اختلاف ادیان الهی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دین است. اختلاف ادیان الهی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اختلاف ادیان الهی در قرآن - اختلاف ادیان الهی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

ادیان الهی به رغم اشتراک در اصول عقاید و احکام بنیادین، دارای برخی اختلافات نیز هستند. این اختلاف‌ها چند دسته‌اند:

1. بخشی از آنها ناشی از اراده خداست و ریشه در وحی الهی دارد. این اختلاف‌ها به اقتضای برخی مصالح، شرایط اجتماعی و ویژگی فکری و رفتاری امت‌های گوناگون پدید آمده‌اند. تفاوت ادیان در گستره بخشی از باورها و احکام به ویژه آموزه‌ها و قوانین اجتماعی از این قبیل است. آموزه‌های صور ابتدایی ادیان الهی در مقایسه با صورت‌های کامل‌تر آن گستره محدودتری دارند. این گونه اختلاف‌ها به سب سادگی و ابتدایی بودن ذهن، فکر، عقاید، زندگی و روابط اجتماعی امتی نسبت به امتی دیگر و بی‌نیاز بودن آن از آموزه‌ها و قوانین مفصل‌تر و پیچیده‌تر است. حلال یا حرام شدن برخی چیزها در یک دین به رغم حکم مخالف آن در دینی دیگر از این قبیل است. نمونه دیگر، تشریع حکمی در یک دین و نسخ آن در دین دیگر است؛ برای مثال، شماری از امور براساس تعالیم یهودیت بر بنی اسرائیل حرام بود؛ ولی با آمدن حضرت عیسی(ع) و براساس تعالیم وی حرمت آنها منسوخ و امور یاد شده حلال شدند: ﴿وَمُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَلِأُحِلَّ لَكُم بَعْضَ الَّذِي حُرِّمَ عَلَيْكُمْ وَجِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ فَاتَّقُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُونِ إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِيمٌ ﴾. نمونه سوم این گونه اختلاف مربوط به احکامی است که از همان آغاز تشریع به گروه یا قوم خاصی اختصاص داشته و شامل سایر گروهها یا اقوام معاصر نیز نبوده است. بخشی از محرمات مربوط به بنی اسرائیل از این گونه‌اند: ﴿فَبِظُلْمٍ مِّنَ الَّذِينَ هَادُواْ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيرًا وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾. براساس ظاهر آیات، برخی از امور حلال به سبب گناهان عمومی بنی اسرائیل مانند رباخواری و ستمگری بر آنان حرام شده بود و اگر در آن زمان يا زمان‌های بعدی پیامبری به سوی قوم دیگری نازل می‌شد، این تحریم‌ها شامل حال آنان نمی‌شد، چنان که اگر فرضاً قوم موحد دیگری مانند بنی اسماعیل در همان عصر می‌زیستند، مشمول این تحریم‌ها نمی‌شدند. تحریم ۴۰ ساله ورود بنی اسرائیل به سرزمین مقدس به سبب سرپیچی آنان از فرمان ورود به آنجا و جنگ با کافران نیز از این قبیل است: ﴿قَالُواْ يَا مُوسَى إِنَّا لَن نَّدْخُلَهَا أَبَدًا مَّا دَامُواْ فِيهَا فَاذْهَبْ أَنتَ وَرَبُّكَ فَقَاتِلا إِنَّا هَاهُنَا قَاعِدُونَ قَالَ رَبِّ إِنِّي لا أَمْلِكُ إِلاَّ نَفْسِي وَأَخِي فَافْرُقْ بَيْنَنَا وَبَيْنَ الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الأَرْضِ فَلاَ تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفَاسِقِينَ﴾ البته تشریعی و تکوینی بودن این حرمت مورد گفت و گوی مفسران است. اختلاف مربوط به چند و چون برخی از احکام مشترک در میان ادیان الهی مانند نماز، زکات، روزه و قربانی کردن نیز در این شمار قرار می‌گیرد. برخی از آیات قرآن حکیمانه و ضروری بودن این دسته از تفاوت‌ها را می‌رساند: ﴿وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِن لِّيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُم فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّه مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾. براساس این آیه، خداوند برای هر امتی شریعت و راهی روشن مقرر داشته است، در حالی که اگر می‌خواست می‌توانست همگان را امتی یگانه و با یک شریعت قرار دهد؛ ولی حکمت الهی اقتضا کرد تا اختلافاتی میان احکام شرایع باشد و ابزار آزمایش امت‌ها قرار گیرد مضمون آیه ۴۸ سوره مائده درباره لزوم حکم کردن پیروان انجیل بر اساس آنچه خدا در آن نازل کرده است، می‌تواند مؤید معنای گفته شده باشد. براساس ظاهر برخی آیات گویا کافران با اشاره به این گونه تفاوت‌های دین اسلام با ادیان گذشته، رسول خدا(ص) را به بدعت‌گذاری متهم کردند و خداوند در پاسخ آنها می‌فرماید که برای هر یک از امت‌های گذشته