سوره حشر در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره حشر است. سوره حشر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره حشر در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پنجاه و نهمین سوره قرآن و صد و یکمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوعات: بیرون رانده شدن بنی‌نضیر، حکم فیء، افشای اعمال خیانت‌آمیز منافقان، صفات جمالی و جلالی حق تعالی و طرح مسئله الیناسیون انسان.

نام این سوره از کلمه حشر در آیه ﴿هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ أَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوا أَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللَّهِ فَأَتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِأَيْدِيهِمْ وَأَيْدِي الْمُؤْمِنِينَ فَاعْتَبِرُوا يَا أُولِي الْأَبْصَارِ﴾ گرفته شده که سخن از «حشر» یعنی اجتماع یهود بنی‌نضیر برای کوچ کردن از مدینه و یا حشر و جمع شدن مسلمانان برای بیرون راندن آنها به میان آمده است، به همین جهت، نام دیگر این سوره «بنی‌نضیر» است.

سومین سوره از سوره‌های هفتگانه «مسبحات» است که با تسبیح الهی یعنی ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ﴾ آغاز می‌گردد. دارای ۲۴ آیه و ۴۴۶ کلمه و ۱۹۷۱ حرف است. از نظر حجم از گروه سوره‌های «طوال» در «مفصلات» و در حدود نیم حزب است.

سوره حشر که به داستان مبارزه مسلمانان با جمعی از یهود به نام «یهود بنی‌نضیر» پرداخته است از سوره‌های بیدارگر سیاسی و معنوی قرآن است و تناسب بسیار نزدیکی با آخرین آیات سوره قبل دارد که وعده پیروزی در آن به «حزب الله» داده شده است.

ویژگی این سوره، آیات سه گانه‌ای است که در پایان این سوره آمده و جامع صفات جلال و جمال الهی و اسماء حسنی و عظمای الهی است. حکم تقسیم غنایمی که بدون جنگ نصیب مسلمانان می‌شود، مذمت و ملامتمنافقان و افشای اعمال خیانت‌آمیز آنان نسبت به مسلمانان و توصیف و تمجید از فداکاری‌های مهاجران و طرح مسئله الیناسیون انسان و فراموش کردن خداوند و در نتیجه دچار خود فراموشی شدن آنان از مضامین این سوره است.

فضیلت سوره

از نبی مکرم اسلام (ص) روایت شده است: هرکس سوره حشر را قرائت کند بهشت و جهنم و عرش و کرسی و حجاب‌های آن و آسمان‌های هفتگانه و زمین‌های هفتگانه و هوا و بادها و پرندگان و درختان و کوه‌ها و خورشید و ماه و فرشتگان، همگی بر او درود و صلوات میفرستند و برای او طلب مغفرت و آمرزش می‌کنند و اگر همان روز یا شب قرائت سوره حشر از دنیا برود شهید محسوب می‌شود.

در سخنی از امام صادق (ع) آمده است: هر کس در عصرها، سوره الرحمن و حشر را قرائت نماید خداوند فرشته‌ای را با شمشیر برهنه مأمور می‌کند تا صبح از او مراقبت نماید.

در روایت دیگری از رسول خدا (ص) روایت شده است: هر کس سوره حشر را قرائت نماید عضو حزب الله است که رستگارانند.

انس بن مالک از رسول خدا (ص) روایت کرده است که به مردی فرمود: هر گاه میخواهی به رختخواب بروی سوره حشر را قرائت کن و اگر مردی شهید محسوب می‌شوی.

اسم اعظم خداوند اسمی است که با دستیابی به آن، می‌‌توان مشکلات مادی و معنوی را حل کرده و به بسیاری از مقامات دست یافت. نبی مکرم اسلام (ص) فرمودند: اسم اعظم خدا در شش آیه آخر سوره حشر است و نیز فرمودند هر کس آیات آخر سوره حشر را در شب و روز بخواند و در آن روز یا همان شب بمیرد بهشت بر او واجب می‌شود.

مقاصد سوره

فراگیری عبرت از سرنوشت فاسقین و مؤمنین، معرفی صفات دو تیپ متضاد فاسقین و فائزون، خسارت سنگین نقض پیمان، رفتار عهدشکنانه منافقین، بیان مصارف فیء، تأکید بر رابطه محبت‌آمیز و دوستانه بین مؤمنین و اجتناب از بخل، حرص و حسد، بیان رابطه و ملازمه بین فراموش کردن خدا و فراموش کردن خود، عظمت قرآن و ضرورت خشوع نسبت به قرآن، عدم تساوی کسانی که خدا را از یاد برده‌اند و آنهایی که به یاد خدا و مراقب رفتار خویشند.

