تکالیف و وظایف علما در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)

تکالیف و وظایف علما در زمان غیبت امام مهدی چیست؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت
مدخل اصلی	وظایف علما در عصر غیبت
تعداد پاسخ	۱۳ پاسخ

تکالیف و وظایف علما در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• وظیفه عالمان دینی در عصر غیبت امام مهدی چیست؟
• منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟

پاسخ جامع اجمالی

جایگاه علمای اسلام

• علمای اسلام و رهبران فکری فرهنگی جامعۀ اسلامی مکرر در روایات مورد تعریف و تمجید قرار گرفته و شأن والای آنان گوشزد شده است. پیامبر خاتم (ص) فرمودند: «جایگاه و منزلت فقیه در وقت غیبت مانند جایگاه و منزلت انبیای بنی‌اسرائیل است. علما ورثه انبیا و دژ اسلام و حجت‌های ائمه بر مردم هستند». بیان این مقام حکایت‌گر رسالت ویژه و تکلیف حساس و خطیر علماء به عنوان سکان‌داران دین، سنگربانان عقیده و ایمان و پرچم‌داران هدایت مردم است. آنان در عصر غیبت باید جای خالی حضور امام غایب را به خوبی پر کنند. علمای عصر غیبت باید مردم را به سوی امام بخوانند و بر وجود آن امام راهنمایی کنند و از دین آن حضرت دفاع نموده، ضعیفان از بندگان خدا را از تورهای‌ شیاطین‌ و شبهات گمراهان‌ نجات دهند. همچنین علما تجسم الگوی جامعۀ منتظران و منتظران تجسم پیروان آنان هستند و این الگو بودن برای ارزش دادن به عادت‌ها و اعتقادات اسلامی منتظران است که در غالب‌های مختلفی از جمله خطبه ها، سخنرانی ها، تألیف کتاب، تولید وسایل آموزشی و فرهنگی نقل متون اسلامی و انتشار و رواج آن در میان منتظران است.

وظایف علمای اسلام در دوران غیبت

• بر این اساس علما در دوران انتظار وظایفی خاص دارند؛ از جمله آن وظایف عبارت است از:

1. زهد: دنیاطلبی و رغبت باطنی به آنچه وابسته به دنیاست بزرگ‌ترین آفت علما است، از همین رو می‌‌بایست علما بکوشند تا ملکۀ زهد و بی‌رغبتی به دنیا را در خودشان تقویت کنند: «"وَ تَفَضَّلْ عَلَی عُلَمَائِنَا بِالزُّهْدِ"»
2. دعوت و نصیحت: واژه نُصح به معنی خلوص کامل و دوری از هرگونه پلیدی است. دانشمندان باید در اندیشه و قول و فعل خویش از هر گونه شبهۀ آلودکننده ای پاک و منزه باشند و با یکرنگی خیرخواه امت بوده جز به خیر و صلاح آنان نیندیشند، چرا که امام غائبِ آنان در زهد و نصیحت کردن برترین انسان‌های عصر خویش است و عالمی که با امامش سنخیت ندارد، نمی‌توان او را منتظر نامید. باید توجه داشت در عصر غیبت کانون فعالیت‌های فرهنگی و دینی عالمان گلواژۀ انتظار است. محور توسعۀ فرهنگی و فرهنگ‌سازی آنان، دعوت به دین قائم آل محمد (ص) و فرهنگ انتظار است. بنابراین، اساس کار عالمان دینی در عصر غیبت، مدیریت ذهن‌ها و اراده‌ها و جهت‌دهی مردمان به سوی خلیفه خدا و حجت اوست.
3. جهاد همه جانبۀ فرهنگی، اجتماعی، دینی: یکی از اصلی ترین وظایف علما در عصر غیبت سکوت نکردن در برابر شبهه افکنان عقیده و ایمان و مجاهدت در عرصۀ علمی و فرهنگی و همچنین حل مشکلات، اجتماعی، دینی و تربیتی که جامعه منتظران با آن روبه‌رو هستند است.
4. راهنمایی و دستگیری از نسل جوان: از آنجا که علما یک نوع وابستگی خاص به امام عصر دارند لازم است تکالیف کلی فرد منتظر و نیز وظایف خود نسبت به آن حضرت را به نحو احسن و اکمل به جا آورند. امام زمان (ع) به ویژه در زمان غیبت، در جهت هدایت شیعیان و جلوگیری از گمراهی جوانان، از علما بسیار انتظار دارند. چگونه ممکن است امام زمان (ع) شاهد باشد جوانان معصومی که در خاندان شیعه متولد شده‌اند این گونه طعمه شیاطین و گرگ صفتان شوند و از علما انتظاری نداشته باشند؟!. به عبارتی دیگر عالمان دین علاوه بر فکر مهدی‌باوران، با قلب آنان نیز سر و کار داشته و ارتباط برقرار می‌سازند. آن عالمان پیوسته به سه حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری مهدی‌باوران عنایت دارند تا در هنگامه‌های هجوم شهوات و شبهات به کام زهرآگین شیاطین فرو نغلتند و رشته‌های قلوب مردم را به عشق امام گره می‌زنند.
5. تجهیز علمای دوران انتظار به وسیله علم و حکمت: بر علما لازم است در تفقه دین و حل مشکلات علمی و یا پاسخ به شبهات به تمام امکانات نرم‌افزاری و علوم مربوطه مجهز باشند؛ زیرا آنان به عنوان سنگربانان دین و اعتقادات مردم باید خود را از هر گونه شبهات و اشتباهات بیمه کنند. امام صادق (ع) فرمود: «انسان عالم و آگاه به زمان خودش، مورد هجوم خطاها و اشتباهات قرار نمی‌گیرد». و همینطور بتواند از مرزهای عقیدتی و عملی مردم دفاع نمایند و از آن طرف آنچه از نظر علمی یاد گرفته است را باید عمل کند تا بتوانند مانع انحراف جامعه شوند. امام صادق (ع) فرمودند: «چون عالم به علم خویش عمل نکند، نصیحتش از دل‌های مخاطبانشان بی اثر می‌‌گذرد، چنانکه باران از سنگ صاف می‌‌گذرد».
6. تعلیم دین و تنظیم اندیشه‌ها: در عصر غیبت، جاودانگی اسلام اقتضاء دارد تعلیم دین و اجرای احکام تداوم یابد و این وظیفۀ مهم بر عهدۀ فقیهان عادل و اسلام شناس است، به طوری که از امام صادق (ع) دربارۀ رتبه و منزلت شیعه که احادیث ائمه را نشر می‌‌دهد با عابد که فقط عبادت می‌‌کند سؤال شد، حضرت فرمودند: «آنکه احادیث ما را روایت می‌‌کند و دل‌های شیعیان ما را استوار می‌‌سازد از هزار عابد بهتر است».
7. دفاع و حفاظت از دین: سنگربانان و مرزبانان دین، بعد از تجهیز به علوم و تفقه در دین، باید به حفاظت از آن بپردازند. آنان، در عصر غیبت، نقش امام را در شعاعی محدود ایفا می‌کنند و از مرزهای عقیدتی و فرهنگی پاسداری می‌نمایند، با قرائت‌های نو و بدعت‌آمیز از دین ـ که در واقع مسخ فرهنگ دینی است ـ مبارزه می‌کنند و در این راه، اولاً: باید مبانی دین را با براهین علمی مستحکم کنند و دین را آنگونه که هست به بشریت معرفی نمایند ثانیاً؛ در مقابل شبهات و القائات شیاطین آخرالزمان به مقابله و روشنگری برخیزند. امام هادی فرمودند: «اگر نبودند کسانی از علما که بعد از غیبت قائم مردم را به سمت او دعوت کنند و از دین او با دلایل خداوند دفاع کنند و بندگان ضعیف خداوند را از دام‌های ابلیس و سرکشان او، رهایی سازند و از شبکه ناصبان خلاص نمایند، هیچ کس باقی نمی‌ماند مگر اینکه از دین برمی‌گشت، ولی اینان هستند که دل‌های شیعیان ضعیف را به دست می‌گیرند همچنان که ناخدای کشتی سکان کشتی را به دست می‌‌گیرد، آنان برترین کسان نزد خدای عزوجل هستند» همچنین امام صادق (ع) فرمودند: «علمای شیعه در مرزهایی که شیطان و ایادی او در پشت آنها کمین کرده‌اند، پاسداری داده و آنها را از اینکه بر شیعیان ناتوان هجوم برند، بازمی‌‌دارند و اجازه نمی‌دهند که شیطان و پیروان او و دشمنان اهل بیت (ع) بر ضعفای شیعه تسلط یابند. پس هر کس از شیعیان ما که برای این موضوع نصب شود، از کسانی که با روم و تُرک و خزر در جهادند، هزار هزار مرتبه برتر است؛ زیرا او از ادیان شیعیان و دوستداران ما دفاع می‌‌کند، ولی آنها از بدن‌های آنها»
8. تربیت منتظران براساس ابزارهای تربیتی معرفی شده توسط امامان (ع): امام عصر ابزارهای جهت‌دهی تربیتی را برای شخصیت‌هایی که با آرزوها و دردهای انتظار زندگی می‌‌کند را تعریف کرده است مانند متون، ادعیه، نامه‌نگاری‌ها، مکاتبه‌ها و پاسخ دادن به سؤالات مختلف و مورد ابتلا؛ اما نشر و تنظیم این متون برعهده علماست تا به وسیلۀ این عنصر مهم شکل گیری منتظران واقعی صورت پذیرد و بتوانند خالصانه خدا را عبادت کنند تا طبق همان متون ثواب اعمال آنها مانند کسانی باشند که امام عصر را درک کرده اند.

