یکی از وظایف و مسئولیت‌های مهم مسلمانان درباره امام مهدی (ع)، بزرگداشت نام و یاد آن حضرت در همه زمان‌ها و مکان‌هاست. امام علی (ع) فرمود: «مَنْ أَحَبَّ شَیْئاً لَهِجَ بِذِکْرِهِ»[۱]؛ دوران انتظار دوران هجومفتنهها، مشکلات و گرفتاری‌هاست و آنچه باعث آرامشقلبی و قدرت روحی شیعۀ منتظر میشود و وی را از غفلت، زینت، و وسوسهشیطاننجات می‌دهد ذکر و هوشیاری است. اصولا باید توجه داشت یاد کردن از اهل بیتعصمت و طهارت (ع) و بیان فضایل و صفات برجسته آنها، موجب زنده شدن مکتب اهل بیت (ع) و جلا یافتن دل‌های ما میشود. در روایتی امام صادق (ع) خطاب به داوود بن سرحان می‌فرماید: «ای داوود! سلام مرا به دوستدارانم برسان و آنچه را می‌گویم و به آنان ابلاغ کن، رحمت خدا بر آن بنده‌ای که با دیگری گرد آید و دو نفری درباره امر ما گفت و گو کنند که در این حال، سومین نفر آنان فرشته‌ای است که برای آن دو آمرزش می‌طلبد. هیچ دو نفری گرد هم نیآمدند و از ما یاد نکردند، مگر اینکه خداوند متعال، به وجود آنان بر فرشتگان بالید. پس هرگاه گرد هم آمدید، به ذکر مشغول شوید؛ زیرا گردهم‌آیی و مذاکره شما با یکدیگر باعث زنده شدن ما میشود. بهترینمردم بعد از ما کسی است که درباره امر ما مذاکره کند و به یاد و نام ما، فراخواند»[۲].
امام کاظم (ع) دربارۀ غیبت امام زمان (ع) فرمود: «خودش از دیدگان مردم پنهان میشود ولی یاد او از دل‌های مؤمنان مخفی نمی‌شود»[۳] یعنی مؤمنان و منتظران کامل آن حضرت پیوسته به یاد ایشانند و با یاد و ذکر آن حضرت زندگی میکنند و اگر در مجالس مردم هم حاضر می‌شوند و با آنها گفتگو میکنند، قلبشان پیش امام (ع) و به انتظارشوق وصال اوست؛ مثل شخصی که تنها فرزندِ دارای جمیع کمالات او به سفر رفته و این پدر در تمام ساعات و حالات، فرزندش پیش نظر اوست و همین که انتظار قلبی به این درجه از کمال رسید، آثار ظاهری او هم به درجۀ کمال می‌رسد؛ یعنی توجه دائمی به ایشان موجب میشود انسان در همۀ صحنه‌های زندگی‌اش مطابق با خواست ایشان عمل کند و حرکات و سکناتش را با پسند ایشان تنظیم کند.
مراد از ذکر و یاد امام عصر (ع) این است که انسان در همه حال، ایشان را حاضر و ناظر بر اعمال خویش بداند و یاد آن حضرت مانع از ارتکاب گناه شود و انسان را به انجام کارهای نیکتشویق نماید، در این صورت یاد و ذکر آن حضرت، یاد و ذکر خداوند متعال است.
=== گونه‌های ذکر و یاد امام === ذکر" به معنی حفظ مطالب و یادآوری چیزی به زبان یا به قلب؛ به دو گونه: "ذکر قلبی" و "ذکر زبانی" است[۴] و ذکر لسانی از آثار ذکر قلبی است لذا حقیقت "ذکر" توجه با تمام قلب به عظمت و علم خدا و حاضر و ناظر بودنش است که این توجه مبدأ حرکت او به سوی جهاد، تلاش و نیکی‌ها میگردد و میان او و گناه سد مستحکمی ایجاد مینماید. این معنای از ذکر نسبت به "امامان معصوم" نیز سازگار است. به این دلیل که ایشان اسماء حسنای خداوند هستند[۵] و به استناد برخی از آیات و روایات، ناظر و شاهد بر اعمالبندگان هستند. مانند آیۀ ﴿وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ﴾[۶] که مراد از "الْمُؤْمِنُونَ" امامان معصوم (ع) است[۷]. از سوی دیگر در بسیاری از آیات قرآن کریم ذکر نعمت توصیه شده است: ﴿وَاذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾[۸]؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾[۹]؛ ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾[۱۰] و بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین و فراگیرترین نعمت‌های الهی "اماممعصوم" است. آیۀ ﴿وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً﴾[۱۱] شاهدی بر این مدعاست که در برخی از روایات مراد از نعمت ظاهری، امام ظاهر و مراد از نعمتباطنی، امام غائب ذکر شده است[۱۲] و نیز امیرالمؤمنین (ع) دربارۀ آیه﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُواْ نِعْمَةَ اللَّهِ كُفْرًا﴾[۱۳] فرمود: «ما (اهل بیت) نعمتی هستیم که خدا به بندگانش انعام نموده است»[۱۴].
