شیطان

شیطان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شیطان در قرآن - شیطان در حدیث - شیطان در کلام اسلامی - شیطان در نهج البلاغه - شیطان در معارف دعا و زیارات - شیطان در معارف مهدویت - شیطان در فقه سیاسی - شیطان در معارف دعا و زیارات - شیطان در معارف و سیره سجادی - شیطان در معارف و سیره رضوی - پرسش‌های مرتبط

شیطان: آنچه انسان را گمراه و منحرف می‌کند و به گناه فرا می‌خواند، ابلیس، دیو، هر سرکش و متمرّد، موجودی وسوسه‌گر و فسادانگیز. جمع آن شیاطین است. در قرآن از شیاطین جنّ و انس هم سخن به میان آمده است: ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ...﴾ و این نشان می‌دهد که شیطان یکی و یک نوع نیست، چه از انسان، چه از اجنّه هر چه که عامل تباهی و گمراهی گردد، شیطان است. قرآن، شیطان را عامل فریب آدم و حوّا و اخراج آنان از بهشت می‌داند، او را دشمن سرسخت انسان معرّفی می‌کند که با وسوسه، شراب، قمار، دروغ، وعده‌های بی‌اساس، نیرنگ و عوامل دیگر می‌کوشد انسان را از خیر و طاعت و خدا باز دارد و به گناه و بدی بکشاند. ابلیس هم شیطانی است که از اطاعت فرمان خدا سر باز زد و آدم را وسوسه کرد. گاهی ابلیس و شیطان به یک معنی به کار می‌روند. توصیه قرآن است که پیوسته از شرّ شیطان به خدا پناه ببریم. این پناهندگی به خدا را "استعاذه" گویند.

لغت‌شناسی شیطان

• کلمه شیطان، به معنای دور شده و تندخو است و مراد، همان موجود نافرمان و تندخویی است که از رحمت خدا دور افتاد. او ذی شعور و مکلف و نامرئی و فریبکار است. هر چند پیش از خلقت آدمی، شش هزار سال خدای را عبادت کرد، با ساعتی تکبر، آن را از میان برد. چون خداوند، آدم را آفرید، به فرشتگان فرمان داد بر او سجده کنند. شیطان که در میان فرشتگان بود، تکبر ورزید و سرباز زد و به همین روی، کافر گشت. بدین‌سان، تکبر و کفر، نخستین صفات ناپسند شیطان‌اند. خلقت شیطان از آتش است و خلقت آدم از خاک. شیطان با قیاس آتش و خاک، خود را از آدم برتر خواند و به تکبر لغزید. او آدم را مایه خواری خویش پنداشت و سوگند یاد کرد تا از او و فرزندانش انتقام کشد.
• از نظر لغت، شیطان، به معنای هر موجود متمرد و شریر، دور شده از رحمت حقّ و قرب الهی است.
• اهل لغت، اصل کلمه "شیطان" را به دو صورت ذکر کرده‌اند: شطن یشطن شطنا، به معنای مخالفت کردن با قصد و اراده، از حق دور شدن، فاعل آن شاطن یعنی، خبیث و پلید؛ یا از شیط‍ یشیط‍ شیطا، به معنای سوختن و هلاکت بر اثر خشم است. در وجه اول، نونِ کلمه شیطان، اصلی خواهد بود و دلیل برآن، اینکه "جمع آن، شیاطین است و قول به وجه اول (که اصل شیطان از شطن باشد) بیش‌تر است".
• محققی در معنای شیطان می‌نویسد: شيطان فيعال من الشطن و هو البُعد، لبُعده عن الله تعالى او عن الخير، او فعلان من الشيط‍ و هو البطلان و الهلاك و الاحتراق، لانه باطل في نفسه مُبطِل لمصالحه و مصالحِ مَن ابطِل من اجله، هالك باللعنة يريد اهلاك مَن لعن لاجله، محترق غضباً عليه اذا رآه يتقرّب الى ربّه.

