اطاعت امام در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اطاعت امام است. اطاعت امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اطاعت امام در قرآن - اطاعت امام در حدیث - اطاعت امام در کلام اسلامی - اطاعت امام در معارف و سیره رضوی - اطاعت امام در معارف مهدویت - پرسش‌های مرتبط

اطاعت از امام به معنای پیروی و عمل به دستورهای امام معصوم است. آیات فراوانی بر لزوم اطاعت از امام دلالت دارند مانند: آیه صادقین که همراهی با صادقان مستلزم تبعیت و پیروی از آنان در همه کارهاست؛ آیه اولی الامر که اطاعت از اولی‌الامر واجب دانسته شده است و آیه ولایت. بر اساس آیات قرآن اطاعت از امام به صورت مطلق و در همه زمینه‌ها واجب است. این اطاعت دارای آثار و نتایجی است مانند: بهره‌مندی از رحمت الهی؛ ورود به بهشت؛ قرار گرفتن در کنار کسانی که به آنها نعمت داده شده است؛ پاداش نیکو و عدم کاستی آن؛ رسیدن به فوز بزرگ و رستگاری و آمرزش گناهان و محبت الهی.

معناشناسی

اطاعت

همچنین ببینید: اطاعت در لغت

«اطاعت» به‌معنای پذیرش فرمان دیگری و پیروی همراه با خضوع و فروتنی است، به همین جهت گفته شده اطاعت یعنی ترتیب اثر دادن و انجام کاری بدون اجبار و موافق اراده شخص دیگری که مقام بالاتری دارد.

امام

همچنین ببینید: امام در لغت

«امام» در لغت به کسی گفته می‌شود که در رفتار و گفتار به او اقتدا می‌شود، کسی که در امور پیشقدم می‌شود، همچنین به الگو و نمونه نیز امام گفته می‌شود.

مفهوم اطاعت از امام

اطاعت از امام به معنای پیروی و عمل به دستورهای امام معصوم است. امام هدایت‌گر باطنی و جانشین پیامبر است و همه شؤون پیامبر را دارد به غیر از شأن پیامبری و رسالت که به پیامبر اختصاص دارد.

ادله قرآنی وجوب اطاعت امام

مقالهٔ اصلی: اثبات وجوب اطاعت از امام در قرآن

1. آیه صادقین: یکی از فرمان‌های خداوند به اهل ایمان این است که پیوسته و در هر حال، همراه صادقان باشند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾. همراهی با صادقان مستلزم تبعیت و پیروی از آنان در همه کارهاست و از سوی دیگر چون مقید به گروه خاصی از مکلفان و زمان خاصی نشده، پس شامل همه مکلفان در تمام زمان‌ها می‌‌شود. بنابراین باید در هر زمان و دوره‌ای صادقانی وجود داشته باشند تا امر خداوند به همراهی و معیت با صابران قابلیت امتثال داشته باشد. بر اساس روایات معتبری که در منابع شیعه وجود دارد صادقان، فقط پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع) هستند؛ چنان که احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی گفته است از امام رضا(ع) درباره تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ﴾ سؤال کردم. امام فرمود: «الصَّادِقُونَ هُمُ الْأَئِمَّةُ»؛ «راستگویان، همان امامان هستند»
2. آیه اولی الامر: همان‌طور که اطاعت از فرمان‌های خداوند و رسول خدا(ص) در چندین آیه قرآن بر مردم واجب شده، در آیه‌ای از قرآن، اطاعت از اولی‌الامر نیز واجب دانسته شده است. علما و مفسران شیعه همگی اتفاق نظر دارند بر اینکه به دو دلیل، منظور از «اولی الامر» امامان از اهل بیت پیامبر اسلام(ص) هستند.
3. آیه ولایت: یکی دیگر از آیاتی که بر لزوم اطاعت از امام دلالت دارد آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ است که بیانگر ولایت کسانی است که ولایتشان قرین ولایت خدا و رسول قرار گرفته است. این افراد باید با خدا و رسول سنخیت داشته و همانند خدا و رسول از اشتباه و لغزش به دور باشند؛ یعنی دارای علمی باشند که اشتباه در آن نیست و عملاً نیز مرتکب خطا نشوند و خلاصه معصوم باشند.

