سوره انفال

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره انفال در قرآن - سوره انفال در علوم قرآنی

مقدمه

سوره انفال به اتفاق همه مفسران مدنی است، مگر ۷ آیه که ابن‌عباس آنها را مدنی نمی‌داند و هشتمین سوره در ترتیب مصحف است که بین دو سوره اعراف و توبه قرار گرفته است. این سوره هشتاد و هشتمین سوره در ترتیب نزول است که پس از سوره بقره و پیش از سوره آل‌عمران نازل شده است و با فرض نزول ۸۶ سوره در مکه این سوره، دومین سوره‌ای است که در مدینه نازل شده است، با این حال آرای دیگر آن را اولین، سومین، چهارمین و پنجمین سوره مدنی معرفی کرده است؛ ولی با توجه به آیات ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّى يَرُدُّوكُمْ عَنْ دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ که اولین سوره مدنی و ناظر به سریّه عبدالله بن جحش و مربوط به زمانی قبل از جنگ بدر و اینکه نزول سوره انفال پس از جنگ بدر بوده، نظر نخست ترجیح دارد. البته به سبب تنوع و گستردگی موضوعات در سوره بقره احتمال نزول بخش‌هایی از آن به دنبال سوره انفال قوی به نظر می‌رسد، زیرا سوره بقره به یکباره نازل نشده است؛ ولی وقتی گفته می‌شود: سوره‌ای پس از سوره دیگر نازل شده است مقصود اوایل سوره‌هاست.

برخی، آیات ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاء لَقُلْنَا مِثْلَ هَذَا إِنْ هَذَا إِلاَّ أَسَاطِيرُ الأَوَّلِينَ وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ وَمَا لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُواْ أَوْلِيَاءهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لاَ يَعْلَمُونَ وَمَا كَانَ صَلاتُهُمْ عِندَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكَاءً وَتَصْدِيَةً فَذُوقُواْ الْعَذَابَ بِمَا كُنتُمْ تَكْفُرُونَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ ﴾ این سوره را مکّی دانسته‌اند، شاید به این دلیل که آن آیات از رخدادهای مکه گزارش داده است؛ اما این نظر پذیرفته نیست، زیرا افزون بر وجود روایت صحیح دال بر مدنی بودن این آیات، آیات فراوانی از این دست وجود دارد که در مدینه نازل شده؛ اما ناظر به حوادث پیش از هجرت در مکّه است؛ مانند آیه ﴿وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ که از ایّام ضعف مسلمانان در مکه سخن گفته است، افزون بر این، این نظر با انسجام و هماهنگی موجود میان آیات این سوره ناسازگار است. ادعای مکی بودن آیه ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَسْبُكَ اللَّهُ وَمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ نیز به سبب وحدت سیاق و روایاتِ مخالف، پذیرفتنی نیست.

زمان نزول این سوره ۱۹ ماه پس از هجرت و بعد از جنگ بدر بوده و در مصحفهای رایج که آیاتش به سبک کوفی تنظیم شده دارای ۷۵ آیه و ۱۲۴۳ کلمه است. قاریان شام با وقف کردن بر ﴿ثُمَّ يُغْلَبُونَ﴾ و ﴿مَفْعُولًا﴾ آن دو را آیه‌ای مستقل شمرده، شمار آیات این سوره را ۷۷ دانسته‌اند. بصری‌ها نیز هرچند مانند شامی‌ها دو مورد یاد شده را آیه‌ای مستقل شمرده‌اند؛ ولی با یک آیه قرار دادن آیات ۶۲ ـ ۶۳ شمار آیات سوره را ۷۶ دانسته‌اند. حجازی‌ها فقط در آیه ۴۲ با کوفی‌ها مخالفت کرده‌اند و با وقف کردن بر ﴿مَفْعُولًا﴾ آن را آیه‌ای مستقل دانسته، در نتیجه، شمار آیات سوره را به ۷۶ رسانده‌اند.

این سوره از زمان پیامبر(ص) و صحابه به انفال شهرت داشته است، زیرا در نخستین آیه آن، این واژه دو بار تکرار و درباره آن سخن گفته شده است. این سوره "بدر" نیز نامیده شده، چون درباره جنگ بدر نازل شده است. در برخی نقل‌ها از آن به "سوره‌الجهاد" یاد شده است، زیرا پس از نزول این سوره پیامبر تلاوت آن را در جنگ‌ها برای تقویت روحیه رزمندگان سنّت قرار داد. این رویّه در زمان خلفا نیز ادامه داشته است.

روایات درباره اینکه سوره انفال و توبه هریک سوره‌ای مستقل یا سوره توبه متمّم سوره انفال است اختلاف دارد. فاصله نشدن ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ بین این دو سوره سبب شده است تا برخی آن دو را یک سوره بدانند، به هر روی این دو سوره "قرینتین" خوانده شده و در تقسیم‌بندی سوره‌ها هفتمین عضو مجموعه "السبع الطوال" به شمار آمده است، هرچند بنا به نظر برخی این دو سوره از این مجموعه خارج و سوره یونس هفتمین عضو این مجموعه است.

درباره پیوند این سوره با سوره پیشین (اعراف) گفته‌اند: چون خداوند در سوره اعراف داستان‌های انبیا(ع) را بیان کرد و در پایان آن از پیامبر اسلام(ص) یاد کرد سوره انفال را با یاد آن حضرت شروع کرد و سپس در ادامه آن به ماجراهایی که بین آن حضرت و قومش واقع شده است پرداخت. بسیاری معتقدند آیه ۶۵ این سوره با آیه پس از آن نسخ شده است، حتی برخی ادّعای اجماع بر نسخ آن کرده‌اند، زیرا در آیه اول خداوند فرمان می‌دهد که هر مسلمان باید در جهاد در برابر ۱۰ کافر پایداری کند؛ ولی در آیه دوم این نسبت به دو برابر تقلیل یافته است؛ ولی جمعی نسخ را نپذیرفته و هر دو حکم را ثابت می‌دانند و می‌گویند: این دو حکم مربوط به دو گروه مختلف با شرایط متفاوت است؛ حکم نخست برای زمانی است که غالب افراد مسلمان خود ساخته و قوی الایمان باشند و حکم دوم مربوط به زمانی است که وضعیت مسلمانان از جهت قوّت ایمان چنین نباشد، افزون بر این برخی، آیات ۱، ۳۳، ۳۹، ۶۱ و ۷۲ این سوره را نیز منسوخ دانسته‌اند؛ لیکن صحّت این ادّعاها قویا مورد تردید است.

آیات نامدار

سبب نزول

فضای نزول

غرض و محتوای سوره

فضیلت سوره

منابع

• حسینی‌زاده و خامه‌گر، مقاله «سوره انفال»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵

جستارهای وابسته

• آشتی
• آمادگی رزمی
• اطاعت از رهبری
• انفال
• جنگ
• جنگ بدر
• خمس
• صبر
• صلح

پانویس