عبادتی در خور فهم و درک آنان قرار داده است و آنها همان را انجام می‌دادند و برای پیامبر اکرم(ص) و امت او نیز عباداتی خاص قرار داده است، بنابراین، جای اشکال نیست و رسول خدا(ص) بر صراط مستقیم است و باید بدون توجه به مخالفت کافران مردم را به سوی پروردگار فرا خواند: ﴿لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا هُمْ نَاسِكُوهُ فَلا يُنَازِعُنَّكَ فِي الأَمْرِ وَادْعُ إِلَى رَبِّكَ إِنَّكَ لَعَلَى هُدًى مُّسْتَقِيمٍ وَإِن جَادَلُوكَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ﴾. اختلافات برآمده از وحی الهی هر چند موجب نوعی تکثر و تعدد میان ادیان الهی می‌شود، هرگز به معنای تفاوت جوهری و متناقض بودن آنها نیست. حقیقت و اساس همه ادیان الهی یکی و همان اسلام به معنای تسلیم بودن در برابر خداوند با حوزه وسیعی از آموزه‌های مشترک اعتقادی، احکام و اخلاق است؛ اما در طول تاریخ و به اقتضای شرایط زمان و مکان شرایع مختلفی نازل شده‌اند و تعدد شرايع الهی با وحدت دین خدا ناسازگاری ندارد. نکته شایان توجه اینکه چنین تفاوت‌هایی در درون یک دین با مقایسه دوره‌های مختلف تاریخی آن هم وجود دارد؛ برای نمونه، قلمرو آموزه‌های اسلام به ویژه احکام در آغاز بعثت نسبت به سال‌های واپسین بسیار محدودتر بود. آیات الهی به صورت همزمان نازل نشدند، بلکه در طول بیست و چند سال و به تدریج ابلاغ شدند و گسترش یافتند؛ همچنین مسلمانان در آغاز به سوی بیت المقدس نماز می‌گزاردند؛ ولی این حکم پس از مدتی نسخ شد و آنان موظف شدند تا به سوی کعبه نماز بگزارند: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾ نمونه دیگر اینکه براساس دیدگاه بیشتر مفسران، آیه سوم سوره نور بیانگر حکمی است که بعدها منسوخ شد﴿الزَّانِي لا يَنكِحُ إِلاَّ زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لا يَنكِحُهَا إِلاَّ زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ ﴾ براساس ظاهر این آیه، ازدواج مسلمانِ زناکار با مشرکان جایز است، در حالی که این حکم بعداً نسخ شد و در حال حاضر چنین ازدواجی مشروع نیست، بنابراین، همان گونه که توسعه قلمرو آموزه‌های یک دین یا منسوخ شدن برخی از احکام آن به معنای تناقض و تعدد آن نیست، درباره ادیان و شرايع الهی هم موجب تکثر و تفاوت جوهری نمی‌شود.
2. اختلافاتی که به سبب سرکشی، هواپرستی و منافع شخصی مردم، به ویژه از سوی عالمان اهل کتاب پدید آمده است: ﴿إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الإِسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ وَمَن يَكْفُرْ بِآيَاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسَابِ ﴾، ﴿كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُواْ لِمَا اخْتَلَفُواْ فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ ﴾، ﴿وَآتَيْنَاهُم بَيِّنَاتٍ مِّنَ الأَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلاَّ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمْ الْعِلْمُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كَانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ﴾ خداوند در همه کتاب‌های آسمانی مردم را به تسلیم محض بودن در برابر خدا و تعالیم وحیانی او (اسلام) دعوت کرده است و اختلاف ادیان تنها در کامل بودن یکی نسبت به دیگری و نه از نوع تنافی و تضاد است؛ اما علمای اهل کتاب به رغم آگاهی از این حقیقت و یکی بودن دین خداوند، به آیات الهی کفر ورزیدند مفسران درباره مصادیق این گونه اختلافات به مواردی مانند اختلاف یهود و نصارا درباره یهودی و نصرانی بودن حضرت ابراهیم(ع)، اعتقاد آنان به پسر خدا بودن حضرت عیسی(ع) و عزیر و نیز اختلاف درباره نبوت پیامبر اکرم(ص) اشاره کرده‌اند.
3. اختلافات ناشی از تحریفگری گروهی از علمای اهل کتاب. آنها مطالب خودساخته را به خدا نسبت داده و کتاب خدا معرفی می‌کردند: ﴿فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللَّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ﴾ آنان همچنین بخشی از آموزه‌های وحیانی را از بین برده یا به گونه‌ای دیگر تفسیر می‌کردند. همه این موارد موجب پیدایش اختلافات و فرقه‌ها و عقاید متضاد دینی می‌شدند. گزارش‌ها و اسناد تاریخی و تناقض‌های موجود در گزارش کتاب مقدس "عهد عتیق و قدیم" نیز مؤید پیدایش این گونه از تحریفات و اختلافات‌اند.