شیطان در قرآن

• قرآن کریم از صفت بغض و کینه شیطان و تصمیم او بر انتقام یاد کرده و فرموده است که او از پس و پیش و چپ و راست در کمین آدمیزادگان است. از دیگر صفات شیطان، وسوسه‌گری است. او نعمت‌های مادی را به رخ آدمی می‌کشد و کالای خاکی را در پیش او می‌آراید و او را وسوسه می‌کند و می‌فریبد. قرآن، انسان را فرمان داده است که برای رهایی از وسوسه شیطان، به خدا پناه آوَرَد. چون شیطان را از مقام قرب الهی می‌راندند، از خداوند مهلت خواست تا زنده بماند و تا روز بازپسین فرزندان آدم را به وسوسه اندازد. خداوند نیز به او مهلت داد. از این رو قرآن او را "مُنْظَر" یعنی مهلت داده شده، می‌خواند.

فرق بین ابلیس و شیطان

• نظریه‌ها مختلف است؛ برخی گفته‌اند: ابلیس اسم است و شیطان وصف؛ در نتیجه، وصف معنای عامی دارد و منطبق بر مصادیق فراوانی می‌شود، و ابلیس چون اسم است، معنا و مصداق خاصی را می‌طلبد. بنابراین، ابلیس، نام خاصّ یک موجود جنّی است که از دستور سجده بر آدم(ع) امتناع ورزید و شیطان، نامی عام و فراگیر برای هر موجود شریر و فریبکار است. بر این اساس ابلیس، شیطان است، ولی هر شیطانی، ابلیس نیست. اما این نظریه طبق بعضی احادیث، رد می‌شود که واژه ابلیس بر شیطان‌های دیگر، اطلاق و به صورت جمع "ابالسه" نیز استعمال گردیده است.
• برخی گفته‌اند:"شیطان همان ابلیس است؛ زیرا آن، اسم عَلَم شده برای ابلیس".
• طبق بررسی کاربرد واژه شیطان در قرآن و تفسیر مفسران، در بیش‌تر موارد، مقصود از شیطان و مصداق بارز آن، همان ابلیس است، و قرآن مجید بعد از نافرمانی ابلیس از دستور سجده، از او با نام شیطان یاد می‌کند. البته با لحاظ‍ آیات مختلف در سوره‌ها و مقایسه آنها با همدیگر، آن را می‌توان اثبات نمود.
• یک نمونه از آن: ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ أَبَى * فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى * ... فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لّا يَبْلَى﴾.
• آیه دیگر در سوره اعراف: ﴿يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ...﴾.
• بنابراین، در قرآن مجید، در بیش‌تر موارد، مراد از شیطان، همان ابلیس است و چند مورد نادر ﴿وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ﴾ ؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَنْ تُغْنِيَ عَنْهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾ . درباره ﴿شَيَاطِينَ الْإِنْسِ﴾ در آیه ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاطِينَ الْإِنْسِ وَالْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ﴾ به نقل از ابن‌عباس مراد از آن، شیاطینی هستند که به اغوای انسان‌ها می‌پردازند، به شیاطینی که جن‌ها را گمراه می‌کنند، در بین آنها القائات صورت می‌گیرد که من صاحبم را این‌گونه گمراه کردم و تو نیز بدین روش، صاحبت را گمراه کن؛ نه اینکه شیطان انسی وجود داشته باشد محلّ اختلاف است که با لحاظ‍ آیات ﴿وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ إِنِّي كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ ؛ ﴿وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا﴾ ؛ ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾؛ ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ و احادیث وارد شده درباره شیطان، همه گمراهی‌ها منسوب به اوست و اطلاق شیطان بر افراد اِنسی، از باب قرار گرفتن آنان در سلطه شیطان و به اجرا درآوردن سیاست‌های انحرافی او توسط‍ آنها است که در حقیقت شیطان، متصرف در اراده آنان است.
• از بررسی آیات درباره داستان خَلق آدم(ع) و سجده بر او، و سرباز زدن ابلیس که بعد از آن، مطرود و ملقب به شیطان شد، استفاده می‌شود که شیطان به معنای دور شده از حق و رحمت خاصّ الهی است که مستلزم آن، رو آوردن به باطل و ستیز با حق و حقانیت است؛ چرا؟ زیرا نافرمانی ابلیس، عمدی و با اراده و اختیار بوده و دیگر اینکه بعد از آن، بدون توبه کردن، درخواست بقاء و مهلت کرد، که در چنین صورتی با عمد و قصد نیز به مبارزه با حق و امور دارای حقانیت خواهد پرداخت.