• نکته پایانی اینکه شاید بزرگترین وظیفۀ فقیه و عالم قبل از همۀ این وظایف برای حفظ شعائر شیعه این باشد که فقیه باید نظام شیعی را به عنوان یک نظام فکری و عملی مرزبندی کند و برای آن از لحاظ عقیدتی و عملی با استفاده از میراث ارزشمند سخنان ائمه چهارچوبی ترسیم کند.

نتیجه گیری

• در مجموع اگر بخواهیم وظیفۀ علما در قبال منتظران را در زمان غیبت و زمان ظهور تقسیم بندی کنیم، وظایف به سه بخش تقسیم می‌‌شود:

1. تربیت نسل زمینه‌سازان ظهور در زمان غیبت.
2. تربیت نسلی که تمکن علمی برای رسیدن به منتظران زمینه ساز را ندارند.
3. تربیت نسلی که بعد از ظهور برای اطاعت و یاری امام احتیاج به کمک عالمان دینی دارند.

• بنابراین، فقها به عنوان سکان دار مذهب شیعه در تمام اوقات در برابر شیعیان وظایفی خطیر داشتند لکن در زمان غیبت امام به علت شرایط خاص وظایفی مهم تر وخاص تر بر عهدۀ ایشان قرار می‌‌گیرد.

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌‌الله خامنه‌ای؛

سید علی حسینی خامنه‌ای آیت‌الله سید علی حسینی خامنه‌ای، در کتاب «ما منتظریم» در این‌باره گفته است: «در دوران غیبت، به‌خصوص غیبت کبری (...) به خاطر اختلاف نظرهای طبیعی میان علماء و خبرگان دین که محور بارز و قاطعی هم برای رفع آن نیست، راه به روی افکار و نظرات و برداشت‌های مختلف در اصول و فروع دین باز است، و در میان نظرات گوناگونی که ابراز می‌شود طبیعتاً عناصری هم از مکاتب انحرافی یا از مذاهب غیر امامی شیعی (زیدی، اسماعیلی، فطحی و....) به مجموعه مکتب اهل بیت (ع) راه می‌یابد که خلوص و اتقان آن را تهدید می‌کند و حتی در دراز مدت ممکن است جهت مکتب را بکلی دگرگون نماید. این‌جاست که یکی از مهم‌ترین وظایف رهبران امت در آن برهه از زمان رخ می‌نماید، وظیفه‌ای که درست به انجام رسیدن آن می‌توانسته است به معنای حفظ مذهب و معادل جهادی سرنوشت‌ساز باشد. و آن وظیفه عبارت است از این‌که تشیع به مثابه یک نظام فکری و عملی، مرزبندی شود و برای آن از لحاظ عقیدتی و عملی با استفاده از میراث ارزشمند سخنان ائمه (ع) چهارچوبی ترسیم گردد. و بدین گونه هویت مستقل و مرز بندی شده مذهب اهل بیت (ع) مشخص گشته در معرض فهم و استفاده پیروانش قرار گیرد. این کار به علماء و متفکران شیعه این امکان را می‌داد که انحراف اصولی یعنی خروج از حیطه مبانی مذهب در فقه و کلام را، از اختلاف نظرهایی که در داخل محدوده مکتب پیش می‌آید، بتوانند جدا کرد».

۲. آیت‌‌الله جوادی آملی؛

عبدالله جوادی آملی آیت‌‌الله عبدالله جوادی آملی، در کتاب «امام مهدی موجود موعود» در این‌باره گفته است: «علما به ویژه عالمان علوم الهی و پاسداران حریم دین، پیشگامان صلاح و سداد امت‌اند، از این‌رو نقش مؤثری در زمینه‌سازی ظهور آخرین حجت الهی (ع) بر عهده دارند که پرداختن به وظایف این گروه فرهیخته، در آغاز بخش‌های مرتبط با وظایف گروه‌ها، حاکی از اهمیت وظیفه آنان و نقش مؤثرشان در اصلاح فرهنگ انتظار و هدایت منتظران است. دو وظیفه عمده دانشمندان عبارت است از: زهد: دنیاطلبی و رغبت باطنی به آنچه وابسته به دنیاست بزرگ‌ترین آفت دانشمندان است، از همین رو بایسته است دانشمندان بکوشند تا ملکه زهد و بی‌رغبتی به زینت‌های حقیقی و اعتباری دنیا را در خویش تقویت کنند، به گونه‌ای که در باطن به دنیا و متعلقاتش بی‌میل شوند و زندگی دنیا را جز برای آباد ساختن آخرت نخواهند و بدین وسیله زمینه‌ساز اصلاح خویش و تصحیح رفتار امت منتظر گردند:"وَ تَفَضَّلْ عَلَى عُلَمَائِنَا بِالزُّهْدِ". نصیحت: واژه "نُصح" به معنی خلوص تمام و نزاهت از هر شائبه و ناخالصی است. از این بخش نورانی چنین برمی‌آید که دانشمندان باید هم در اندیشه و قول و فعل خویش از هر شائبه آلوده کننده‌ای پیراسته باشند و هم با یکرنگی و خلوص خیرخواه امت باشند و جز به خیر و صلاح آنان نیندیشند، سخن نگویند و کار نکنند. چنین عالمانی از انتظار راستین برخوردارند، زیرا امام منتظر آنان در زهد و نصیحت برترین انسان عصر خویش است و آن که با امامش سنخیت ندارد، منتظر او نیست:"وَ النَّصِيحَةِ‏‏‏‏‏‏‏‏"».