اختلافات درونی ادیان الهی

گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند که با گذشت زمان و متأثر از عوامل گوناگونی مانند پرسش‌ها و چالش‌های نوپدید، تفسیرها و برداشت‌های متفاوت و برخورد با فرهنگ‌های دیگر، اختلافات درونی و انشعابات مذهبی متعددی در میان پیروان ادیان الهی پدید آمده و این دسته از ادیان به شاخه‌های مختلفی قسمت شده‌اند. برخی آیات نیز از پیدایش چنین اختلافی در میان پیروان ادیان پیشین سخن گفته‌اند: ﴿وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴾ مفسران، مراد از آنان را یهود و نصارا دانسته‌اند که به رغم وجود ادله روشن برای شناخت حقیقت، درباره دین خود دچار اختلاف و چنددستگی شدند؛ از جمله مسیحیان به سبب اختلاف در تفسير تثلیث و چگونگی حلول خدا در مسیح(ع) به فرقه‌های گوناگونی چون ملکانیه، نسطوريه، يعقوبيه و.. قسمت شدند قرآن کریم ضمن تأکید بر همبستگی مسلمانان و دعوت آنان به چنگ زدن به ریسمان الهی: ﴿وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ وَاذْكُرُواْ نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنتُمْ أَعْدَاء فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنتُمْ عَلَىَ شَفَا حُفْرَةٍ مِّنَ النَّارِ فَأَنقَذَكُم مِّنْهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴾ آنها را از دچار شدن به چنین سرنوشتی برحذر داشته است: ﴿وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴾ این هشدار نشان می‌دهد که قرآن کریم پیدایش چنین اختلافی را در میان مسلمانان هم پیش‌بینی کرده است بیشتر مفسران، در ذیل این گونه آیات، روایتی از پیامبر اکرم(ص) آورده‌اند براساس این روایت که به "حدیث افتراق" موسوم است، پیامبر اکرم(ص) ضمن مقایسه امت خویش با یهود و نصارا که به ترتیب ۷۱ و ۷۲ فرقه شدند، از پیدایش ۷۳ فرقه در میان مسلمانان خبر داد و اینکه به جز یک گروه، فرقه‌های دیگر همه اهل هلاک و گمراهی‌اند در برخی نقل‌ها از فرقه ناجیه، با عنوان جماعت و در برخی دیگر گروهی یاد شده‌اند که از آنچه پیامبر(ص) و یارانش در آن روز بر آن بودند، پیروی می‌کنند برخی تلاش کرده‌اند ضمن شمارش فرقه‌های مختلف مسلمان تعداد آنان را به ۷۳ فرقه برسانند پیدایش اختلاف و فرقه‌های کلامی و فقهی گوناگون در تاریخ اسلام مؤید تحقق این پیش‌بینی پیامبر(ص) است. این روایت نشان می‌دهد که رسول خدا(ص) ضمن پیش‌بینی اختلافات فرقه‌ای، درباره پیامدهای خطرناک آن شديداً هشدار داده است. هر چند برخی در سند این روایت خدشه کرده‌اند، کثرت نقل و استفاضه آن در منابع شیعه و سنی و نیز هماهنگی اجمالی آن با آیه قرآن: ﴿وَلاَ تَكُونُواْ كَالَّذِينَ تَفَرَّقُواْ وَاخْتَلَفُواْ مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ ﴾ می‌تواند مؤید درستی آن باشد.

منابع

1. اسدی، علی، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳

جستارهای وابسته

• ادیان توحیدی
• دین حضرت آدم(ع)
• دین حضرت نوح(ع)
• دین حضرت هود(ع)
• دین حضرت صالح(ع)
• دین حضرت ابراهیم(ع)
• دین حضرت شعیب(ع)
• دین حضرت موسی(ع)
• دین حضرت عیسی(ع)
• دین اسلام
• دین منطقه‌ای
• تحریف ادیان الهی
• اشتراک ادیان الهی
• اختلاف ادیان الهی
• ادیان غیر توحیدی
• منشأ دين
• قلمرو دین