آموزه‌های اسلام

آموزه‌های اسلام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آموزه‌های اسلام در قرآن - آموزه‌های اسلام در حدیث - آموزه‌های اسلام در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

آموزه‌های دین وحیانی سه بخش هستند:

1. نظری: عقاید یا باورها مانند خداوند، رستاخیز و... ؛
2. عملی: شریعت و مناسک از قبیل مقررات عبادی، حقوقی و اجتماعی؛
3. اخلاق که شامل فضائل و رذائل اخلاقی است.

اصول دین یا همان بخش نظری پایه‌های اعتقادی دین است در مقابل فروع دین که مربوط به عمل و تعبد در حوزه عمل و مسائل اخلاقی است. اعتقاد به اصول دین در اسلام باید از روی فکر و تحقیق و یقینی باشد بر خلاف مسیحیت که عقل و فکر در اصول دین جایی ندارد و فقط باید تسلیم بود.

توحید و معاد

ترسیمی که قرآن از جهان هستی و نظام آفرینش می‌کند بسیار دقیق و حساب‌شده است؛ توحید را به کامل‌ترین شکل ارائه می‌دهد و اسرار آفرینش زمین و آسمان و خلقت شب و روز و خورشید و ماه و نباتات و گیاهان و وجود انسان، هر یک را به‌عنوان آیت و نشانه‌ای از خدای واحد و یکتا برمی‌شمرد: ﴿فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ﴾

• و گاه از طریق عقل و خرد به استدلال بر توحید می‌پردازد و بر سیر آفاقی و انفسی تکیه می‌کند و در این راستا، اسرار آفرینش زمین و آسمان، حیوانات و کوه‌ها و دریاها، ریزش باران، وزش نسیم، ریزه‌کاری‌های جسم و روح انسان را بازگو می‌کند: ﴿وَفِي الأَرْضِ آيَاتٌ لِّلْمُوقِنِينَ وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلا تُبْصِرُونَ﴾
• و هنگام بیان صفات خدا عمیق و جالب‌ترین راه را برمی‌گزیند. یک جا می‌گوید: ﴿لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ ﴾
• در جای دیگر می‌گوید: "او خداوندی است که به جز او معبودی وجود ندارد. بر اسرار درون و برون، پنهان و آشکار، آگاه است. بخشنده و بخشایشگر است، سلطان و حکمروا است، از هر عیب و نقصی منزه است، ایمنی‌بخش و نگاهبان و مراقب و پیروز و قاهر و بلندمرتبه و با عظمت است، از این شریک‌ها که برای او ساخته‌اند منزه می‌باشد. او خداوندی است ایجادکننده، آفریننده، طراح صورت‌ها و صاحب نام و صفات نیک، تمامی موجودات زمین و آسمان تسبیح او می‌گویند، او شکست‌ناپذیر و حکیم است"
• در توصیف علم خداوند و ترسیم نامحدود بودنش زیباترین تعبیر را به کار برده می‌گوید: "اگر تمامی درختان روی زمین قلم شوند و دریا با هفت دریای دیگر مرکب گردد، بااین‌حال کلمات خدا پایان نمی‌گیرد".
• قرآن پیرامون احاطه خدا به همه‌چیز و حضورش در همه‌جا تعبیرات بلندی دارد که مخصوص خود قرآن است. از جمله: ﴿وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾
• هنگامی‌ که سخن از معاد و رستاخیز به میان می‌آورد در برابر تعجب و انکار مشرکان می‌گوید: "آنها گفتند: خدا چگونه استخوان‌های پوسیده را زنده می‌کند، بگو: همان کسی که روز اول آنها را آفرید به حیات نوین بازمی‌گرداند، و او بر همه‌چیز آگاه است. همان خدایی که از چوب درخت سبز آتش بیرون می‌فرستد و شما با آن آتش می‌افروزید همان خدایی که شعله آتش را در کنار آب قرار داده قادر است حیات را بعد از مرگ تجدید کند. ! آیا کسی که آسمآنها و زمین را با آن‌همه عظمت آفریده است قادر نیست همانند آن را بیافریند، آری قادر است، او آفریننده داناست! قدرتش تا آن پایه است که هر چیزی را اراده کند، فرمان می‌دهد موجود باش! آن نیز فوراً موجود می‌شود" .
• قرآن درباره ثبت اعمال آدمی با بیانی شیوا و دقیق می‌فرماید: ﴿يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا﴾
• و گاه از شهادت دست و پا و پوست بدن سخن می‌گوید: ﴿الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾
• ارزش معارف قرآن و عظمت محتوای آن و همچنین پاک بودن این معارف از خرافات هنگامی روشن می‌شود که در کنار تورات و انجیل کنونی قرار داده شود، و دو بحث از این دو باهم مقایسه گردد. نگرش تورات درباره آفرینش آدم را باید با قرآن سنجید، همچنین داستان انبیای الهی در تورات با قرآن قابل‌مقایسه است. نیز باید دید که تورات و انجیل خدا را چگونه توصیف می‌کنند و قرآن چگونه توصیف می‌کند. در این صورت به‌روشنی فرق میان این دو آشکار خواهد شد.