۳. آیت‌الله مصباح یزدی؛

محمد تقی مصباح یزدی آیت‌الله محمد تقی مصباح یزدی، در کتاب «آفتاب ولایت» در این‌باره گفته است: «پرهیزگاری و پیشوایی پرهیزگاران: بزرگ‌ترین افتخار برای عالمان شیعه این است که عهده‌دار نقش وراثت از امام زمان (ع) می‌شوند؛ یعنی ایشان در زمان غیبت، وظیفه‌ای را انجام می‌دهند که اگر مولایشان حضور می‌داشت، آن را انجام می‌داد؛ البته در شعاعی کوتاه و ظرفی محدود. کار، همان کار، یعنی روشنگری و هدایت خلق خدا است. در دوران غیبت، دو وظیفه و تکلیف برای ما ضرورت دارد: یکی این که خودمان را از آلودگی گناهان و غفلت‌ها پاک کنیم و لحظه به لحظه به خدا نزدیک‌تر سازیم، و دیگر آن که دست دیگران را نیز بگیریم و اطراف خویش را نورافشانی کنیم. در واقع باید نقش امام (ع) را در شعاعی کوچک و محدود ایفا کنیم. باری، عالمی که در مکتب اهل بیت (ع) تربیت شده باشد می‌تواند یک مرتبه از ولایت و امامت را چه در عرصه تکوین و چه در جنبه تشریع عهده‌دار شود. جهاد همه جانبه فرهنگی: در این زمان، نه تنها سکوت در برابر شبهه آفرینان و غارتگران عقیده و ایمان جایز نیست، بلکه مجاهدت در عرصه علمی و فرهنگی واجب‌ترین وظیفه و تکلیف ما است. دستگیری از نسل جوان: امام زمان (ع) به ویژه در این زمان، در جهت هدایت شیعیان و جلوگیری از گمراهی جوانان، از ما بسیار انتظار دارد. چگونه ممکن است امام زمان (ع) شاهد باشد جوانان معصومی که در خاندان شیعه متولد شده‌اند و سقشان را با تربت سیدالشهدا (ع) برداشته‌اند، این گونه طعمه شیاطین و گرگ صفتان شوند و از ما انتظاری نداشته باشند؟! اگر در برابر هجوم بی‌امان فرهنگی دشمن و خروج فوج جوانان از دین الهی، فقط ناظر باشیم و چاره‌ای نیندیشیم، چگونه قلب مولایمان از ما راضی خواهد شد؟! تجهیز به سلاح علم و حکمت: از برخی احادیث معتبر استفاده می‌شود که برای تحقق و گسترش حکومت امام عصر (ع) در سطح جهان، حتی پس از ظهور حضرت، اخلاص، فداکاری، سختی و خون دل خوردن‌های فراوان لازم است. نکته دیگر آن که برای تحقق حکومت جهانی موعود، افزون بر مهارت‌های جنگی و نظامی، مهارت‌ها و توانایی‌های دیگری نیز مورد نیاز است. افزون بر شجاعت و شهامت سرداران جنگی ورزیده، حکمت و درایت عالمانی فرزانه و وارسته نیز نیاز خواهد بود. وقتی دریافتیم که مهم‌ترین مشکل امام زمان (ع)، جهاد علمی و فرهنگی با شبهه افکنانی است که قرائت‌های جدیدی از دین ارائه می‌کنند، روشن می‌شود که افزون بر دلیرمردانی ورزیده در عرصه جهاد نظامی به عالمانی وارسته و توانا نیازمندیم تا امام زمان (ع) را در جهاد علمی با این شیاطین انسان نما یاری رسانند؛ البته ما چنان باید خود را به اوج آمادگی برسانیم که به محض ظهور حضرتش بتوانیم در رکاب او شمشیر بزنیم و از پیشرفته‌ترین سلاح‌های نظامی نیز استفاده کنیم؛ اما حال که فهمیدیم امام زمان (ع) مسؤولیت مهم دیگری نیز دارد که رنج و غصه‌اش از هر چیز دیگری بیش‌تر و کشنده‌تر است، باید برای یاری‌اش، خود را به سلاح علم و آگاهی مجهز کنیم و با تمام توان در رفع این گونه شبهه‌ها بکوشیم تا بتوانیم دوستان و شیعیان حضرت را از دام شیاطین شبهه افکن برهانیم. مرزبانی از قلوب شیعیان امام عصر (ع)، بر عهده عالمان ربانی است: " عُلَمَاءُ شِيعَتِنَا مُرَابِطُونَ بِالثَّغْرِ الَّذِي يَلِي إِبْلِيسُ وَ عَفَارِيتُهُ يَمْنَعُونَهُمْ عَنِ الْخُرُوجِ عَلَى ضُعَفَاءِ شِيعَتِنَا وَ عَنْ أَنْ يَتَسَلَّطَ عَلَيْهِمْ إِبْلِيسُ وَ شِيعَتُهُ النَّوَاصِبُ أَلَا فَمَنِ انْتَصَبَ لِذَلِكَ مِنْ شِيعَتِنَا كَانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ جَاهَدَ الرُّومَ وَ التُّرْكَ وَ الْخَزَرَ أَلْفَ أَلْفِ مَرَّةٍ لِأَنَّهُ يَدْفَعُ عَنْ أَدْيَانِ مُحِبِّينَا وَ ذَلِكَ يَدْفَعُ عَنْ أَبْدَانِهِمْ"؛ یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های خداوند متعال برای ما، این است که افرادی معصوم را به ما معرفی کرده است؛ امامانی که شناختشان خطابردار نیست. فرض مطلوب این است که آدمی برای تحصیل سعادت دنیا و آخرت خویش، از کسی پیروی کند که هیچ اشتباه نمی‌کند. خداوند، پیغمبر اکرم (ص) و امامان (ع) را معصوم و دور از هرگونه خطا قرار داده است تا هرچه می‌فرمایند و هر رفتاری که انجام می‌دهند، برای ما قابل اقتدا و تبعیت باشد. درباره عظمت این نعمت هرچه بیندیشیم و خدا را برای آن شکر کنیم، کم است. اگر وجودهای مقدس معصومان (ع) نبودند، ما از گفتار و رفتارشان نمی‌توانستیم اقتباس کنیم و عاقبت به همان جهالت‌ها و گمراهی‌هایی که فرقه‌های گوناگون در گوشه و کنار دنیا به آن دچارشده‌اند، مبتلا می‌شدیم. الگوی ما در هر عصر و زمان، سیره پیامبران و امامانی است که خداوند بزرگ سیره هدایتگرانه شان را اسوه زندگانی ما قرار داده است: ﴿أُوْلَئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُدَاهُمُ اقْتَدِهْ﴾؛ اکنون بنگریم که اسوه و الگوی قرآنی ما در مقابله با دشمنان اسلام (کافران و منافقان)، کیست، و در دوران خطیر آخر الزمان، در مواجهه با فتنه انگیزی دشمنان و شبهه انگیزی منافقان چگونه باید ایستادگی کرد».

۴. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «۱. وظیفه‌شناسی و درک موقعیت‏: پیامبر (ص) فرمودند: جایگاه فقیه در عصر غیبت مانند جایگاه انبیای بنی اسرائیل است. ۲. تجهیز به علم همراه با عمل: امام صادق (ع) می‌فرمایند: چون عالم به علم خویش عمل نکند، اندرزش از دل‌های شنوندگان بلغزد، چنانچه باران از سنگ صاف می‌لغزد. ۳. دفاع و حفاظت از دین‏: امام هادی (ع) می‌فرمایند: اگر علما نبودند در دوران غیبت که مردم را راهنمایی می‌کردند، کسی به دین خدا باقی نمی‌ماند، علما حکم ناخدای کشتی را دارند. ۴. تعلیم دین و تنظیم اندیشه‌ها: امام صادق (ع): هرکس احادیث ما را روایت نماید و دل‌های شیعیان را استوار نماید از هزار عابد بهتر است، این سخن را حضرت در پاسخ معاویة ابن عمار فرمودند».