گستره اطاعت از امام

بر اساس آیات قرآن اطاعت از امام به صورت مطلق و در همه زمینه‌ها واجب است زیرا همه آیاتی که بیانگر لزوم اطاعت از امام هستند، اطاعت از امام را به صورت مطلق بیان کرده‌اند. دلایل وجوب پیروی از امام اطلاق دارد و همه بایدها و نبایدهای مربوط به زندگی مسلمانان را شامل می‌شود و در این جهت تفاوتی میان مسایل عبادی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی وجود ندارد. به عنوان مثال در آیه اولی الأمر، اطاعت از اولی الأمر همان جایگاه و گستره‌ای را دارد که اطاعت از پیامبر (ص) دارد. چراکه بر اساس آیه شریفه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾ همان‌گونه که فرمانبرداری مطلق و بدون قید و شرط از دستورات خدا و رسول لازم و ضروری است، اطاعت از همه دستورات اولی الامر هم به صورت مطلق لازم و ضروری است. بنابراین، اوامر امام در همه شئون دینی، دنیوی، سیاسی، اجتماعی و غیر آن لازم الاجراست. بررسی نظرات مفسران بزرگ اسلامی نشان می‌دهد امر به اطاعت از اولی الامر همانند امر به اطاعت از خدا و رسول است و همین مطلب گویای چند واقعیت است:

1. اطاعت از اولی الامر همانند اطاعت از خدا و رسول بدون قید و شرط واجب است. بنابراین، اوامر او در همه شئون دینی، دنیوی، سیاسی، اجتماعی و غیر آن لازم‌الاجرا است.
2. همانگونه که پیامبر (ص) بر خلاف دین و فرامین الهی، به معصیت و گناه فرمان نمی‌دهد، اولی الامر نیز چنین فرمانی صادر نمی‌کند، و حکم او، حکم خدا و رسول او می‌باشد. پس اگر حاکمی بر خلاف دین فرمان دهد او به یقین مصداق حقیقی اولی الامر نخواهد بود، و در نتیجه اطاعتش واجب نیست.
3. همان طور که پیامبر از همه گناهان و زشتی‌ها معصوم است، اولی الامر نیز چنین‌اند؛ زیرا خداوند به پیروی از اولی الامر به‌طور مطلق و بدون قید و شرط فرمان داده است، و هر کس که خداوند اینگونه امر به اطاعت از او کند ضرورت دارد که از هر گونه خطا و و زشتی معصوم باشد و الا تناقض در صدر و ذیل آیه لازم می‌آید. پس ثابت می‌گردد که اولی الامر در آیه حتماً باید معصوم باشد.

بنابراین اطاعت از اولی الامر یعنی امامان معصوم (ع) براساس آیه اولی الأمر، مطلق است؛ اما اطاعت از امیران و رهبران سیاسی جامعه، که غالب علمای اهل سنت در تفسیر اولی الأمر بیان کرده‌اند، اطاعت مطلق نیست، بلکه تا زمانی است که فرمانروایی آنها بر اساس مصالح عمومی اجتماع بوده و عصیان و تخطّی از اوامر الهی نباشد. در روایات‌ نیز نقل شده که اطاعت در معروف است و در فرمان به‌ معصیت روا نیست.

رابطه اطاعت از امام با اطاعت از خدا و پیامبر

اطاعت از امام و پیامبر، شعاعی از اطاعت خداوند است. حق تقنین و قانون گذاری عقلاً برای خداوند است: ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾، پیامبران و ائمه معصومین واسطه ابلاغ قوانین الهی به مردمند: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ﴾ و از پیش خود دخل و تصرفی در این قوانین ندارند: ﴿وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى﴾، بنابراین اطاعت ایشان در حقیقت اطاعت خداست: «من اطاع الرسول فقد اطاع الله» و از آنجا که امام جانشین پیامبر است، اطاعت از امام به منزله اطاعت از خدا و پیامبر است و اطاعت از خدا و پیامبرش عقلاً لازم است، پس اطاعت ایشان هم به لحاظ عقلی لازم خواهد بود.