عدالت‌پروری و ظلم‌ستیزی

فطرت پاک همه انسان‌ها از ظلم و ستم بیزار است و مبارزه با ستمگران را لازم و ضروری می‌داند. به همین جهت عدالت‌گستری و ظلم‌ستیزی در سرلوحه دستورات و برنامه‌های پیامبران خدا قرار گرفته است.

• کتاب آسمانی پیامبر مکرم اسلام نیز هرگونه ستم و ستم‌پذیری را مردود می‌شمارد. قرآن مجید در این رابطه چنین می‌فرماید: ﴿لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ﴾
• مسلمان نه‌ تنها باید با ستمگران به مبارزه برخیزند، بلکه از هرگونه همکاری با آنان نیز باید خودداری نمایند. چنانچه رسول اکرم (ص) می‌فرماید: "کسی که به‌ سوی ظالمی برود تا به او کمک کند در حالی که می‌داند او ظالم است، از اسلام خارج شده است"
• همچنین پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: "آنگاه که روز قیامت برپا شود ندادهنده‌ای فریاد می‌کند که ستمگران و یاران آنها کجایند؟ حتی کسی که برای آنها قلمی تراشیده باشد، یا در دوات آنها لیقه ریخته باشد از جمله ندا شوندگان خواهد بود. سپس پیامبر اکرم (ص) فرمود: آنها را در تابوتی از آهن جمع می‌کنند سپس همگی آنها را در جهنم می‌افکنند".
• باید توجه داشت که تا حاکمیت گردنکشان و طاغوت‌ها بر جامعه‌ای باقی است امکان اجرای عدالت در آن جامعه وجود ندارد؛ زیرا این افراد برای جلب منافع نامشروع خود به هر صورت ممکن مانع گسترش عدالت در جامعه خواهند شد و در نتیجه، ظلم و ستم همچنان بر مردم مظلوم ادامه می‌یابد. لذا پیامبر اسلام در جهت اجرای عدالت در جامعه با ستمگران زمان خود به مبارزه برخاستند و به این طریق با از میان برداشتن این موانع موفق به اجرای عدالت شدند و بی‌گمان در هر جامعه‌ای که مصلحان آن درصدد برپائی عدالت هستند باید ابتدا موانع بر سر راه خود را از میان بردارند.

مکارم اخلاقی

انسان از دو بعد مادی و معنوی آفریده شده است و فرآیند تکامل وی باید به‌گونه‌ای باشد که هر دو جنبه وجودی او به رشد و تکامل لازم خود برسد.

• هر مکتب اخلاقی که تنها به بخشی از وجود انسان توجه کرده و از بخشی دیگر غافل بماند جز نادیده گرفتن جنبه‌های طبیعی وجود انسان نتیجه‌ای به همراه ندارد و سرانجام یکی از دو بال انسان را قطع کرده و سنگینی را بر یک بال می‌افکند.
• اسلام نه‌ تنها به ارائه یک نظام اخلاقی هماهنگ پرداخته، بلکه اسوه‌های نیکو و جاودانی را عرضه داشته است که در تاریخ بشریت، نمونه و نشانی از آن به چشم نمی‌آید. ارزش‌های اخلاقی در اسلام علاوه بر اوج و تعالی آن، از دو ویژگی هماهنگی درونی و کارآمدی عینی برخوردار است، به‌طوری‌که به‌سادگی به همه انسان‌های پاک‌فطرت قابل توصیه است.