۵. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «علمای اسلام و رهبران فکری فرهنگی جامعه اسلامی مکرر در روایات مورد تعریف و تمجید قرار گرفته و شأن والای آنان گوشزد شده است پیامبر مکرم اسلام (ص) فرمودند:"جایگاه و منزلت فقیه در این وقت (غیبت) مانند جایگاه و منزلت انبیاء بنی‌اسرائیل است"؛ علماء ورثه انبیاء، حصون اسلام و حجت‌های ائمه (ع) بر مردم هستند. بیان این مقام و منزلت از زبان معصومین (ع) حکایت‌گر رسالت ویژه و تکلیف حساس و خطیر علماء به عنوان مشعل‌داران حقیقت، سکان‌داران دین، سنگربانان عقیده و ایمان و پرچم‌داران هدایت مردم است. آنان در عصر غیبت باید خلأ حضور امام غایب از دیدگان، را به خوبی پر کنند و تداعی‌کننده حضور آن سرور جهانیان و رفیق شفیق امت باشند. بر این اساس علماء در دوران انتظار وظیفه دارند عملکردی به شرح زیر داشته باشند: وظیفه‌شناسی: از آن جا که ایشان یک نوع وابستگی خاص به ولی عصر (ع) دارند لازم است تکالیف کلی فرد منتظر و نیز وظایف خود نسبت به آن حضرت را به نحو احسن و اکمل بجا آورند. تجهیز به علم توأم با عمل: علماء دوران انتظار، لازم است در تفقه دین و حل مشکلات علمی و یا پاسخ به شبهات به تمام امکانات نرم‌افزاری و علوم مربوطه، مجهز باشند؛ زیرا آنان به عنوان سنگربانان دین و اعتقادات مردم باید: اولاً؛ خود را در معرض شبهات و اشتباهات بیمه نمایند که امام صادق (ع) فرمود: "انسان عالم و آگاه به زمان خودش، مورد هجوم خطاها و اشتباهات قرار نمی‌گیرد". و هم بتواند از مرزهای عقیدتی و عملی مردم دفاع نمایند. و ثانیاً؛ آنچه از نظر علمی اندوخته باید عمل نمایند تا بتوانند مانع انحراف جامعه شوند. امام صادق (ع) فرمودند: "چون عالم به علم خویش عمل نکند اندرزش از دل‌های شنوندگان بلغزد چنانکه باران از سنگ صاف می‌لغزد". و اصولاً کسی که به علمش عمل نکند عالم نیست حضرت امام صادق (ع) راجع به قول خدای عزوجل (تنها بندگان دانشمند خدا از او ترس دارند) فرمود: "مراد از دانشمند کسی است که کردارش گفتارش را تصدیق کند و کسی که چنین نباشد عالم نیست". دفاع و حفاظت از دین: سنگربانان و مرزبانان دین، بعد از تجهیز به علوم و تفقه در دین، باید به حفاظت از آن و تحکیم پایه‌های آن بپردازند. و در این راستا اولاً: مبانی دین را با براهین علمی مستحکم نموده و دین را آنگونه که هست به بشریت معرفی نمایند و ثانیاً: در مقابل شبهات و القائات شیاطین آخرالزمان به مقابله و روشنگری برخیزند. امام هادی (ع) فرمودند: "اگر نبودند کسانی از علما که بعد از غیبت قائم ما به او دعوت کنند و بر او دلالت نمایند و از دین او با دلایل خداوند دفاع کنند و بندگان ضعیف خداوند را از دام‌های ابلیس و سرکشان او، رها سازند و از شبکه ناصبان خلاص نمایند. هیچ کس نمی‌ماند مگر اینکه از دین بر می‌گشت ولی اینان هستند که زمام دل‌های شیعیان ضعیف را به دست می‌گیرند همچنان که ناخدای کشتی سکان آن را در دست دارد، آنان برترین کسان نزد خدای عزوجل می‌باشند". تعلیم دین و تنظیم اندیشه‌ها: در عصر غیبت جاودانگی اسلام اقتضاء دارد که تعلیم دین و اجرای احکام تداوم یابد و این وظیفه مهم بر عهده فقیهان عادل و اسلام‌شناس است. روایات متعددی که درباره تحکیم ایمان مردم و نیز سرپرستی ایتام آل محمد (ص) وارد گردیده است ناظر به این وظیفه خطیر مرزبانان حوزه فکری و عقیدتی است. معاویة بن عمار می‌گوید: "به امام صادق (ع) عرض کردم: مردی است که از شما روایت بسیار نقل و در میان مردم انتشار می‌دهد و آن را در دل شیعیانتان استوار می‌کند و شاید عابدی از شیعیان شما باشد که در روایت چون او نباشد؛ کدام یک بهترند؟ حضرت فرمود: آنکه احادیث ما را روایت کند و دل‌های شیعیان ما را استوار سازد از هزار عابد بهتر است". امام حسن عسکری (ع) در حدیث نسبتاً طولانی که از پدرش و او هم از پدرانش و آن حضرات هم از رسول اکرم (ص) نقل نموده‌اند می‌فرماید: "و بدتر از این یتیمی (پدر از دست دادن) حال آن یتیمی است که از امامش جدا گشته و نتواند به حضور او برسد و نداند حکم در آنچه از شرایع و احکام دینش دچار می‌گردد چیست، توجه کنید هرکس از شیعیان ما علوم ما را بداند و کسی که نسبت به شریعت ما جاهل و از دیدن ما محروم مانده است را هدایت نماید، یتیمی بر دامان نشانده است آگاه باشید هر کس او را هدایت کند و شریعت ما را به او بیاموزد در رفیق اعلی با ما خواهد بود"».

