح می‌شود.

این سوره برخی نشانه‌های تحولات طبیعت در هنگام برپایی قیامت، برخی صفات انسان، سرنوشت و جزای نیکان و بدکاران در قیامت و وجود دو فرشته برای هر انسانی که اعمال خوب و بد او را می‌نویسند و ظهور تام سلطه الهی در روز قیامت را بیان می‌کند.

ساختار

ساختار سوره متشکل از سه بخش است:

1. آیات: ﴿إِذَا السَّمَاء انفَطَرَتْ وَإِذَا الْكَوَاكِبُ انتَثَرَتْ وَإِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ وَإِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ ﴾ دگرگونی عظیم آسمان، ستارگان و دریاها، برانگیخته شدن انسان‌ها از قبرها؛
2. آیات: ﴿عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ يَا أَيُّهَا الإِنسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَكَّبَكَ كَلاَّ بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ كِرَامًا كَاتِبِينَ يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ﴾ علم تفصیلی انسان به کردارش، توبیخ غرور، خلقت کامل انسان، تکذیب روز جزا، دو فرشته کاتب؛
3. آیات: ﴿ إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ يَصْلَوْنَهَا يَوْمَ الدِّينِ وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِينَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ ثُمَّ مَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَيْئًا وَالأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ﴾ نیکان در بهشت، بدکاران در آتش، اهمیت روز جزا، روز ظهور تام حکومت مطلق خداوند.

در چهار آیه بخش اول، خداوند نشانه‌های تحولات شگفت‌انگیز و بی‌سابقه‌ای که در طبیعت رخ می‌دهد و منجر به قیامت کبری می‌شود را تبیین می‌کنند. دو آیه اول، درباره انقلاب عظیم در آسمان و ستارگان است و دو آیه بعدی، تحولات دریاها در زمین و زیر و رو شدن قبرها می‌باشد.

چهار آیه صدر سوره همبستگی و انتظام شگفت و بسیار زیبایی از جهت ریخت و ترکیب کلمات و هارمونی آهنگ و ملودی قدسی کلمات داراست. هر چهار آیه با کلمه ﴿إِذَا﴾ زمانیه شروع می‌شود و هر چهار آیه دارای یک اسم و یک فعل است. ضرب آهنگ کلمات آیات و هر آیه به طور جداگانه، القاء کننده ضربات و تحولات شگرف پیش روی طبیعت در هنگام قیامت کبری است.

آیه اول، متشکل از سه کلمه است و آیات ۲ تا ۴ متشکل از ۴ کلمه است. ﴿انْفَطَرَتْ﴾ که فعل آیه اول است بر اساس آیات ﴿وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاءُ بِالْغَمَامِ﴾، ﴿فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ﴾، ﴿وَفُتِحَتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ أَبْوَابًا﴾، ﴿السَّمَاءُ مُنْفَطِرٌ بِهِ﴾. به معنای انشقت، شکافته شدن و پاره پاره شدن است. پس از این حادثه است که ستارگان و آب دریاها دگرگون و منجر به برانگیخته شدن انسان‌ها از قبرهایشان می‌شود.

بخش دوم که شامل آیات ﴿عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَأَخَّرَتْ يَا أَيُّهَا الإِنسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ مَّا شَاء رَكَّبَكَ كَلاَّ بَلْ تُكَذِّبُونَ بِالدِّينِ وَإِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ كِرَامًا كَاتِبِينَ يَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ﴾ است از جهت ساختاری در مرکز سوره قرار دارد و حاوی پیام مرکزی سوره است که پیرامون عملکرد انسان در زندگی دنیوی‌اش است. آیه ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ﴾ که استفهام توبیخی است و انسان را توبیخ می‌کند به کفران نعمت‌های پروردگار کریم، حاوی پیام اصلی این بخش است. این بخش بین بخش بیانگر حوادث عظیم در طبیعت در پیش از قیامت و آنچه که بر انسان در قیامت می‌گذرد که در بخش ۳ است واقع شده و به خوبی رابطه‌ای وثیق بین آیات بخش ۱ و بخش ۳ برقرار می‌کند.

بخش سوم که شامل آیات ﴿ إِنَّ الأَبْرَارَ لَفِي نَعِيمٍ وَإِنَّ الْفُجَّارَ لَفِي جَحِيمٍ يَصْلَوْنَهَا يَوْمَ الدِّينِ وَمَا هُمْ عَنْهَا بِغَائِبِينَ وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ ثُمَّ مَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِّنَفْسٍ شَيْئًا وَالأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ﴾ است به بیان سرنوشت انسان‌ها در زندگی ابدی بر اساس عملکردشان در زندگی موقت این جهان پرداخته است. نیکان (ابرار) در بهشت پر نعمت متنعمند و بدکاران (فجار) در آتش اعمال بدشان می‌سوزند.

بخش ۳ با بخش ۱ در همبستگی و ارتباط پاراللی استعلایی است، بدین شکل که رویدادهای معنوی عینی پس از رویدادهای مادی در عالم طبیعت را نشان می‌دهد و با بخش ۲ در ارتباط صوری و محتوایی است. بدین شکل که مبین نتیجه کردار انسان‌ها و کتابت آنها به وسیله دو فرشته است.

آیه ﴿ثُمَّ مَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ﴾ بخش ۳ تکرار آیه ﴿وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الدِّينِ﴾ است که برای تأکید تفخیم و علو روز جزا است. روز جزا در بخش ۲، چهار بار صریحاً ذکر شده است که به خوبی بیانگر اهمیت والای روز جزا و قیامت در جهان‌بینی اسلامی و در این سوره است.

آیه ﴿يَوْمَ لَا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئًا وَالْأَمْرُ يَوْمَئِذٍ لِلَّهِ﴾ به انسان یادآوری می‌کند که در روز جزا حاکمیت خداوند ظهور تام دارد و حکم و فرمانروایی هرکس دیگر ساقط می‌گردد.

غرض سوره بیان پیوستگی دنیا، آخرت، مبدأ، معاد و انسان است. خداوند حاکم مطلق جهان است و کامروایی ابدی انسان بستگی تام به کردار او در زندگی دنیوی دارد.

منابع

1. حسینی‌زاده، مقاله «سوره انفطار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره انفطار»، دانشنامه معاصر قرآن کریم