امامت، منصب الهی است و با توجه به اوصاف و شرایطی که برای امام بیان شده و اختیارات و مسئولیت‌هایی که خداوند به امام تنفیذ کرده، اطاعت از امام نیز واجب و لازم است. در حقیقت اطاعت از پیامبر و امام، در طول اطاعت از خداوند است و مبنای حق در حاکمیت سیاسی، فرمان الهی است؛ زیرا حق حاکمیت، مخصوص خداوند است و فقط او می‌تواند، کسی را در جامعه بشری حاکم گرداند. همچنین به جهت اینکه امامت، جانشینی پیامبر است، اطاعت از امام نیز مانند اطاعت از پیامبر واجب است. چنانچه بر اساس آیۀ ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾، اطاعت از اولی الأمر، عین اطاعت از رسول خداست و در نتیجه همانند اطاعت از خداوند است.

اطاعت از امام در واقع، امتثال و فرمانبرداری اوامر و نواهی الهی است. امام با پشتوانه وحیانی، همان حکمی را که خداوند صلاح دیده به طور مستقیم بیان کند، صادر می‌کند و هیچ گاه در بیان حکم الله دچار خطا و اشتباه نمی‌شود، از این رو نظر امام، همواره موافق احکام الهی است. یکی از شواهد پشتوانه وحیانی ائمه، تأیید ایشان به روح القدس است که در روایات به آن اشاره شده است.

آثار و نتایج اطاعت از امام

از آنجا که اطاعت از امام همان اطاعت از خدا و رسول است آثار و نتایج اطاعت از امام نیز همان آثار و نتایج اطاعت از خدا و رسول است، از جمله:

1. بهره‌مندی از رحمت الهی: ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾.
2. ورود به بهشت: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ﴾. ورود اهل طاعت به بهشت طبق قاعده عقلی وجوب وفا به وعده است که ترک آن ظلم محسوب می‌شود.
3. قرار گرفتن در کنار کسانی که به آنها نعمت داده شده است: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾.
4. پاداش نیکو و عدم کاستی آن: ﴿فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا﴾، ﴿وَإِنْ تُطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا يَلِتْكُمْ مِنْ أَعْمَالِكُمْ شَيْئًا﴾.
5. رسیدن به فوز بزرگ و رستگاری: ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزًا عَظِيمًا﴾. اطاعت از خدا و پیامبر موجب رستگاری است؛ ﴿إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾.
6. آمرزش گناهان و محبت الهی: ﴿قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾.

شبهه: عدم ذکر لزوم اطاعت از امامان در قرآن و سنت

وهابیان گفته‌اند ادعای شیعه در مورد وجوب ایمان به ائمه و اطاعت از آنان، ادعایی بی‌دلیل است خدای تعالی و رسول اکرم(ص) به مردم فرمانی نداده‌اند، مگر کتاب و سنت و هیچ دستور صریحی در رجوع به خصوص مراجعه به ائمة اثناعشر وجود ندارد.

پاسخ شبهه: مستند بودن وجوب اطاعت از ائمه به قرآن و سنت: اوّلاً اگر در قرآن تنها به وجوب اطاعت از پیامبر اسلام(ص) اشاره شده، پس دلیلی برای اطاعت از خلفای اول، دوم و سوم نیز وجود ندارد. بنابراین چرا شما اطاعت از آنان را بر خود واجب می‌دانید؟ در ثانی، انسان برای راهیابی به حقیقت و درک واقعیت‌ها نیازمند راهنما و دلیل راه است. تنها افرادی می‌توانند مردم را به سرمنزل مقصود برسانند که خودشان راه‌شناس و راه‌رفته باشند و راهنمایان مورد تأیید خداوند پس از پیامبر اسلام(ص)، ائمه معصوم(ع) هستند و مردم ناگزیرند برای نجات خود از مهلکه‌های زندگی به آنان رجوع، و سعادت خود را با پیروی از آنان تأمین کنند.

منابع

1. اراکی، محسن، امامت در قرآن
2. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
3. مقامی، مهدی، وظایف امت نسبت به قرآن و عترت
4. جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، اطاعت، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
5. فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت
6. نجفی، حافظ، مقاله «وجوب اطاعت از ائمه از دیدگاه قرآن و سنت»، موسوعه رد شبهات ج۲۱
7. علی شیخ‌الاسلامی، سوسن آل رسول و نادره حیدری اصفهانی، اطاعت از خاتم پیامبران در قرآن کریم، فصلنامه مطالعات قرآنی
8. فقیهی، علی، حدود اطاعت امام و فقیه با رویکردی به آرای امام خمینی، فصلنامه پژوهش‌نامه متین
9. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری
10. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
11. محمدی، رضا، امام‌شناسی