پیشوایان ما همواره تشویق و سفارش به برگزاری یادکردهای اهل بیت (ع) نموده و در برخی از موارد هنگام یاد نمودن امام مهدی (ع) اشتیاق خویش را به وی ابراز و به یاد آن امامگریه کرده‌اند؛ برخی از این روایات بدین قرار است:
امام صادق (ع) به داودبن سرحان می‌فرماید: «ای داود! سلام مرا به دوستانم برسان و این پیام مرا بگو: "خداوندرحمت کند بنده‌ای را که وقتی با یک نفر هست، دربارۀ امر ما مذاکره کند. در این صورت، نفر سوم آنها فرشته‌ای است که برای آنها طلبمغفرت میکند و هیچ دو نفری با هم بر یاد نمودن از ما اجتماع نمی‌کنند، مگر آنکه خدای تعالی به آن دو بر فرشتگانمباهات میکند. پس هر گاه اجتماع کردید به "ذکر" بپردازید؛ زیرا اجتماع شما و یاد کردن شما، سبب زنده شدن ما میشود و بهترینمردم بعد از ما کسانی هستند که درباره امر ما مذاکره کرده و به "ذکر" ما دعوت میکنند»[۱۵].
حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در کتاب «نقش مردم در انقلاب جهانی حضرت مهدی» در این‌باره گفته است:
«یکی از مسؤولیت‌های شیعه درباره حضرت مهدی (ع) در این دوران بزرگداشت نام و یاد آن حضرت است. این بزرگداشت، جلوه‌های فراوانی دارد. از برپایی نشست‌های دعا و نیایش گرفته تا کارهای فرهنگی و ترویجی و از برپایی حلقه‌های بحث و گفت‌و‌گو گرفته، تا پژوهش‌های بنیادین و سودمند، همه و همه می‌تواند در راستای بلندی بخشیدن به این نام بزرگ باشد. بنابراین، نقش مردم به‌طور عام و یاران و یاوران به طور خاص، در زمینه‌سازی برای ظهور در عرصه اعتقادی، نقشی کلیدی و در جهت خودسازی برای توان‌مندی یاریحضرت مهدی (ع) است»[۲۱].
«از جمله وظایف مهم شیعیان و علاقمندان آن حضرت، فراموش نکردن او، و همیشه به یاد و ذکر او بودن است. امام علی (ع) فرمود: «مَنْ أَحَبَّ شَيْئاً لَهِجَ بِذِكْرِهِ»[۲۲]؛ هر کس چیزی را دوست بدارد، همواره نام آن را بر زبان دارد. و امام کاظم (ع) درباره غیبت امام زمان (ع) فرمود: «يَغِيبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَ لَا يَغِيبُ عَنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ ذِكْرُه»[۲۳]؛ خودش از دیدگان مردم پنهان میشود ولی یاد او از دل‌های مؤمنان مخفی نمی‌شود. دعای ندبه زمزمه‌ای است عاشقانه که در آن هر صبح جمعه با معشوق خود ارتباط برقرار میکنیم و به یاد او سرشک از دیدگانمان جاری میگردد. چه زیباست نغمه‌های عاشقانمهدی آنجا که می‌گویند: «عَزِيزٌ عَلَيَ أَنْ أَرَى الْخَلْقَ وَ لَا تُرَى وَ لَا أَسْمَعُ لَكَ حَسِيساً وَ لَا نَجْوَى»؛ بسیار بر من سخت است که خلق را ببینم و تو را نبینم و از تو صدایی نشنوم.