۶. حجت الاسلام و المسلمین صالح‌نیا؛

یحیی صالح‌نیا حجت الاسلام و المسلمین دکتر یحیی صالح‌نیا، در کتاب «تنها بر فراز» در این‌باره گفته است: «دعوت: در عصر غیبت کانون فعالیت‌های فرهنگی و دینی عالمان فرهیخته و فقهای عظیم‌الشأن گلواژه انتظار است. محور توسعه فرهنگی و فرهنگ‌سازی آنان، دعوت به دین قائم آل محمد (ص)و فرهنگ انتظار است. بنابراین، اساس کار عالمان دینی در عصر غیبت، مدیریت ذهن‌ها و اراده‌ها، جهت‌دهی مردمان به سوی خلیفه خدا و حجت اوست، زیرا "آن‌که خدا را اراده کند از شما می‌آغازد و هرکه آهنگ آموزه‌های توحیدی نماید، از شما می‌گوید و هر که خداجو باشد، باید به شما رو کرده و توجه نماید". دلالت: عالمان دین، افزون بر دعوت، به دلالت و راهنمایی نیز دست می‌یازند؛ یعنی علاوه بر فکر مهدی‌باوران، با قلب آنان نیز سر و کار داشته و ارتباط برقرار می‌سازند. آن عالمان پیوسته به سه حیطه شناختی، عاطفی و رفتاری مهدی‌باوران عنایت دارند تا در هنگامه‌های هجوم شهوات و شبهات به کام زهرآگین شیاطین فرو نغلتند. آنان به فراخور توان افراد و اقدار عقول ایشان هم‌زبانی و هم‌نوایی کرده و چراغ راه آنها می‌گردند و رشته‌های قلوب مردم را به عشق امام (ع) گره می‌زنند و با ارائه نظام‌های مورد نیاز و راهکارهای وحیانی، راهنمایی دینی امت را مدیریت می‌کنند. ذب و دفاع: عالمان در عصر غیبت، گذشته از وظایف دعوت و دلالت به حجت خدا، از مرزهای دین امام خویش دفاع می‌کنند تا از گزند فتنه‌ها و شبهات پیاپی محفوظ بماند و خارهای دشمنان در باور مهدی‌باوران خراشی نیفکند و با حضور زنده و فعال خود در عرصه‌ها و لایه‌های زمان و آشنایی با زبان زمان خویش می‌خواهند عالم به زمان باشند و امواج فتنه‌ها را رصد کرده و چاره‌ها اندیشند. انقاذ و نجات: جوامع بشری به میزان فاصله‌ای که از فرهنگ وحیانی پیدا می‌کنند، به قعر مشکلات و فتنه‌های خطرناکی فرومی‌غلتند و در امواج تبعات آن دست و پا می‌زنند. عالمان دینی پیوسته فریادرس آنان بوده و به نجات و انقاذ آنان می‌شتابند و شیاطین را به خشم می‌آورند. از همین رو هرگاه عالمی از جهان رخت برمی‌بندد، بزم سرور و شادمانی شیاطین برپا می‌شود. چالش‌های عصر غیبت: ناکامی بشر، از نابالغی او سرچشمه می‌گیرد و اوج محرومیت و ناکامی، در غربت عصر غیبت تجلی می‌یابد. از این رو با غیبت آن عنصر لطیف آسمانی، "فترت" و فاصله‌ای از حجت الهی به وجود آمد. این "فترت" به دنبال خود "حیرت" زایی خواهد داشت و مردم را در گرداب سرگردانی‌ها به بازی خواهد گرفت و تا سرحد تهاجم فتنه‌ها خواهد کشاند، به گونه‌ای که انبوه فتنه‌ها او را به حصار خود درخواهد آورد و به بند خواهد کشید و تا او را به تاریکی‌ها و شب دیجور "یأس" ننشاند، آرام نمی‌گیرد. با نگاهی گذرا به مجموع روایات، چالش‌های چهارگانه "فترت"، "حیرت"، "فتنه" و "یأس" را در عصر غیبت می‌توان مشاهده نمود. از این رو عالمان دینی بر اساس راهبردهای چهارگانه‌ای که در عصر غیبت فراسویشان است، به مصاف چالش‌های چهارگانه عصر غیبت می‌روند تا از این معبر به سوی مهندسی بلوغ اجتماعی راه بگشایند. عالمان در عصر غیبت با "دعوت" خویش به مصاف "فترت" می‌روند و در حد خود آن را پوشش می‌دهند؛ با "دلالت" خویش به مصاف "حیرت"‌ها می‌روند و حیرت‌زدایی می‌کنند؛ با "ذب و دفاع" به مصاف "فتنه‌"ها می‌روند و گره‌های کور آن را از ذهن، دل و دست و پای مردم می‌گشایند تا امواج طوفان فتنه‌ها ایشان را در شهوات و شبهات فرو نغلتاند و با "انقاذ و نجات" خویش به مصاف "یأس" می‌روند تا ناامیدان را از قعر هلاکت برهانند. بدین‌سان نظام راهبردی عالمان دینی در عصر غیبت براساس فقه آنان شکل می‌گیرد و ماجرای فقه و تفقه را می‌توان از بار مفهومی این کلید واژه دریافت که به معنای "فهم، دقت و تأمل" است. امیرمؤمنان (ع) می‌فرماید: "به خدا سوگند، کسی از شیعیان خود را فقیه نمی‌شماریم تا این که به رمز، سخنی به او گفته شود و آن رمز را دریابد". فقیهان با ظرفیت‌ها و ظرافت‌ها، راهبردهای فرهنگی را در رگه‌ها و لایه‌های جامعه به جریان می‌اندازند تا در مصاف با چالش‌های یاد شده، به مهندسی بلوغ اجتماعی بشتابند و بدین‌گونه، بسترها و زمینه‌های ظهور را فراهم سازند».

۷. حجت الاسلام و المسلمین انصاری؛

عبدالرحمن انصاری حجت الاسلام و المسلمین عبدالرحمن انصاری، در کتاب «وظایف منتظران امام عصر» در این‌باره گفته است: «از وظایفی که منتظران و شیعیان به خصوص فقیهان و دین‌شناسان در زمان غیبت بر عهده دارند، راهنمایی و هدایت انسان‌ها به سوی خدا و دین حق و احکام الهی است. در دوران غیبت که مردم به امام زمان خود دسترسی ندارند، ممکن است که از این موقعیت، دشمنان دین و شیادان سوء استفاده کرده و مسایل و معارف دینی را به دلخواه خود برای ساده‌لوحان بیان می‌کنند، لذا بر منتظران دولت آن حضرت هست که کوششی مضاعف انجام دهند. و حقایق و معارف دینی را به روشنی مستدل، منطقی و متناسب با فهم افراد جامعه بیان کنند و بدین وسیله آنان را تقویت کنند تا در برابر تهاجم دشمنان اسلام و قرآن و امام زمان، بتوانند ایستادگی کنند و در برابر تبلیغات مسموم و فریبنده آنها دچار اضطراب و تردید نشوند. برخی از روایات، به این موضوع اشاره کرده‌اند و نقش علما را در پاسداری از مرزهای عقیده و ایمان مردم، مورد توجه قرار داده‌اند. حضرت امام هادی (ع) می‌فرماید: "اگر در دوران غیبت حضرت قائم (ع)، نبودند عالمانی که مردم را به سوی آن حضرت فراخوانند و از دین خدا با برهان‌های الهی دفاع کنند، و بندگان ضعیف و ناتوان را از وسوسه‌های شیاطین و یارانش و نقشه‌های دشمنان اهل بیت نجات دهند، همگی از دین خدا روی گردان می‌شدند؛ اما آنها هستند که قلب و فکر شیعیان ضعیف و ناتوان را از اضطراب و لغزش حفظ می‌کنند.چنان که ناخدای کشتی، سرنشینان کشتی را در هنگام طوفان از اضطراب و نگرانی باز می‌دارند. آنان در پیشگاه الهی بالاترین مرتبه را دارا هستند". و در روایات دیگری امام باقر (ع) می‌فرماید: کسانی که سرپرستی (حفاظت) از یتیمان آل محمد (ص) را عهده‌دار شوند - یتیمانی که از امامشان جدا شدند و در جهل و نادانی سرگردانند، و در دست شیاطین (انسان‌های شیاطین صفت) و دشمنان ما اهل بیت، گرفتار و اسیر هستند - ، و آنها را نجات دهند و از سرگردانی رها سازند و با برهان‌ها و منطق حق و گفتار ائمه (ع) آنان را از وسوسه‌های شیطان و دشمنی ناصبین (دشمنان ما) برهانند، در پیشگاه الهی، از درجات بسیار بالایی برخوردار خواهند شد و برتری که پیدا می‌کنند، بیش‌تر از برتری آسمان بر زمین، عرش، کرسی و حجب (انوار حق) بر آسمان است". از این احادیث و روایاتی نظیر اینها مسئولیت دانشمندان و علمای دینی در دورانی که مردم به امام زمان خود دسترسی ندارند آشکار می‌شود و هم‌چنین ارزش و اهمیت کار آنان کاملاً روشن می‌گردد».

۸. حجت الاسلام و المسلمین علی‌نوری؛

علی رضا علی‌نوری حجت الاسلام و المسلمین علی رضا علی‌نوری، در کتاب «فرهنگ مهدویت و انتظار» در این‌باره گفته‌ است: «علم و دانش توأم با پارسایی، برنده‌ترین و نافذترین سلاح عالمان دینی است. آنان، در عصر غیبت، نقش امام را در شعاعی محدود ایفا می‌کنند و از مرزهای عقیدتی و فرهنگی پاسداری می‌نمایند، با قرائت‌های نو و بدعت‌آمیز از دین - که در واقع مسخ فرهنگ دینی است - مبارزه می‌کنند و.... امام هادی (ع) درباره نقش و جایگاه دانشمندان متعهد دینی در عصر غیبت فرمود: اگر نبودند عالمانی که پس از غیبت قائم شما، مردم را به سوی حضرت، دعوت و راهنمایی نمایند و با برهان‌های الهی از دین او دفاع کنند و بندگان ضعیف خدا را از دام ابلیس و سرکشان و غاصبان برهانند، هیچ‌کس باقی نمی‌ماند، مگر آنکه از دین خدا خارج می‌شد. لکن این عالمان همان‌گونه که ناخدای کشتی، سکان کشتی را به دست می‌گیرد، زمام دل‌های شیعیان ضعیف ما را به دست می‌گیرند. همانا ایشان برترین افراد نزد خداوند عزوجل هستند».

