موانع تربیت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تربیت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

موانع فردی

برخی از موانع تربیت، فردی‌ست که به اختصار از نظر رهبری معظم تبیین می‌شوند.

ضعف اراده

انسان دارای قوای ظاهری و باطنی متعددی است که با ضعف هر کدام در مسیر حق، انسان از ضعف اراده برخوردار می‌شود. قوای انسانی به دو قوه عامله و عالمه تقسیم می‌شود که به آنها عقل عملی و نظری می‌گویند. ضعف در هر بخش از قوای نفسانی انسان اعم از نباتی و حیوانی و انسانی، باعث ضعف در حقیقت ادراک وی و در نتیجه ضعف در اراده وی خواهد شد. رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، ضعف اراده انسانی را یکی از موانع حضور در عرصه‌های اجتماعی و رشد فعالیت‌های فردی می‌داند که مسلمانان باید با تکیه بر قدرت معنوی و اراده ناشی از ایمان و انسانیت این ضعف اراده را از بین ببرند.

غفلت

در تربیت اسلامی، یکی از موانع تربیت را غفلت معرفی می‌کنند. «غفلت» دارای مفهوم وسیع و گسترده‌ای است که هر گونه بی‌خبری از شرایط زمان و مکانی که انسان در آن زندگی می‌کند، واقعیت فعلی و آینده و گذشته خویش، صفات و اعمال خود، همچنین هشدارهایی که حوادث تلخ و شیرین زندگی به انسان می‌دهد را شامل می‌شود. مقام معظم رهبری غفلت را مایه نابودی تمام آرمان‌های اسلامی تربیتی می‌داند و نظر دارد که اگر مسلمانان در مسائل رفاه زندگی عمومی و ایجاد تسهیلات و رفع مشکلات غرق شوند و نسبت به معنویت و قرب الهی غافل شوند به ابهت و هیبت جوامع اسلامی ضربه خواهند زد.

تسویف و کار را به بعد انداختن

گاهی حالتی در انسان به وجود می‌آید که او خود می‌داند در کاری اشتباه می‌کند و قصد برگشتن از آن کار را هم دارد؛ اما گویی توان تصمیم‌گیری و اقدام کردن را از دست داده است و هرگاه تصمیم به بازگشت می‌گیرد، وسوسه می‌شود که هنوز فرصت بسیار است و خویشتن را به فردا وعده می‌دهد و انجام آن کار را به وقت دیگری موکول می‌کند. لحظه‌ها پشت سر هم می‌آیند و می‌روند و او اسیر کارهای دیگری است. این حالت، ممکن است هم در کارهای مادی پیش آید و هم در کارهای معنوی. به این حالت «تسویف» یا «مطال» گفته می‌شود. همان‌طور که «تسویف» در امور مادی و دنیوی، انسان را از تنگی وقت غافل می‌کند و از انجام آن کار بازمی‌دارد، در امور معنوی نیز باعث غفلت او از خدا، مرگ و قیامت می‌شود و از اعمال نیک باز می‌دارد. در آموزه‌های معصومان به شدت چنین حالتی تقبیح و به عواقب آن هشدار داده شده است. امام علی(ع) در دعای کمیل از این حالت به خدا شکایت کرده، می‌فرماید: «وَ خَدَعَتْنِي الدُّنْيَا بِغُرُورِهَا وَ نَفْسِي بِجِنَايَتِهَا وَ مِطَالِي»؛ «و دنیا مرا با غرور (و ظاهر فریبنده‌اش) فریفته است، و نفسم با جنایتش، و با مماطله‌کردنم (مرا بازداشته است)». معظم‌له با مغتنم شمردن سرمایه عمر انسانی، تسویف را یکی از موانع اصلی در تربیت اسلامی می‌داند و اگر تسویف ادامه پیدا کند و شخص در مسیر تربیت انسانی قرار نگیرد، وقت و سرمایه عمر او از بین می‌رود در حالی که وی هیچ قدمی برنداشته است.