«هَلْ مِنْ مُعِينٍ فَأُطِيلَ مَعَهُ الْعَوِيلَ وَ الْبُكَاءَ؟ هَلْ مِنْ جَزُوعٍ فَأُسَاعِدَ جَزَعَهُ إِذَا خَلَا؟ هَلْ قَذِيَتْ عَيْنٌ فَسَاعَدَتْهَا عَيْنِي عَلَى الْقَذَى؟ هَلْ إِلَيْكَ يَا ابْنَ أَحْمَدَ سَبِيلٌ فَتُلْقَى؟ هَلْ يَتَّصِلُ يَوْمُنَا مِنْكَ بِعِدَةٍ فَنَحْظَى؟»؛ آیا کسی هست که مرا یاری کند تا به همراهی او ناله و گریه را طولانی کنم؟ آیا ناله کننده و بی‌تابی هست که من با زاری او را در هنگام تنهائیش یاری و همراهی کنم؟ آیا در چشمی خار رفته است که چشم من [در ناراحتی و اشک] با او هم دردی نماید؟ای زاده احمد! آیا راهی به سوی تو هست که به ملاقات تو منتهی گردد؟ آیا روز [جدایی] ما به فردای [وصال] می‌رسد که از آن حظ بریم؟
امام زمان (ع) نیز از یاد شیعیان خود غافل نیست و اگر ارتباط ما با امام زمان (ع) برقرار شود و در همه امور زندگی به یاد و ذکر آن حضرت باشیم، یقینا مورد عنایت و لطف ایشان قرار می‌گیریم، چنانکه در نامهامام زمان (ع) به شیخ مفید به این موضوع اشاره شده است. آن حضرت می‌فرماید: «إِنَّا غَيْرُ مُهْمَلِينَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِينَ لِذِكْرِكُم»[۲۴]»[۲۵].
«اگر یک بار دیگر فرض نزدیک بودن ظهور امام (ع) را در حد یک روز برای خود تداعی کنیم، تصدیق خواهیم کرد که اولین و مؤثرترین لازمه آن، پررنگ شدن یاد امام (ع) و غفلت نکردن از ایشان در همه ساعات و دقایق زندگی است. منتظر واقعیامام زمان (ع) نمی‌تواند از یاد ایشان و انتظار قدومشان غافل شود. این چیزی نیست که به صورت تصنعی در مؤمن به وجود آید، بلکه معرفت و محبت و انتظارش او را به طور طبیعی به این حالت می‌رساند. خوب است این ویژگی را از زبان یک منتظر راستینفرج – مرحوم سید محمد تقی موسوی اصفهانی بیان کنیم: و اما انتظار قلبی کامل، پس به این حاصل میشود که شخص مؤمن در هیچ حالی از حالات و هیچ وقتی از اوقات و هیچ مکانی از مکان‌ها، از یاد امامش و انتظار قدوم مبارکش خالی و فارغ نباشد، بلکه اگر در مجالس و محافل مردم هم حاضر میشود و با اهل عالم گفتگو میکند، قلبش پیش امام (ع) باشد و به انتظار او و خیال او و شوق وصال او باشد. مثل شخصی که اولادش منحصر باشد به یک نفر و آن یک نفر هم به جمیع کمالات آراسته باشد و وجودش انواع و اقسام فوائد و منافع از برای این شخص داشته باشد و به سفری رفته باشد و این پدر از جا و منزل او خبر نداشته باشد، تصور کن آیا یک ساعت از خیال او بیرون می‌رود یا آن که از جستجوی او تغافل میکند؟ حاشا و کلا! بلکه شب و روز بلکه در تمام ساعات و حالات و حرکات و سکنات، محبوب او پیش نظر او ممثل است؛ و همین که انتظار قلبی به این درجه از کمال رسید، آثار ظاهریه او هم به درجه کمال می‌رسد [۲۶].
زنگی با یاد امام زمان (ع) از جنبه تربیتی بسیار بسیار سازنده است و خیرات و برکات زیادی از این طریق به شخص منتظر می‌رسد. یاد امام (ع) و توجه دائمی به ایشان باعث میشود که انسان در همه صحنه‌های زندگی‌اش مطابق با خواست ایشان عمل کند و حرکات و سکناتش را با پسند ایشان تنظیم کند»[۲۷].
حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا اکبری، در کتاب «پرچم هدایت» در این‌باره گفته است:
«ما در عصر غیبت مولایی به سر می‌‌بریم که به شیعیان و دوستداران خود توجه دارد. پس می‌‌توانیم از پشت پرده غیبت هم با او ارتباط داشته و رازدل گوییم، در وصف او و درد فراق، سخنان و اشعاری را بر زبان داشته باشیم و همواره ارتباط عمیق قلبی و معنوی خود را با او حفظ کنیم، زیارت‌نامه‌های او را به ویژه در برخی زمان‌ها و مکان‌های مخصوص بخوانیم و از زیارتنامه آل یس بهره وافر بگیریم. خلاصه، در برخی اوقات با مولای خود شور و حالی داشته باشیم، بگوییم، بخوانیم، بنالیم و چراغ یادش را در آسمان جانمان روشن بداریم. پس از بیدار شدن از خواب، اولین کسی باشد که بر او سلام میکنیم و در روی زمین عزیزترین کسی باشد که به او عشق می‌‌ورزیم. یادش را غنیمت دانسته و نامش از مؤثرترین و جذّاب‌ترین نام‌ها در قلب ما باشد. در نام‌گذاری‌ها اولویت را به نام او دهیم، در یادآوری‌ها، یاد او را مقدم بداریم و از اعمالی که دوست دارد دریغ نورزیم. در بذل مال برای او پیشی گیریم و در حرکت‌های فرهنگی سالم و جهت‌دار مهدوی، حضور جدی داشته باشیم و بدانیم که مولای ما بر اعمالمان نظاره خواهد کرد و اگر بتوانیم با حرکت‌های خود انبساط خاطری برای او فراهم آوریم. این را افتخاری بزرگ بدانیم که از فضلخداوند نصیب ما شده است و با اشتیاق به انجام آن مبادرت ورزیم. خلاصه عاشقمهدی (ع) بی کار و بی یاد او نمی‌نشیند، یاد او را زنده نگاه داریم و در ترویجمعارف مربوط به او تلاش نماییم و از خدا بخواهیم لحظه‌های شکوهمند ملاقات با او را در خواب و بیداری نصیب ما فرماید»[۳۱].
حجت الاسلام و المسلمین رضا انصاری، در مقاله «پیش درآمدی بر آثار روان‌شناسی انتظار» در این‌باره گفته است:
«دوران انتظار دوران هجومفتنهها، مشکلات و گرفتاری‌هاست و آنچه باعث آرامش قلبی و قدرت روحیشیعهمنتظر میشود وی را از غفلت، زینت، و وسوسهشیطاننجات می‌دهد ذکر و هوشیاری است[۳۲]. و هر اندازه که ایمان و معرفت بیشتر باشد ذکر و یاد هم بیشتر خواهد بود چرا که مؤمنمنتظر خود را در بلای فقدان ذخیره هستی میبیند و نفسبلا هم مذکِّر می‌باشد. خداوند می‌فرماید: ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۳۳] و آنچه باعث امن و رضا میشود ذکر و یاد می‌باشد. ﴿إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ﴾[۳۴]. مؤمنمنتظر همیشه به یاد مولای خود ایام را سپری میکند و میداند که همه در برای و منتظراماممنتظر است و او ناظر بر اعمال و رفتارش می‌باشد. ﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ﴾[۳۵]. باری به یاد بودن و ذاکریت ذکر می‌رود و امام خودش فرموده «إِنَّا يُحِيطُ عِلْمُنَا بِأَنْبَائِكُمْ وَ لَا يَعْزُبُ عَنَّا شَيْءٌ مِنْ أَخْبَارِكُمْ»[۳۶]. "همانا ما بر اخبار شما آگاهیم و چیزی از کارهای شما از ما مخفی نمی‌ماند" و شنیده است که: «إِنَّا غَيْرُ مُهْمِلِينَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِينَ لِذِكْرِكُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَزَلَ بِكُمُ اللَّأْوَاءُ وَ اصْطَلَمَكُمُ الْأَعْدَاءُ». "ما شما را رها نکرده‌ایم و یاد شما را فراموش نکرده‌ایم و اگر یاد ما شما را نبود بلاها بر شما وارد می‌گشت و دشمن را در متین قرار می‌دادند". پس همان‌گونه که او به یاد انسان می‌باشد مؤمنمنتظر نیز یعقوب‌وار به یاد آن یوسف می‌باشد و به هر نحوی که ممکن است میخواهد یاد و نامش را در درون دل و جامعه خود احیا دارد. مؤمنمنتظر تنها یاد منتظرش را هلاکت نمی‌پندارد آن‌گونه که برادرانیوسف می‌پنداشتند بلکه یاد او را سبب عمارت و آبادانیدل خود و صفای درون خود می‌پندارد. مؤمنمنتظر همچون مقداد حتی لحظه‌ای از یاد امام خود غفلت نمی‌ورزد بلکه چشم در چشم مولایش منتظردستور و فرمان او و ظهور امر او می‌باشد[۳۷]»[۳۸].
«"ذکر" گاه به معنی حفظ مطالب و معارف و گاه به معنی یادآوری چیزی به زبان یا به قلب است، لذا گفته‌اند ذکر دو گونه است: "ذکر قلبی" و "ذکر زبانی"[۳۹].