۹. آقای محمدی؛

ابراهیم محمدی آقای ابراهیم محمدی، در مقاله «ضرورت توان­مندی منتظران در قرآن کریم و حدیث» در این‌باره گفته است: «از روایاتی که به این موضوع اشاره کرده‌اند و نقش علماء را در پاسداری از مرزهای عقیده و ایمان مردم بیان نموده‌اند روایتی از امام هادی (ع) را می‌‌توان ذکر کرد. آن حضرت می‌‌فرماید: "اگر در دوران غیبت حضرت امام مهدی (ع) نبوند علمائی که مردم را به سوی آن حضرت فرا می‌‌خوانند و از دین خدا با برهان الهی دفاع می‌‌کنند، و بندگان ضعیف و ناتوان را از وسوسه‌های شیطان و یارانش و از دام‌های نواصب و دشمنان اهل‌البیت نجات دهند، همگی از دین خدا برمی‌‌گشتند، ولی آنان هستند که قلب و فکر شیعیان ضعیف و ناتوان را از اضطراب و لغزش حفظ می‌‌کنند، چنان‌که ناخدای کشتی، سرنشینان کشتی را در هنگام طوفان از اضطراب و نگرانی باز می‌‌دارد آنان در پیشگاه خداوند بالاترین مرتبه را دارا هستند" . در روایت دیگری از امام جواد (ع) آمده است: "کسانی که سرپرستی شیعیان آل محمد (ص) را عهده‌دار شوند، شیعیانی که از امامشان جدا شند و در جهل و نادانی سرگردانند و در دست شیاطین و دشمنان اهل بیت، گرفتار و اسیر هستند، و آنان را نجات دهند و از سرگردانی رها سازند، و با برهان‌ها و منطق حق و گفتار ائمه (ع) آنان را از وسوسه‌های شیطان و دشمنی ناصبین برهانند، در پیشگاه الهی، از درجات بالایی برخوردار خواهند شد و برتری که پیدا می‌‌کنند بیشتر از برتری آسمان بر زمین، عرش و کرسی و (حجب) انوار حق بر آسمان است. و فضل آنان بر عابد مثل فضل قمر لیله البدر است بر کم‌نورترین ستاره در آسمان" . از این روایات و نظایر آن روشن می‌‌شود که در زمان غیبت نیاز به عالمانی قوی و توانمند هست که بتوانند از مرزهای عقیده و ایمان پاسدای کنند تا مردم، به تعبیر روایات أیتام، آل محمد (ص) را از جهل و سرگردانی برهانند. و آیا این کار غیر از عالمان حقیقی و زحمت‌کشان عرصه علم را معرفت ساخته است؟ و عمده توانمندی و قوت اینجاست که ظاهر می‌‌شود، چون اگر در این جبهه پیروزی حاصل شد، در بقیه جبهه‌ها هم حاصل خواهد شد».

۱۰. آقای موسوی؛

سید علی موسوی آقای سید علی موسوی، در مقاله «فلسفه انتظار فرج با تأکید بر افضل اعمال بودن آن» در این‌باره گفته است: «برای علمای دین در زمان غیبت، وظایف سنگین‌تری، علاوه بر آنچه به عنوان وظایف عام ذکر شد‌، در‌ روایات آمده است و آنان باید مردم را به سوی امام بخوانند و بر وجود آن امام راهنمایی کنند و از دین آن حضرت دفاع نموده، ضعیفان از بندگان خدا را از تورهای‌ شیاطین‌ و شبهات گمراهان‌ نجات دهند. چنین علمایی برترین‌ها در نزد خداوند متعال لقب گرفته‌اند. امام علی بن محمد فرموده است: «لَوْ لَا مَنْ يَبْقَى بَعْدَ غَيْبَةِ قَائِمِنَا (ع) مِنَ الْعُلَمَاءِ الدَّاعِينَ إِلَيْهِ وَ الدَّالِّينَ عَلَيْهِ وَ الذَّابِّينَ عَنْ دِينِهِ بِحُجَجِ اللَّهِ وَ الْمُنْقِذِينَ لِضُعَفَاءِ عِبَادِ اللَّهِ مِنْ شِبَاكِ إِبْلِيسَ وَ مَرَدَتِهِ وَ مِنْ فِخَاخِ النَّوَاصِبِ لَمَا بَقِيَ أَحَدٌ إِلَّا ارْتَدَّ عَنْ دِينِ اللَّهِ وَ لَكِنَّهُمُ الَّذِينَ يُمْسِكُونَ أَزِمَّةَ قُلُوبِ ضُعَفَاءِ الشِّيعَةِ كَمَا يُمْسِكُ صَاحِبُ السَّفِينَةِ سُكَّانَهَا أُولَئِكَ هُمُ الْأَفْضَلُونَ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ اگر علمایی نبودند که مردم‌ را به سوی امام زمان فرامی‌خواندند و بر وجود آن حضرت دلالت می‌کردند و از‌ دین آن حضرت به‌ واسطه‌ حجت‌های الهی دفاع می‌کردند و ضعیفان از بندگان خدا را از تورهای شیطان و دام‌های نواصب نجات دهند، کسی نمی‌ماند مگر از دین خدا برمی‌گشت و آنهایند که مهار قلوب ضعیفان شیعه‌ را نگه می‌دارند، همانطور که ناخدای کشتی سکان کشتی را می‌گیرد. آنان برترین‌ها نزد خداوند متعال می‌باشند».

۱۱. آقای ربانی‌ خوراسگانی؛

محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی آقای محمد صادق ربانی‌ خوراسگانی، در کتاب «بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی» در این‌باره گفته است: «در اینجا به ذکر چند روایت در این زمینه می‌‌پردازیم تا وظایف علما در دوره غیبت از زبان اهل بیت (ع)، روشن شود: از امام هادی (ع) روایتی نقل شده است که وظیفه علمای شیعه را در زمان غیبت این‌گونه تصویر می‌‌کند:"اگر بعد از غیبت قائم شما، نبودند علمایی که مردم را به سوی او می‌‌خوانند، و به سوی او راهنمایی می‌‌کنند و با برهان‌های الهی از دین او پاسداری می‌‌کنند؛ و بندگان بیچاره خدا را از دام‌های ابلیس و پیروان او و همچنین از دام‌های دشمنان اهل بیت (ع) رهایی می‌‌بخشند، هیچ‌کس، بر دین خدا باقی نمی‌ماند؛ اما علمای دین، دل‌های متزلزل شیعیان ناتوان را حفظ می‌‌کنند، همچنان که کشتیبان، سکان کشتی را حفظ می‌‌کند. این دسته از علما در نزد خداوند دارای مقام و فضیلت بسیاری هستند"؛ امام صادق (ع) می‌‌فرمایند:"علمای شیعه در مرزهایی که شیطان و ایادی او در پشت آنها کمین کرده‌اند، پاسداری داده و آنها را از اینکه بر شیعیان ناتوان هجوم برند، بازمی‌‌دارند؛ و اجازه نمی‌دهند که شیطان و پیروان او و دشمنان اهل بیت (ع) بر ضعفای شیعه تسلط یابند. پس هر کس از شیعیان ما که برای این موضوع نصب شود، از کسانی که با روم و تُرک و خزر در جهادند، هزار هزار مرتبه برتر است؛ زیرا او از ادیان شیعیان و دوستداران ما دفاع می‌‌کند، ولی آنها از بدن‌های آنها"؛ . حضرت جواد (ع) در روایتی وظایف علمای شیعه را چنین بیان می‌‌کنند:"کسی که سرپرستی شیعیان آل محمد (ص) را که از امام خود دور افتاده، در نادانی خویش سرگردان مانده و در دستان شیاطین و دشمنان اهل بیت (ع) گرفتار آمده‌اند، به عهده گیرد؛ و آنها را از چنگال دشمنان رهایی بخشد؛ و از حیرت و جهالت خارج سازد؛ و وسوسه‌های شیاطین را از آنها دور کند، و با دلایل پروردگارشان و برهان‌های امامانشان دشمنان اهل بیت (ع) را مقهور سازد، تا عهد خدا بر بندگانش را به بهترین شکل، حفظ نماید، در نزد خداوند، بر عابدی که در بهترین مواقع به عبادت پرداخته، برتری دارد، بیشتر از آنچه آسمان بر زمین و عرش و کرسی و حجاب‌ها بر آسمان برتری دارند. برتری او بر چنین عابدی مانند برتری ماه شب چهارده بر کوچک‌ترین ستاره آسمانی است". با بیان این سه روایت روشن می‌‌شود که علما در زمان غیبت، نایبان امام‌اند؛ و وظیفه حفظ دین، تشیع و رهبری جامعه اسلامی را بر عهده دارند».

