مراقبه

چیستی و جایگاه مراقبه

مراقبه یعنی اینکه انسان مراقب تمام اعمال و گفتار و افکار خود باشد. مراقبه، نزد علمای اخلاق از منزلت والایی برخوردار بوده و در قرآن و روایات، بسیار برآن تأکید شده است. در آیۀ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾^[۱] پس از تقوی، به مراقبه امر شده است. در روایاتی امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «در شمار یاران ما نیست آن کس که نفس خود را هر روز به محاسبه و مراقبه درنیاورد»^[۲].^[۳]

مراتب مراقبه

مراقبه دارای دو مرتبه است:

مرتبۀ اجمالی: انسان در تمام گفتار و کردار و حتی افکارش، نفس خود را محاکمه و حسابرسی کند و او را بر تمامی گناهانی که انجام داده سرزنش نماید و بر اطاعت دستورهای الهی، تشویق کند.
مرتبه تفصیلی: انسان هر روز صبح با نفس خویش پیمان ببندد که در مسیر تهذیب آن به گونۀ عمومی بکوشد و یا صفتی خاص را ترک و یا به دست آورد، مثلا نماز را اول وقت بخواند و یا گناهان زبانی را ترک کند.

دقت و سخت‌گیری در مراقبه، شرط وصول به کمال و اهداف نهایی است، لذا اگر نفس در عهد و پیمان، سستی یا تعدی کرد باید او را عتاب و حتی عقاب شرعی کرد مثلا او را وادار به روزه نمود تا نفس ذلیل شده و هدایت‌پذیر گردد.

قسمت‌های اصلی مراقبه عبارت‌اند از: شرط و پیمان با نفس؛ استواری بر پیمان؛ حسابرسی از نفس؛ درشتی با او و سرانجام عقاب او^[۴].

مراقبه از وظایف منتظران

مراقبه، یکی از وظایف انسان منتظر در دوران غیبت است. براساس روایات، اعمال شیعه بر امام زمان (ع) عرضه می‌شود^[۵] و حضرت از احوال آنان آگاه می‌‌گردد، زیرا حضرت فرموده است: «همانا بر احوال و اخبار شما آگاهیم و هیچ‌چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده نیست»^[۶]، لذا بر انسان منتظر لازم است مراقب باشد و عملی را مرتکب نشود که باعث شرمندگی او نزد امام (ع) شود. همانطور که امام صادق (ع) درباره پیامبر (ص) فرمودند: «آیا نمی‌دانید که اعمال شما برایشان عرضه می‌‌شود، و چون گناهی در میان اعمال شما ببینند ناراحت می‌‌شوند؟ ایشان را اذیّت نکنید و در پی شادمان کردنشان باشید»^[۷].^[۸]

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و هر کس باید بنگرد برای (روزی چون) فردا چه پیش فرستاده است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره حشر، آیه ۱۸.
↑ «لَیْسَ‏ مِنَّا مَنْ‏ لَمْ‏ یُحَاسِبْ‏ نَفْسَهُ‏ فِی‏ کُلِ‏ یَوْمٍ‏»؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۵۳.
↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۱۹۷- ۱۹۸.
↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص۱۹۸ ـ ۱۹۹.
↑ نجم الثاقب، باب یازدهم؛ بصائر الدرجات، ص ۴۲۶.
↑ «فَإِنَّا یُحِیطُ عِلْمُنَا بِأَنْبَائِکُمْ وَ لَا یَعْزُبُ عَنَّا شَیْ‏ءٌ مِنْ أَخْبَارِکُمْ»؛ بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۵.
↑ «عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا لَکُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ نَسُوؤُهُ؟ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَأَی فِیهَا مَعْصِیَةً سَاءَهُ ذَلِکَ؟ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ (ص) وَ سُرُّوهُ»؛ بحار الأنوار، ج ۲۳، ص ۳۴۹.
↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱، ص ۲۰۶-۲۰۸؛ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۶۳۳.

[1] «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و هر کس باید بنگرد برای (روزی چون) فردا چه پیش فرستاده است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره حشر، آیه ۱۸.

[2] «لَیْسَ‏ مِنَّا مَنْ‏ لَمْ‏ یُحَاسِبْ‏ نَفْسَهُ‏ فِی‏ کُلِ‏ یَوْمٍ‏»؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۵۳.

[3] ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۱۹۷- ۱۹۸.

[4] ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص۱۹۸ ـ ۱۹۹.

[5] نجم الثاقب، باب یازدهم؛ بصائر الدرجات، ص ۴۲۶.

[6] «فَإِنَّا یُحِیطُ عِلْمُنَا بِأَنْبَائِکُمْ وَ لَا یَعْزُبُ عَنَّا شَیْ‏ءٌ مِنْ أَخْبَارِکُمْ»؛ بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۵.

[7] «عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا لَکُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ نَسُوؤُهُ؟ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَأَی فِیهَا مَعْصِیَةً سَاءَهُ ذَلِکَ؟ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ (ص) وَ سُرُّوهُ»؛ بحار الأنوار، ج ۲۳، ص ۳۴۹.

[8] ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱، ص ۲۰۶-۲۰۸؛ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۶۳۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]