علامه طباطبایی ذکر لسانی هر چیز را از آثار ذکر قلبی آن دانسته است[۴۰]. وی می‌نویسد: ظاهراً اصل در این کلمه، ذکر قلبی است و اگر لفظ را هم ذکر گفته‌اند به این اعتبار است که لفظ معنا را بر دلالقاء میکند[۴۱]. این واژه در قرآن کریم نسبت به خداوند بسیار استعمال شده است. مانند آیات﴿الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ﴾[۴۲]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾[۴۳] و بسیاری از آیات دیگر که مؤمنان را به یاد خدا سفارش کرده است.
حقیقت "ذکر" این است که انسان با تمام قلب، متوجه خدا و عظمت، علم و آگاهیش و حاضر و ناظر بودنش گردد و این توجه مبدأ حرکت و فعالیت در وجود او به سوی جهاد، تلاش و نیکی‌ها گردد و میان او و گناه سد مستحکمی ایجاد نماید[۴۴]. معنای گفته شده از ذکر نسبت به "امامان معصوم" نیز سازگار است. به این دلیل که ایشان اسماء حسنای خداوند هستند [۴۵] و به استناد برخی از آیات و روایات، ناظر و شاهد بر اعمالبندگان هستند. مانند آیه﴿وَقُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[۴۶] که مراد از ﴿الْمُؤْمِنُونَ﴾ در این آیهامامان معصوم (ع) است[۴۷]. از سوی دیگر در بسیاری از آیات قرآن کریم ذکر نعمت توصیه شده است. همچون آیات﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ وَالْحِكْمَةِ يَعِظُكُمْ بِهِ﴾[۴۸]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾[۴۹] و ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ﴾[۵۰] بی‌تردید یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی "اماممعصوم" است. آیه﴿وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً﴾[۵۱] شاهدی بر این مدعا است که در برخی از روایات مراد از نعمت ظاهری، امام ظاهر و مراد از نعمتباطنی، امام غائب ذکر شده است[۵۲] و نیز آیه﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ﴾[۵۳] که امیرالمؤمنین (ع) درباره این آیه فرمود: "ما (اهل بیت) نعمتی هستیم که خدا به بندگانش انعام نموده است.."[۵۴]. بر این اساس مراد از ذکر و یاد امام عصر (ع) این است که انسان در همه حال، امام عصر (ع) را حاضر و ناظر بر اعمال خویش بداند و یاد آن حضرتمانع از ارتکاب گناه شود و انسان را به انجام کارهای نیکتشویق نماید.
تأمل در سیره اهل بیت (ع) بیانگر این مطلب است که ایشان پیش از تولدامام عصر (ع) بسیار او را یاد نموده‌اند و در برخی از موارد هنگام یاد نمودن وی اشتیاق خویش را به وی ابراز نموده و به یاد آن امامگریه کرده‌اند. برخی از این روایات از این قرار است:
سدیر صیرفی در روایتی میگوید: من، مفضل بن عمر، ابوبصیر و أبان بن تغلب بر امام صادق (ع) وارد شدیم دیدیم که ایشان بر روی خاک نشسته است و با قلبی سوزان به شدت گریه نموده و این ذکر را زمزمه می‌کردند: «سَيِّدِي غَيْبَتُكَ نَفَتْ رُقَادِي وَ ضَيَّقَتْ عَلَيَّ مِهَادِي وَ ابْتَزَّتْ مِنِّي رَاحَةَ فُؤَادِي»[۵۶]. "ای آقای من غیبت تو آرامش مرا از من ربوده و زندگی را بر من تنگ نموده و قرار دلم را از من گرفته است.."..
در روایت دیگری هنگامی که دعبل اشعارش را در محضر امام رضا (ع) می‌خواند هنگام خواندن بیت: خُرُوجُ إِمَامٍ لَا مَحَالَةَ خَارِجٌ... يَقُومُ عَلَى اسْمِ اللَّهِ وَ الْبَرَكَات... امام رضا (ع) پس از شنیدن این ابیات به شدت گریه نمود و سپس پیرامون آن امام به دعبل سخنانی فرمود[۵۷].
آقای سید علی موسوی، در مقاله «فلسفه انتظار فرج با تأکید بر افضل اعمال بودن آن» در این‌باره گفته است:
«در حدیثیامام کاظم فرمود: «يَغِيبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَ لَا يَغِيبُ عَنْ قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ ذِكْرُهُ»[۶۰]. طبق این روایت، هرچند شخص آن امام غایب از دیدگان پنهان است، یاد و ذکر آن حضرت از قلوبمؤمنان هرگز فراموش نمی‌شود. به عبارتی، مؤمنان و منتظران آن حضرت پیوسته به یاد ایشان‌اند و با یاد و ذکر آن حضرت زندگی میکنند»[۶۱].
آقای دکتر ابراهیم شفیعی سروستانی، در کتاب «چشم به راه» در این‌باره گفته است:
«از آنجا که یاد کردن از اهل بیتعصمت و طهارت (ع) و بیان فضایل و صفات برجسته آنها، موجب زنده شدن مکتب اهل بیت (ع) و جلا یافتن دل‌های ما میشود، در روایات سفارش‌های فراوانی به این موضوع شده است. در یکی از این روایات، امام صادق (ع) خطاب به داوود بن سرحان می‌فرماید: ای داوود! سلام مرا به دوستدارانم برسان و آنچه را می‌گویم و به آنان ابلاغ کن، رحمت خدا بر آن بنده‌ای که با دیگری گرد آید و دو نفری درباره امر ما گفت و گو کنند که در این حال، سومین نفر آنان فرشته‌ای است که برای آن دو آمرزش می‌طلبد. هیچ دو نفری گرد هم نیامدند و از ما یاد نکردند، مگر اینکه خداوند متعال، به وجود آنان بر فرشتگان بالید. پس هرگاه گرد هم آمدید، به ذکر مشغول شوید؛ زیرا گردهم‌آیی و مذاکره شما با یکدیگر باعث زنده شدن ما میشود. بهترینمردم بعد از ما کسی است که درباره امر ما مذاکره کند و به یاد و نام ما، فراخواند[۶۵][۶۶].
«محبت امری است که موجب میشود محبّ از محبوبش یاد کند و لذا فراقمحبوب بر او سخت میشود از محبوب یاد میکند و بر او میگرید و این در زمان غیبت سخت میشود چون میداند که امام را نمی‌بیند و خبری از او حسّ نمی‌کند. و بنابراین افراد در مراتبی که دارند متفاوتند و عالمان این جهت را در کتاب‌هایشان ذکر کرده‌اند. و در بالاترین درجه کسی است که محبتی دارد که از حضرت یک لحظه غافل نمی‌شود. در همه اوقاتش از او یاد میکند از صبح تا زمانی که می‌‌خوابد پس همیشه به یاد اوست و در طول روزش این یاد استمرار دارد و شب دایم به یاد او سپری میکند و بر او میگرید. بندهایی از دعای ندبهگذشت که:
«فِي دُعَاءِ النُّدْبَةِ:... هَلْ مِنْ مُعِينٍ فَأُطِيلَ مَعَهُ الْعَوِيلَ وَ الْبُكَاءَ... وَ أَرِهِ سَيِّدَهُ يَا شَدِيدَ الْقُوَى وَ أَزِلْ عَنْهُ بِهِ الْأَسَى وَ الْجَوَى وَ بَرِّدْ غَلِيلَهُ يَا مَنْ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى...»[۶۷]؛ در دعای ندبه می‌‌خوانیم: آیا کسی هست که کمک دهد و ناله و گریه طولانی به همراه او کنم... به او نشان ده سرورش را ای قدرتمند و به واسطه او از این بندهحزن و ناراحتی را زایل فرما و گرمای او را خنک ساز ای کسی که بر عرش مستولی است.
«عيون أخبار الرضا (ع): أَبِي عَنِ الْحِمْيَرِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا (ع) قَالَ: يَبْكِي عَلَيْهِ أَهْلُ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ الْأَرْضِ وَ كُلُّ حَرَّى وَ حَرَّانَ وَ كُلُّ حَزِينٍ... كَمْ مِنْ حَرَّى مُؤْمِنَةٍ وَ كَمْ مِنْ مُؤْمِنٍ مُتَأَسِّفٍ حَيْرَانُ حَزِينٌ عِنْدَ فِقْدَانِ الْمَاءِ الْمَعِينِ»[۶۸]؛ امام رضا (ع) فرمود: اهل آسمان و اهل زمین بر او میگرید و هر زن و مرد سوخته‌دل و هر اندوهگین... چقدر زن با ایمان سوخته‌دل و مرد با ایمان اسف‌بار، متحیّر و اندوهگین به هنگام از دست دادن آب گوارا، هست.
و این حقیقتی است که وجداناً مشاهده میشود، اکثر شیعه در اعتقادات خود و به هنگام نیازهایشان از امام یاد میکنند، و امام ناراحت است و شکایت دارد از این که شیعه از امامشان غفلت دارند.