از آیات برجسته این سوره، هفت آیه آخر آن است که خدای سبحان در آنها بندگان خود را دستور می‌دهد به این که از طریق مراقبت نفس و محاسبه آن، آماده دیدار او شوند و عظمت کلام و جلالت قدر خود را، در قالب بیان عظمت ذات مقدس و اسمای حسنی و صفات علیای خود بیان می‌فرماید. آیات سه گانه‌ای که در پایان این سوره آمده، جامع صفات جلال، جمال، اسماء حسنی و عظمای الهی است.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾
2. ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾
3. ﴿لَا يَسْتَوِي أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾
4. ﴿لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾
5. ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾
6. ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾
7. ﴿هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾

ساختار

1. آیات: ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ و ﴿هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ سوره با تسبیح و تقدیس و توصیف الهی آغاز و پایان میپذیرد. آیات ۲-۱۰: این آیات به داستان یهودیان بنی‌النضیر اشاره دارد که به خاطر نقض پیمانی که با مسلمین بسته بودند محکوم به جلای وطن شدند و مسئله حکم غنیمت بنی‌النضیر و صفات مفلحین و رستگاران (حب مؤمنین و عدم بخل و حرص).
2. آیات: ﴿أَلَمْ تَر إِلَى الَّذِينَ نَافَقُوا يَقُولُونَ لإِخْوَانِهِمُ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَكُمْ وَلا نُطِيعُ فِيكُمْ أَحَدًا أَبَدًا وَإِن قُوتِلْتُمْ لَنَنصُرَنَّكُمْ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ لَئِنْ أُخْرِجُوا لا يَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَلَئِن قُوتِلُوا لا يَنصُرُونَهُمْ وَلَئِن نَّصَرُوهُمْ لَيُوَلُّنَّ الأَدْبَارَ ثُمَّ لا يُنصَرُونَ لَأَنتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِي صُدُورِهِم مِّنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لّا يَفْقَهُونَ لا يُقَاتِلُونَكُمْ جَمِيعًا إِلاَّ فِي قُرًى مُّحَصَّنَةٍ أَوْ مِن وَرَاء جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَيْنَهُمْ شَدِيدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِيعًا وَقُلُوبُهُمْ شَتَّى ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لّا يَعْقِلُونَ كَمَثَلِ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ قَرِيبًا ذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ كَمَثَلِ الشَّيْطَانِ إِذْ قَالَ لِلإِنسَانِ اكْفُرْ فَلَمَّا كَفَرَ قَالَ إِنِّي بَرِيءٌ مِّنكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ فَكَانَ عَاقِبَتَهُمَا أَنَّهُمَا فِي النَّارِ خَالِدَيْنِ فِيهَا وَذَلِكَ جَزَاء الظَّالِمِينَ﴾ این آیات به حال منافقین و وعده‌های‌شان به مردم بنی‌النضیر که اگر با مسلمین بجنگید کمک‌تان می‌کنیم و اگر بیرون بروید با شما میآییم و نیز به خلف وعده‌شان اشاره می‌کند.
3. آیات: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾، ﴿وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ﴾، ﴿لَا يَسْتَوِي أَصْحَابُ النَّارِ وَأَصْحَابُ الْجَنَّةِ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾، ﴿لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ در هفت آیه آخر، خدای سبحان در آنها بندگان خود را دستور می‌دهد به این که از طریق مراقبت نفس و محاسبه آن، آماده دیدارش شوند و عظمت کلام و جلالت قدر خود را در قالب بیان عظمت ذات مقدسش و اسمای حسنی و صفات علیایش، بیان می‌فرماید.

مضمونی که این آیات شریفه دارد به منزله نتیجه‌ای است که از آیات سوره گرفته می‌شود. در سوره به مخالفت و دشمنی یهودیان بنی‌النضیر و عهدشکنی آنان اشاره شده که همین مخالفت‌شان آنان را به خسران در دنیا و آخرت افکند و نیز در سوره آمده منافقین، بنی‌النضیر را در مخالفت با رسول خدا (ص) تحریک می‌کردند و همین باعث هلاکت‌شان شد و سبب حقیقی هلاکت آنان، این بود که در اعمال خود، خدا را رعایت نمی‌کردند و او را فراموش نموده و خدا هم ایشان را به خود فراموشی دچار کرد و نتیجه‌اش این شد که خیر خود را اختیار نکردند و آنچه مایه صلاح دنیا و آخرت‌شان بود برنگزیدند و سرانجام سرگردان و هلاک شدند.

پس بر کسی که ایمان به خدا و رسول او و روز جزا دارد واجب است که پروردگار خود را به یاد آورد و او را فراموش ننماید و ببیند چه عملی مایه پیشرفت آخرت او و نزدیک شدنش به خدا است. این همان هدفی است که آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ دنبال نموده است و مؤمنین را وادار می‌کند که به یاد خدای سبحان باشند و او را فراموش نکنند و مراقب اعمال خود باشند که آیا کارهای صالح و شایسته انجام می‌دهند و یا به کارهای ناشایست مشغول‌اند، چون سعادت زندگی آخرت‌شان به اعمالشان بستگی دارد. و مراقب باشند که جز اعمال صالح انجام ندهند و صالح را هم خالص برای رضای خدا به جای آورند و این مراقبت را استمرار دهند و همواره از نفس خود حساب بکشند و هر عمل نیکی که در رفتارهای خود یافتند خدا را شکرگزارند و هر عمل زشتی دیدند خود را توبیخ نموده، نفس را مورد مواخذه قرار دهند و از خدای تعالی طلب مغفرت کنند. و ذکر خدای تعالی، آن هم به ذکری که لایق ساحت عظمت و کبریایی او است یعنی ذکر خدا به اسمای حسنی و صفات علیای او که قرآن بیان نموده، تنها راهی است که انسان را به کمال عبودیت میرساند، کمالی که انسان، مافوق آن، دیگر کمالی ندارد.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره حشر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم