تفسیر صفی (کتاب)

تفسیر صفی
زبان	فارسی
نویسنده	محمد حسن بن محمد باقر صفی‌ علی‌شاه مشهور به صفی علی‌شاه
ناشر	[[:رده:انتشارات انتشارات منوچهری|انتشارات انتشارات منوچهری]][[رده:انتشارات انتشارات منوچهری]]
محل نشر	تهران، ایران
سال نشر	۱۳۷۸ ش
شابک	‎۹۶۴-۶۳۸۲-۸۲-۷

تفسیر صفی کتابی است به زبان فارسی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌‏باشد. این کتاب اثر محمد حسن بن محمد باقر صفی‌ علی‌شاه مشهور به صفی علی‌شاه است و انتشارات منوچهری انتشار آن را به عهده داشته‌ است.

درباره کتاب

حاجی میرزا محمد حسن اصفهانی که «صفی علی‌شاه» لقب طریقتی او بود در اصفهان و در سال ۱۲۵۱ ق به دنیا آمد و مراتب علم شریعت و طریقت را از محضر بزرگان عصر خود فرا گرفت و در جهت درک پیران طریقت، سفرهای بسیاری نیز نمود. او در طریق نعمت اللّهی، داعیه استقلال داشت و مکتب جدیدی را بنیان‌گذاری نمود. سال‌های پایانی عمر او در تهران، صرف تربیت شاگردان شد و اختیار عزلت، به او این فرصت را داد که در امر تألیف و تصنیف نیز توفیق قابل ملاحظه‌ای بیابد. از آثار اوست: «زبده الاسرار (اسرار شهادت امام حسین)»؛ «دیوان اشعار»؛ «عرفان الحق»، «میزان المعرفه»؛ «اسرار المعارف» و «تفسیر صفی»؛ وی در سال ۱۳۱۶ق به دیار ابدی شتافت.

مفسر در این اثر، تمام آیات قرآن را با نظم فارسی و شعر، تفسیر کرده و در آن با عناوینی چون «جذبه»، «تحقیق» و «مناجات» به تأویلات عرفانی در تفسیر آیات روی آورده که سخت تحت تأثیر کتاب مثنوی معنوی است. تفسیر صفی به وزن و آهنگ مثنوی معنوی مولانا سروده شده با این تفاوت که نغمه نی مثنوی مولانا از فراق و نغمه نی صفی از وصال حکایت می‌کند:

نی به ما ذکر بدایت می‌کند / زان لب میگون حکایت می‌کند

نز فراق است و جدایی ناله‌ام / در گلستان همنشین لاله‌ام

ناله نی از فراق است و ملال / ناله من از کمالِ اتصال

برخی از مضامین این تفسیر نیز از مضامین عرفانی مثنوی معنوی اقتباس شده است. شاعر ابتدا آیات قرآن را به زبانی ساده ترجمه کرده و پس از بیان تفسیر ظاهری آنها، تأویلات عرفانی خود را بیان کرده است. برخی از تأویلات عرفانی او در تفسیر آیات مربوط به زندگی انبیا است که شاعر کوشیده آنها را با مراحل سیر و سلوک و مقامات عرفانی مطابقت دهد. مثلاً در تأویل آیات ﴿وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾، ﴿وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾ (مشروط ساختن قوم موسی، ایمان آوردن به حق تعالی را به رؤیت او) آورده است که ایمان بدون کشف و شهود کامل نیست و مردمان این قوم می‌خواستند خداوند از طریق مکاشفه بر ایشان عیان گردد. از این رو خداوند با صاعقه بر ایشان متجلی شد و بر اثر آن، وجود نفسانی آنان فنا شد و در مقام بقاء بالله به حیات واقعی دست یافتند.

صفی علی‌شاه در این اثر، احکام و فرائض شرعی را با تفسیر عرفانی بیان نموده است؛ مثلاً ابتدا تا انتهای نماز به یک دوره سیر و سلوک تأویل شده است: تکبیرة الاحرام: ترک تعلقات دنیوی. سجده: تسلیم هستی خود به ذات حق. تشهد: مشاهده حق. سلام: فتا شدن هستی نفسانی در هستی مطلق خداوند. مفسر به سبک مولانا در مثنوی در توضیح مفاهیم از حکایات و تمثیلات زیادی بهره برده و بر ارزش ادبی اثر خویش افزوده است.

مهم‌ترین ویژگی و نوآوری تفسیر صفی از جهت زبانی و ساختار فنی این است که در آن برای نخستین بار تمامی آیات قرآن به نظم، ترجمه و تقسیر شده است. مهم‌ترین ویژگی و نوآوری تفسیر صفی از جهت محتوایی و ساختار درونی این است که در این تفسیر عرفانی، «تنزیل» و «تأویل» با هنرمندی تمام به هم آمیخته شده است. مفسر با بهره‌گیری از تأویل‌ها و جذبه‌های عرفانی خود، تفسیری عرفانی از آیات الهی ارائه کرده که هم نشان‎دهنده معنای ظاهری و تحت اللفظی آیات است و هم اسرار عرفانی و باطنی آیات الهی را به منظور درک و فهم هر چه بهتر معانی قرآن به خواننده فارسی زبان ارائه کرده است تا خواننده به روح و عمق آیات الهی که همانا هدایت انسان‌ها است، زودتر دست یابد.

تفسیر صفی از همان آغاز نشر با واکنش‌های بسیاری روبه‌رو شد. تأویلات عرفانی آن نزد متشرعه مطلوب واقع نشد و آنها به نقد و ایراد آن پرداختند. نمونه تأویلات عرفانی: تأویل چهار مرغ (ص۸۴)، فراموشی یوسف از یاد حق (ص۳۵۵)، مهدویت نوعی (۱۴۳) و... نمونه اسرائیلیات: داستان داود و اوریا، یوسف و هم بند او، پادشاهی یوسف و جوان شدن زلیخا و...، اما بعضی از صوفیه هم در آن طعن کردند و آن را به منزله عدول از طریقت و رجوع به شریعت خواندند. مفسر در جواب این اعتراض در مکتوبی که به یک تن از یاران خویش نوشت خاطر نشان کرد که این اعتراض وارد نیست و «از درویش بی‌شریعت و متشرع بی‌طریقت باید حذر کرد؛ چرا که این هر دو هیکل نفس اماره‌اند».

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دربارهٔ پدیدآورنده

صفی علی‌شاه

محمد حسن بن محمد باقر صفی‌ علی‌شاه معروف به «صفی علی‌شاه»، از صوفیان بزرگ سلسله نعمت‌اللهى (متولد ۱۲۵۱ ق اصفهان، و متوفای ۱۳۱۶ ق). او چندین جلد کتاب به رشته تحریر درآورده است. «زبدة الأسرار»، «بحر الحقائق»، «أسرار المعارف»، «ميزان ‎المعرفة» و «تفسیر صفی» برخی از این آثار است.

دریافت متن

• دریافت متن PDF کتاب از کتابخانه دیجیتال نور

پیوند به بیرون

• سازمان اسناد و كتابخانه ملی ایران
• وبگاه پاتون کتاب فردا