مرحوم حاج محمدعلی فشندی طهرانی گوید: در مسجد جمکران سیدی را دیدم که نور از او پخش میشد با خودم گفتم: این سید و در این هوای گرم تابستان حتماً تشنه است ظرفی از آب به دستشان دادم تا بنوشند و به او گفتم: سرور من از خدا بخواه که در فرج امام زمان گشایشی بکند. آن سید فرمود: شیعیان ما به اندازه آب نوشیدنی ما را نمی‌خواهند. اگر می‌‌خواستند و دعا می‌کردند گشایشی از ما میشد.
دسته کمی از شیعه، در بسیاری از اوقات از حضرت به خاطر خود حضرت یاد میکنند و برای حضرتدعای فرج می‌‌نمایند و به نیابت از حضرتزیارت میکنند و به حضرتتوسل می‌‌جویند و کارهای دیگری از این دست که در این ابواب ذکر میکنیم، انجام می‌دهند. و بسیار کم‌اند آنها که در همه وقت از روی محبت یاد حضرت میکنند و قرار از آنان گرفته شده گاهی حضرت را می‌‌بینند و گاهی هم نمی‌بینند و هر روزشان به گریه و اندوه فراوان می‌‌گذرد و همه کارهایشان را در راه حضرت و برای رسیدن به حضرت انجام می‌دهند. گوارایشان باد(...)
توجه و یاد شیعه نسبت به امام و غیبت او باعث میشود که برای حضرتدعا کند پس همیشه او را یاد میکند و همیشه برای حضرتدعا میکند. حضرت حجت (ع) سید اصفهانی را در خوابدستور داد که کتابی بنویسد همان کتابی که نامش را "مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم (ع)" نهاد.(...)[۶۹]
از تعظیم به امام است که پس از هر نماز به او سلام دهی همان‌گونه که در تعقبیات مشترکه آمده است و از تعظیم امام است زیارتامام درهر وقتی که منتسب به امام است و در هر مکانی که این‌گونه است بلکه در هر جا و مکانی که به یاد امام بیفتد و به او توجه کند؛ چرا که زیارتبرترین کار است به این شکل که رو به قبله بایستد (این رو به قبله ایستادن با توجه به روایاتزیارات است و خودش را در خدمتامام ببیند پس امام را با زیارت‌های جامعه و یا زیارت‌های ویژه مثل آل یس والسلام علی الحق الجدید و... زیارت کند»[۷۰]»[۷۱].
«پیشوایان ما همواره به تشویق برگزاری یادکردهای اهل بیت (ع) سفارش نموده‌اند. امام صادق (ع) به داود بن سرحان می‌فرماید: ای داود! سلام مرا به دوستانم برسان و این پیام مرا بگو: خداوندرحمت کند بنده‌ای را که وقتی با یک نفر هست، درباره امر ما مذاکره کند. در این صورت، نفر سوم آنها فرشته‌ای است که برای آنها طلب مغفرت میکند. و هیچ دو نفری با هم بر یاد نمودن از ما اجتماع نمی‌کنند، مگر آنکه خدای تعالی به آن دو بر فرشتگانمباهات میکند. پس هر گاه اجتماع کردید به "ذکر" بپردازید؛ زیرا اجتماع شما و یاد کردن شما، سبب زنده شدن ما میشود. و بهترینمردم بعد از ما کسانی هستند که درباره امر ما مذاکره کرده و به "ذکر" ما دعوت میکنند[۷۲].
ملاحظه میشود که امام صادق (ع) تشکیل جلسات یاد اهل بیت (ع) را در چه درجه‌ای از اهمیت برمی شمارد. و این اهمیت برای گسترش یافتن مفاهیم دینی و پاک شدن درون‌ها و وحدت کلمه است؛ چراکه در این جلسات از مناقب اهل بیت (ع) سخن به میان می‌آید، و مباحث علمی و نظری درباره امام عصر (ع) مطرح میگردد و به شبهات و سؤالات اذهان عمومی توسط افراد دارای صلاحیت علمی و کارشناسان نخبه پاسخ داده میشود.
نیز چنانچه گروه یا گروه‌های انحرافی در جامعه قد علم کرده باشند، توسط این مجامع به مردم معرفی و هشدارهای لازم برای مصون ماندن از خطرات فکری آنان گوشزد میشود. طراوت بخشیدن به فضای خانه با ذکر اهل بیت و یاد حضرت و دعای جمعی برای سلامتی و فرج ایشان روحمهدویت باوری و مهدویت‌گرایی را در اعضای خانواده بیش از پیش تقویت مینماید»[۷۳].
↑«و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید» سوره توبه، آیه ۱۰۵.
↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی،ج۱، ص۲۱۹؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر،ج۲، ص۱۰۹؛ طوسی، الأمالی، ص۴۰۹.