توسعه فرهنگ و دانش

پیش‌تر گذشت که پیامبر اسلام در سرزمینی برانگیخته شد که کمترین آثار علم و فرهنگ را با خود داشت و اثری از شخصیت‌های علمی و نهادهای آموزشی پیدا نبود. اما قرآن کریم با شعار علم و معرفت آغاز کرد و نخستین پیام الهی را با خواندن و آموختن همراه ساخت﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ﴾

• آری، مکتب اسلام دانشوری را جایگاهی والا بخشید، چنان‌که به قلم و نگارش قسم یاد می‌کند و دانشمندان و دانش‌پژوهان را در ردیف مجاهدان می‌نشاند و قلم آنان را بر خون شهیدان برتری می‌دهد﴿ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ﴾.
• امام صادق (ع) می‌فرمایند: "روز قیامت خداوند همه مردم را در یک بیابان هموار جمع می‌کند و ترازوهای عدل و داد را می‌گذارد، در این هنگام خون شهیدان را با مداد علما وزن می‌کنند و مداد علماء بر خون شهیدان سنگینی می‌کند". بر اساس همین بینش و برنامه بود که جامعه جاهلی در زمان اندکی به چنان منزلت علمی دست‌یافت که نه‌ تنها سرآمد فرهنگ‌های بشری گردید، بلکه دیری نگذشت که دیگران را نیازمند و دنباله‌روی خود ساخت.
• نکته جالب در این خصوص آن است که دانش‌پروری در اسلام بر یادگیری صرف استوار نیست، بلکه بر پایه خردورزی، آزاداندیشی و نقد منصفانه بنا شده است. البته این بحث خود نیازمند بحث مستقل و مفصلی است.

جامعه سازی و تأسیس تمدن

مکتب آسمانی اسلام تنها به ارائه برنامه و توسعه دانش بسنده نمی‌کند، بلکه در مقام عمل نیز به تحقق اصول و ارزش‌های الهی همت گمارد. از ویژگی‌های برجسته حرکت پیامبر اکرم (ص) یکی همین عمل‌گرایی و اصرار بر ثمربخش بودن آموزه‌های مکتب است. بسیاری از شخصیت‌های غیرمسلمان با بررسی زندگانی پیامبر اسلام به این نکته اعتراف کرده‌اند که حضور همزمان عقیده و عمل یا اندیشه و اقدام، یکی از خصوصیات ویژه آن حضرت به شمار می‌رود که در دیگر رهبران کمتر دیده می‌شود.

• آری، در میان بزرگان بشری شخصیتی را نمی‌یابیم که هم در عرصه معرفتی و هم در عرصه اقدام عینی و اجتماعی به‌طور همزمان و هماهنگ در اوج باشد. سخنان پیامبر اسلام در صحنه معرفت و سلوک روحانی او در میدان معنوی چنان است که گمان نمی‌رود که او همان کسی است که در سخت‌ترین شرایط اجتماعی و اقتصادی در شدیدترین جنگ‌ها بسان یک رهبر دوراندیش و پیکارجو نقش‌آفرینی می‌کند.
• جامعیت شخصیت ایشان را با نگاهی به روحیه و رفتار آن حضرت که در قرآن به زیبایی گزارش شده است، می‌توان دریافت. پیامبر اکرم (ص) با همین منطق نظری و عملی، به‌تدریج با استفاده از گروهی اندک از یاران، هسته مقاومت خویش را سامان داد و سپس با هجرت به سرزمینی مناسب، جامعه مدنی موردنظر خود را شکل داد و گام‌به‌گام با فتح سرزمین‌های جدید، زمینه‌های جدید، زمینه‌های شکل‌گیری امت اسلامی را در برابر جریان‌های بزرگ بشری فراهم ساخت. این حرکت نه‌تنها در عصر خود زمینه‌های تأسیس تمدن اسلامی را فراهم ساخت، بلکه الگویی برای آیندگان به ارمغان گذاشت.
• به همین ترتیب، می‌توان ابعاد دیگری از مکتب اسلام را به نمایش گذاشت و سرّ ماندگاری و سرافرازی آن را بر سایر مکاتب به‌خوبی توضیح داد.

.

منابع

1. سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید ۱
2. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
3. جمعی از نویسندگان، فرهنگ شیعه