ولایت شیطان

﴿وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا﴾؛ ﴿تَاللَّهِ لَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَهُوَ وَلِيُّهُمُ الْيَوْمَ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ كَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَفَتَتَّخِذُونَهُ وَذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِي وَهُمْ لَكُمْ عَدُوٌّ بِئْسَ لِلظَّالِمِينَ بَدَلً﴾؛ ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَمَسَّكَ عَذَابٌ مِنَ الرَّحْمَنِ فَتَكُونَ لِلشَّيْطَانِ وَلِيًّا﴾. مراد از اتخاذ شیطان به عنوان ولیّ در آیه شریفه، اطاعت کردن از وسوسه‌های شیطان و سلطه‌پذیری و پیروی از تدبیرهای اوست که در این صورت شیطان نیز همچون مدبری، امور فکری، رفتاری و عملی افراد را برای مقاصد سوء خویش در اختیار خود درمی‌آورد تا به هر جهت انحرافی که خواست، سوق بدهد.

﴿فَرِيقًا هَدَى وَفَرِيقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلَالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ﴾. مراد از اتخاذ شیاطین به عنوان اولیا در آیه شریفه، سرپرست قرار دادن آنها بر خود و اطاعت کردن از اوامر و وسوسه‌های معصیتی آنها، به جای اطاعت از خدای متعال است. و نتیجه آن، جز گمراهی چیز دیگری نخواهد بود، اگر چه در دنیا، آن گمراهی را در قالب الفاظی مانندِ تبعیت از تمدن کهن پدران، روشن‌فکری و... نامگذاری کنند و در ذهن خود، آن امور باطل را به صورت حق تصور کنند. ولایت شیطان با ولایت شیاطین هیچ فرقی ندارند، ولایت شیاطین در واقع طبق آیه‌ای در قرآن به ولایت شیطان برمی‌گردد:﴿يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾. در آیه مذکور، شیطان و قبیله او را جمع بسته و به صورت شیاطین معرفی کرده است؛ زیرا سیاست‌گذار اصلی برای گمراه‌کردن انسان‌ها، همان شیطان است. افراد به جای اینکه تدبیر امور خود را به خدای متعال بسپارند، آن را با اطاعت از وساوس جنود شیطان در اختیار شیطان قرار داده‌اند؛ لذا مفسران می‌نویسند: "همه گمراهی‌ها و وسوسه‌ها منتهی به ابلیس (شیطان) می‌شوند"؛ "هر چه در برابر دستور خداست، حکم شیطان است".

پرسش مستقیم

• شیطان چگونه به دست امام مهدی کشته می‌‏شود؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

1. ابلیس
2. اتباع از شیطان
3. دام‌های شیطان
4. راه‌های مقابله با شیطان
5. صفات شیطان
6. فرجام شیطان
7. فلسفه وجودی شیطان
8. لشکر شیطان
9. لشکریان شیطان
10. متابعت از شیطان
11. متابعت گام‌های شیطان
12. وسوسه شیطان
13. وسوسه‌های شیطان
14. ولایت شیطان
15. پیروی خطوات شیطان
16. پیروی شیطان
17. کشته شدن شیطان

منابع

• فرهنگ شیعه
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
• حق‌جو، عبدالله، ولایت در قرآن

منبع‌شناسی جامع شیطان

• کتاب‌شناسی شیطان
• مقاله‌شناسی شیطان
• پایان‌نامه‌شناسی شیطان