فقر عاطفی

استعدادهای عاطفی در انسان سبب رشد بسیاری از کمالات در او می‌شود. این کمالات شامل امتیازاتی است که بر اساس دیگرخواهی در انسان به وجود می‌آید از قبیل محبت و دوستی، و فداکاری و از خود گذشتگی، عفو و گذشت، بذل و بخشش، همیاری و همکاری، دلسوزی و غم‌گساری و به طور کلی مقدّم داشتن دیگران برخود. بی‌وفایی، فراموشکاری، قدرناشناسی، احترام به هنگام نیاز، و بی‌اعتنایی به هنگام بی‌نیازی، خشونت و قساوت، تنها به فکر خود بودن و از دیگران بی‌خبر ماندن، و... همه وهمه نقایص روحی و اخلاقی مهمی هستند که ریشه در فقر عاطفی دارند. ایشان گرد هم آمدن، تجمع جسمانی و تبادل نظر و فکر و عاطفه و محبت و نفس این قضیه، برای مجموعه افراد و آحاد جامعه از جمله مسئولان و کارگزاران را امری خوب و لازم می‌داند که موجب از بین رفتن فقر عاطفی می‌شود.

موانع اجتماعی

دسته دیگری از موانع تربیت، موانع اجتماعی است که به مهم‌ترین آنها از دیدگاه مقام معظم رهبری اشاره می‌گردد.

بی‌توجهی والدین به فرزند

بی‌توجهی والدین به فرزندان از جمله موانع تربیتی محسوب می‌گردد که موجب پدید آمدن بچه‌های خجالتی با کاهش عزت نفس می‌شود. در کودکانی که به طور ذاتی خجالتی بوده یا از اعتماد به نفس کافی برای انجام مسئولیت‌های روزانه برخوردار نیستند، انتقاد یا سرزنش والدین و اطرافیان، پرورش مهارت عزت نفس را در آنها سرکوب می‌کند. باید توجه داشت برخی کودکان به طور ذاتی در دوران کودکی و به ویژه نوجوانی گوشه‌گیر یا خجالتی هستند و این ویژگی به معنای ناتوانی آنها در انجام مسئولیت‌ها نیست و در مقطعی از زمان این مشکل برطرف می‌شود. رهبر معظم انقلاب می‌خواهند از این نسلی که امروز مثل ماده خام و مثل ذخیره‌ای در اختیار یکایک ماست، آینده‌ای ساخته شود که آرمان‌های اسلامی و ملی و عظمت ایران و ایرانی محفوظ بماند؛ اگر اینها برای والدین و مربیان تربیتی مهم است و به آینده به معنای حقیقی کلمه اهمیت می‌دهند، پس بایستی به تربیت کودک و نوجوان خیلی بپردازند، درباره آن خیلی فکر کنند و اهمیت آن را خیلی بشناسند.

اختلاف والدین

اختلاف پدر و مادر بلای خانمان‌سوزی است که بر روح و روان فرزندان آثار بسیار منفی دارد. مقصود از اختلاف پدر و مادر، فقط درگیری فیزیکی نیست، بلکه مجادله‌های لفظی و صدای بلند نیز، اختلاف به شمار می‌رود. آن وقت که با همسر خود مجادله می‌کنید، اگر به چهره فرزند خود بنگرید، به وضوح آثار اضطراب را در چهره‌اش خواهید دید. در بسیاری از موارد، این اضطراب با رنگ‌پریدگی صورت او همراه می‌شود. کودکان خردسال، هنگام درگیری والدین، نزد آنها می‌آیند و با حالت التماس از آنها می‌خواهند که دعوا نکنند، اما کودکان بزرگ‌تر و نوجوانان، شاید نگرانی خود را ابراز نکنند و آن را در چهره نشان ندهند، اما در درون سرشار از التهابند و اضطراب تمام وجود آنها را فرامی‌گیرد. کودک به سبب اختلاف والدین مضطرب می‌شود؛ زیرا تلقی‌اش این است که این درگیری‌ها به جدایی والدین می‌انجامد و او سرگردان می‌شود و آینده‌ای مبهم و تاریک در انتظارش خواهد بود. از طرفی، در صورت بروز اختلاف بین پدر و مادر در انتظارات خود از فرزند، وقتی پدر یک مبنا دارد و توصیه‌ای می‌کند و مادر مبنای دیگری دارد و یا بالعکس، کودک مجبور است یکی را بپذیرد و چون پدر و مادرش را با هم دوست دارد و می‌خواهد خواسته هر دو را عملی کند، توان انتخاب یکی از دو مبنا را ندارد؛ لذا دچار التهاب درونی و تعارض می‌گردد.