۱۲. آقای یوسف مدن؛

یوسف مدن آقای یوسف مدن، در کتاب «روان‌شناسی انتظار» در این‌باره گفته است: «روایاتی که درباره امام بیان شد مسئولیت‌ها و نقش‌های مهم "علما" و "فقها" را به عنوان نخبگان جامعه مسلمان تعریف کرد. از جمله این مسئولیت‌ها عبارتند از: گروه "علما" اقدام به تبلیغ احکام و توضیح فقه اسلام و تعلیمات مختلف آن در موضوعات زندگی و به‌طور مشخص در دایره فقه می‌‌کنند که شامل عبادت‌ها و معاملاتی است که منتظران انجام می‌‌دهند. این گروه به عمل "رشد" تربیتی مستمر به منتظران با وسایل مختلف که اسلام آن را پذیرفته است اقدام می‌‌کنند؛ همانند خطبه، سخنرانی، همه دیدارهای فرهنگی، تألیف کتاب، تولید وسایل آموزشی و فرهنگی که در خدمت اهداف گروه منتظران در زندگی است، و با وسایل و ابزارهای ارتباطی فرهنگی جدید. علما اقدام به نقل متون اسلامی و انتشار و رواج آن در میان منتظران نسل به نسل می‌‌کنند و اگر این تلاش علمی نبود شخصیت‌های منتظران تأثیر منفی می‌‌پذیرفت. گروه علما وظیفه مهم دیگری را انجام می‌‌دهند که دارای عمل سازندگی اجتماعی منتظران مؤثر است و این یک وظیفه دینی و اجتماعی بوده که محدوده آن وسیع و شامل همه بافت‌های جامعه می‌‌شود. این نخبگان به یاری کردن منتظران برای برطرف کردن نیازهای اساسی اقدام میکنند و در رأس آن نیاز به استقامت و نیاز به معرفت و غیر آن است و قبلاً این مسئله را در کتاب خود "بناء الشخصیة فی دعاء الاهتمامات العامه" بحث کرده‌ایم. علما از مشکلات رفتاری، اجتماعی، دینی و تربیتی که جامعه منتظران با آن روبه‌رو می‌‌شوند در هر جا که باشند جلوگیری کرده و برای یافتن راه‌حل درمان آن تلاش می‌‌کنند. همچنین علما تجسم الگوی جامعه منتظران و منتظران تجسم پیروان هستند و الگوی نیکوی علما عادت‌های عبادی سالم و ادغام در محیط ایمانی صالح و تربیت‌کننده ذات منتظران بر ارزش‌ها و عادت‌ها و اعتقادات اسلامی است. امام مهدی (ع) ابزارهای جهت‌دهی تربیتی را برای شخصیت عبادی که با آرزوها و دردهای انتظار طولانی خود زندگی می‌‌کند تعریف می‌‌نماید که آن را توضیح دادیم، به طوری که در شکل‌دهی فرهنگ انتظار سهیم است و روش‌های آن قادر به تربیت منتظران از طریق چیزی است که از خود برجای گذاشته است؛ همانند متون، ادعیه، نامه‌نگاری‌ها، مکاتبه‌ها و پاسخ دادن به سؤالات مختلف و مورد ابتلا؛ و این ابزارها را عنصر مهمی برای ساختن و ایجاد ذات منتظران و عبادت‌کننده خالصانه برای خداوند قرار داده است که ثواب آنها همانند کسانی است که امام را بعد از ظهور درک کرده‌اند. توجه تلاش علما در ساختن و آماده‌سازی به سوی سه نمونه از نسل‌های منتظران که عبارتند از: تربیت نسل "زمینه‌سازان" در دوره غیبت... یعنی قبل از ظهور؛ این نمونه در افرادی تجسم مییابد که عمل به مفهوم انتظار به شکل مثبت و حرکت ایمانی و عبادی سالم را پذیرفته‌اند و این با هدف زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی (ع) است. نمونه‌های دیگر از شخصیت منتظران به صورت بالفعل در یاری کردن امام مهدی (ع) بعد از ظهور مبارک او و نه در دوره غیبت شرکت خواهند کرد، این نمونه مصداق نسل "یاران" هستند که روایات درباره آنها سخن گفته شده است و درباره نقش مورد توقع آنها در ایجاد تغییر قاطعانه در واقعیت بشری بعد از شکست دادن نیروهای ظالم و مستکبر خبر داده است که با حرکت امام مهدی (ع) مبارزه می‌‌کنند. و نمونه سوم از منتظران در دوره غیبت زندگی می‌‌کنند که آگاهی آنها هنوز به سطح "زمینه‌سازان" یا "مقدمه‌سازان" برای مهدی نرسیده است و بیش‌تر افراد این نمونه از عموم منتظران مخلص هستند که توانمندی علمی و معنوی آنها کمتر از نسل "زمینه‌سازان" است. منتظران بی‌سواد و صاحبان توانمندی‌های بلا استفاده در این نمونه قرار می‌‌گیرند، اما صاحبان این نمونه با جدیت و زحمت تلاش می‌‌کنند تا به وضعیت معنوی و ایمانی برسند. و این تلاش تربیتی عبادی نتایج ملموسی در ساختار روان‌شناختی منتظران داشته است؛ مثل محافظت از استقلال ذات، باقی نگه داشتن احساس تمایز که تا امروز ادامه داشته است، ایستادگی و مقاومت در برابر دشمنان، چیره شدن بر زورگویی و عمیق کردن احساس منسوب به یک گروه متمایز که متون شارع اسلام در ستایش از آن افاضه کرده است».