↑«و از نعمتی که خدا به شما داده است یاد کنید» سوره بقره، آیه ۲۳۱.
↑«ای مؤمنان از نعمت خداوند بر خود یاد کنید» سوره مائده، آیه ۱۱.
↑«ای مردم! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید» سوره فاطر، آیه ۳.
↑«آیا ندیده‌اید که خداوند آنچه را در آسمان‌ها و در زمین است برای شما رام کرد و نعمت‌های آشکار و پنهان خود را بر شما تمام کرد؟» سوره لقمان، آیه ۲۰.
↑کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۶۸؛ خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الأثر، ص۲۷۰.
↑«آیا در (کار) کسانی که ناسپاسی را جایگزین نعمت خداوند کردند» سوره ابراهیم، آیه ۲۸.
↑«نَحْنُ النِّعْمَةُ الَّتِی أَنْعَمَ اللَّهُ بِهَا عَلَی عِبَادِه»؛ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۱، ص۸۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۲۱۷.
↑«یا داوود أبلغ موالیّ عنّی السّلام و أنّی أقول: رحم اللّه عبدا اجتمع مع آخر فتذاکر أمرنا فإنّ ثالثهما ملک یستغفر لهما، و ما اجتمع إثنان علی ذکرنا إلّا باهی اللّه تعالی بهما الملائکة، فإذا اجتمعتم فاشتغلوا بالذّکر، فإنّ فی اجتماعکم و مذاکرتکم إحیاؤنا، و خیر النّاس من بعدنا من ذاکر بأمرنا و دعا إلی ذکرنا»؛ بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۰۰.
↑«سَیِّدِی غَیْبَتُکَ نَفَتْ رُقَادِی وَ ضَیَّقَتْ عَلَیَّ مِهَادِی وَ ابْتَزَّتْ مِنِّی رَاحَةَ فُؤَادِی»؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۵۲؛ طوسی، الغیبة، ص۱۶۸.
↑«فَبَکَی (ع)بُکَاءً شَدِیدا»؛ کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۳۷۹؛ خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الأثر،ص ۲۸۳.
↑ر.ک: عباس گوهری|گوهری، عباس و محسن دیمه کار گراب|دیمه کار گراب، محسن، رسالت منتظران در زمینه‌سازی برای ظهور و تحقق دولت کریمه (مقاله)|رسالت منتظران در زمینه‌سازی برای ظهور و تحقق دولت کریمه، ص ۱۰۰-۱۰۲؛ رضا علی کرمی|کرمی؛ رضا علی، خانواده منتظر امام زمان (کتاب)|خانواده منتظر امام زمان، ص ۹۴-۹۵.
↑«إِنَّا غَیْرُ مُهْمَلِینَ لِمُرَاعَاتِکُمْ وَ لَا نَاسِینَ لِذِکْرِکُم»؛ «ما از رسیدگی به حال شما کوتاهی نمی‌کنیم و یاد شما را از خاطر نمی‌بریم» احتجاج، ج ۲، ص ۵۹۸.
↑"و بگو (آنچه در سر دارید) انجام دهید، به زودی خداوند و پیامبرش و مؤمنان کار شما را خواهند دید و به سوی داننده پنهان و آشکار بازگردانده خواهید شد و او شما را از آنچه انجام می‌داده‌اید آگاه خواهد ساخت" سوره توبه، آیه ۱۰۵.
↑کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ۱ / ۲۱۹؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر، ۲ / ۱۰۹؛ طوسی، الأمالی، ۴۰۹.
↑"و نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید و (نیز) آنچه را از کتاب و حکمت برایتان فرستاده است که بدان اندرزتان می‌دهد" سوره بقره، آیه ۲۳۱.
↑"ای مؤمنان از نعمت خداوند بر خود یاد کنید" سوره مائده، آیه ۱۱.
↑"ای مردم! نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید" سوره فاطر، آیه ۳.
↑"و نعمت‌های آشکار و پنهان خود را بر شما تمام کرد" سوره لقمان، آیه ۲۰.
↑صدوق، کمال الدین...، ۲ / ۳۶۸؛ خزاز قمی، علی بن محمد، کفایة الأثر، ۲۷۰.
↑"آیا در (کار) کسانی که ناسپاسی را جایگزین نعمت خداوند کردند و قوم خود را به "سرای نابودی" درآوردند ننگریسته‌ای؟" سوره ابراهیم، آیه ۲۸.
↑قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر [تفسیر القمی]، ۱ / ۸۶؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ۱ / ۲۱۷.