۱۳. سرکار خانم رجایی؛

محبوبه رجایی سرکار خانم محبوبه رجایی، در مقاله «مؤلفه­‌های انتظار توان­مند در قرآن کریم و سنت» در این‌باره گفته است: «بر اساس تعالیم عالیه اسلام و دستورات پیشوایان دین، تلاش برای فراهم آوردن انگیزه‌ها و وسایلی که موجب شناخت معارف اسلامی و پراکندن آن‌ها می‌‌شود، بزرگ‌ترین خدمت انسانی و عالی‌ترین عمل اجتماعی و والاترین گام اصلاحی و مهم‌ترین واجب الهی است که هر انسان هوشیار و بیداری که توانایی کشیدن بار آن را به دوش دارد، بایستی بدون آنکه در آن کار سستی روا بدارد، بدان قیام کند. بنابراین، تردیدی نیست که تنها پرداختن به خود کافی نیست، بلکه بر هر انسان مسلمان منتظر لازم است که در عین خودسازی تا آنجا که برای او امکان دارد به دیگران هم برسد، تا آنان نیز به مقام شامخ آخرین حجت خدا، و شکوه روز ظهور و لزوم انتظار فرج، آشنا شوند. امام هادی (ع) می‌‌فرماید: "اگر نبودند دانشمندانی که بعد از غیبت قائم ما، به سوی او دعوت می‌‌کردند و به سوی او رهنمون می‌‌شدند و از دین او دفاع می‌‌کردند و بندگان ناتوان را از دام‌های شیطان و مریدهای شیطان نجات می‌‌دادند، احدی باقی نمی‌ماند جز اینکه از دین خدا برمی‌‌گشت و مرتد می‌‌شد. ولی این دانشمندان زمام دل‌های ضعفای شیعه را با دست با کفایت خود می‌‌گیرند، چنان‌که ملوان‌ها زمام کشتی را به دست می‌‌گیرند و سرنشین‌های کشتی را از خطر مرگ محافظت می‌‌کنند. اینان در نزد خدای تبارک و تعالی برترین بندگان خدا هستند". در یک کلام بر همه منتظران به ویژه علما و دانشمندان اسلام فرض است که خود و دیگران را از دام و فریب شیطان و شیطان‌نماها نجات دهند و دل‌های خود را بر اساس عقاید صحیح اسلامی ثابت و استوار کنند».

پرسش‌های وابسته

1. وظیفه مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   1. تکالیف و وظایف شیعیان برای زمینه‌سازی ظهور در غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   2. تکالیف و وظایف شخصی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   3. تکالیف و وظایف فردی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   4. تکالیف و وظایف اجتماعی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   5. تکالیف و وظایف شیعیان در حوزه امنیت اجتماعی در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   6. تکالیف و وظایف علما در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   7. تکالیف و وظایف دانشجویان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   8. تکالیف و وظایف مستمعان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   9. تکالیف و وظایف کنهسالان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   10. تکالیف و وظایف جوانان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   11. تکالیف و وظایف زنان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   12. تکالیف و وظایف ثروتمندان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   13. تکالیف و وظایف اقشار آسیب‌پذیر در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   14. تکالیف و وظایف حاکمان و فرماندهان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   15. تکالیف و وظایف نیروی انتظامی در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   16. تکالیف و وظایف توده مردم در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
2. وظایف عام مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   1. مسلمانان نسبت به شناخت امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   2. مسلمانان درباره تولی به امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
      1. وظیفه مسلمانان درباره ایمان به امامت و ولایت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      2. وظیفه مسلمانان درباره محبت و مودت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
      3. وظیفه مسلمانان درباره اطاعت و نصرت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
         1. برای یاری امام مهدی چه باید کرد؟ (پرسش)
   3. مسلمانان نسبت به تبری از دشمنان امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   4. مسلمانان نسبت به زیارت و یاد امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   5. مسلمانان درباره دعا برای امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   6. مسلمانان نسبت به اقتدا به سنت و سیره امام مهدی در امور استحبابی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
   7. مسلمانان نسبت به انجام اعمال عبادی به نیابت از امام مهدی چه وظیفه‌ای دارند؟ (پرسش)
3. وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی چیست؟ (پرسش)
   1. آیا انتظار فرج از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   2. آیا صبر بر سختی‌های دوران غیبت از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   3. آیا آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
      1. انواع آمادگی برای ظهور کدامند؟ (پرسش)
         1. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه فکری و اعتقادی یا علمی و معرفتی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         2. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه روحی و روانی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         3. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه اخلاقی و رفتاری چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         4. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه سیاسی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         5. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه اقتصادی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
         6. آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور امام مهدی در عرصه نظامی و انتظامی چیست؟ و چگونه محقق می‌شود؟ (پرسش)
   4. آیا پیروی از نواب عام از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   5. آیا دعا برای تعجیل فرج از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
   6. آیا غمگین بودن در دوران غیبت و اشتیاق به ظهور از وظایف خاص مسلمانان نسبت به امام مهدی است؟ (پرسش)
4. آثار نزدیک شمردن ظهور چیست؟ (پرسش)
5. آفات دور دانستن ظهور چیست؟ (پرسش)
6. آرزوها چگونه در شخصیت منتظران امام مهدی تأثیر می‌گذارد؟ (پرسش)
7. برای ایجاد ارتباط قلبی با امام مهدی به جز تکالیف شرعی و دینی چه اعمالی لازم است تا بفهمیم ایشان از ما راضی هستند؟ (پرسش)
8. وظیفه جامعه اسلامی در برابر اخباری که از سوی امام مهدی می‌رسد چیست؟ (پرسش)
9. امام مهدی از نوجوانان جامعه امروز چه انتظاری دارند؟ (پرسش)
10. دانش‌آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
11. چگونه می‌توان برپایه خواست حقیقی امام مهدی عمل کرد؟ (پرسش)
12. وظیفه مردم در عصر غیبت کبری برای برپایی عدالت چیست؟ (پرسش)
13. آیا تکریم اماکن منسوب به امام مهدی از تکالیف عصر غیبت است؟ (پرسش)
14. چرا رسیدگی به نیازهای مؤمنان مصداقی از برآوردن حوائج امام مهدی است؟ (پرسش)
15. مرابطه با امام مهدی به چه معناست؟ (پرسش)
16. آیا حفظ پیوند با مقام ولایت از وظایف خاص منتظران امام مهدی است؟ (پرسش)

• وظیفه مسلمانان نسبت به امام مهدی
  • وظایف شخصی شیعیان در عصر غیبت
  • وظایف شیعیان در عرصه امنیت اجتماعی
  • وظایف علما در عصر غیبت
  • وظایف دانشجویان در عصر غیبت
  • وظایف مستمعان در عصر غیبت
  • وظایف کهنسالان در عصر غیبت
  • وظایف جوانان در عصر غیبت
  • وظایف زنان در عصر غیبت
  • وظایف حاکمان و فرماندهان در عصر غیبت
  • وظایف نیروی انتظامی
  • وظایف توده مردم در عصر غیبت
  • وظایف اقشار آسیب‌پذیر در عصر غیبت
• وظایف عام منتظران
  • شناخت امام مهدی
  • تولی به امام مهدی
    • محبت و مودت به امام مهدی
    • اطاعت امام مهدی-نصرت امام مهدی
    • یاری کردن امام مهدی
  • تبری از دشمنان امام مهدی
  • زیارت امام مهدی - یاد امام مهدی
  • دعا برای امام مهدی
• وظایف خاص منتظران
  • انتظار فرج
  • صبر بر سختی‌های دوران غیبت امام مهدی
  • آمادگی و زمینه‌سازی برای ظهور
    • انواع آمادگی برای ظهور
      • آمادگی فکری و اعتقادی
      • آمادگی روحی و روانی
      • آمادگی اخلاقی و رفتاری
      • آمادگی سیاسی
      • آمادگی اقتصادی
      • آمادگی نظامی و انتظامی
  • پیروی از نواب عام در دوران غیبت
  • دعا برای تعجیل فرج
  • غمگین بودن در دوران غیبت و اشتیاق به ظهور
• آثار نزدیک شمردن ظهور
• آفات دور دانستن ظهور
• تأثیر آرزوها در شخصیت منتظر
• ارتباط قلبی با امام مهدی
• انتظار امام مهدی از نوجوانان
• تکریم اماکن منسوب به امام مهدی
• مرابطه با امام مهدی