بنابراین والدین باید بدانند که مشاجرات و مجادلاتشان در هر قالبی که باشد، آسیب‌های روانی زیادی را در کودک ایجاد می‌کند، که به مرور زمان تبعات منفی خود را در رفتار، گفتار و کردار کودک نشان خواهد داد. رهبر انقلاب ضمن پذیرش رشد علم و تکنولوژی پیچیده و مصنوعات فراوان در دنیای غرب، زندگی انسانی و خانوادگی آنان را آکنده از اضطراب‌ها، نگرانی‌های قتل‌ها، جنایت‌ها، افسردگی‌ها، وازدگی از زندگی مادی و معنوی، دوری از معنویت و فضیلت، پاشیده شدن اساس خانواده و از بین رفتن پیوند فرزندان با والدین می‌داند و توصیه می‌کند که مجادله‌های لفظی با همسر خود را کنار بگذارید. سرچشمه بسیاری از مجادله‌ها مسائلی پوچ و بیهوده است که با اندکی فداکاری و سعه صدر از سوی دو طرف، از بین می‌رود.

احساس ناامنی در خانواده

احساس امنیت عبارت است از احساس آزادی نسبی از خطر. این احساس وضع خوشایندی را ایجاد می‌کند و فرد در آن دارای آرامش جسمی و روحی است. ایمنی از عواطف و احساسات زیربنایی و حیاتی برای تأمین بهداشت روانی است. افراد ناامن، نامتعادل‌اند، شخصی که دائما احساس عدم امنیت، ترس و خطر از بیرون و درون خود می‌کند، نمی‌تواند انسان سالمی باشد. او با پرخاشگری یا اضطراب واکنش نشان داده و در دنیای ذهنی خود مدام در حال دفع کردن خطرات احتمالی است. روابط توأم با اعتماد در خانواده، احساس امنیت را بالا می‌برد، تأثیری که احساس ناامنی بر انسان دارد ایجاد حالت تنش و برانگیختگی و عدم تعادل است. احساس ناامنی یک احساس خالص، مجرد و محدود نیست، بلکه احساس پیچیده و مرکبی است که باید به عنوان یکی از صفات اصلی کل شخصیت انسان محسوب گردد. مقام معظم رهبری دل خوش، روح پرامید، وجود پر از سکینه و آرامش و اعتماد و تحرک در محیط خانواده را توفیقی از طرف خدای متعال به زن و مرد می‌داند.

عدم توجه به تفاوت‌های فردی

یکی از پدیده‌های طبیعی مشهود در تمام ساختارهای جوامع انسانی وجود تفاوت است. یک نظام آموزشی سالم، انسانی و کارآمد این تفاوت‌ها را به شکل طبیعی از توانایی‌ها و قابلیت‌ها دریافت و ادراک می‌کند. وجود تفاوت‌های فردی در میان افراد از نظر هوش، شخصیت، استعداد، پیشرفت تحصیلی، وضعیت اقتصادی و اجتماعی و قدرت یادگیری مطالب و... یکی از مهم‌ترین مسائلی است که مربیان با آن مواجهند؛ چراکه مربیان به تجربه دریافته‌اند که شیوه برخورد و پیروی از یک روش تدریس خاص نمی‌تواند برای همه دانش‌آموزان به طور یکسان مفید باشد. معظم‌له ضمن پذیرش تفاوت فردی افراد برنامه‌ریزی جمعی را عنایت بیشتری دارند و عدم توجه به تفاوت افراد باعث می‌شود که جمع نیز از یکدیگر گسسته شود.

اثر سوء همنشینی و معاشرت

اگر معاشرت را بزرگ‌ترین عامل تغییر رفتار بنامیم، سخنی به گراف نگفته‌ایم. «ما بابی در متون اسلامی داریم تحت عنوان مجالست، و تأثیر مجالست هم در جهت مثبت و هم در جهت منفی است. یعنی هم مجالست صالحان آثار نیک فوق‌العاده دارد، و هم مجالست بدان آثار سوء فوق‌العاده دارد. و این امری است که اجتناب‌ناپذیر است، انسان هرچه بخواهد به اصطلاح در دل خودش را ببندد و وقتی که می‌خواهد با کسی معاشرت کند خودش را چنان ضبط کند که از او اثری نگیرد، باز کم و بیش اثر می‌پذیرد؛ لذا پیغمبر اکرم(ص) فرمود: «الْمَرْءُ عَلَى دِينِ خَلِيلِهِ‌»، «هرکسی به دین دوستش است». مقصود این است که شما اگر کسی را دوست بگیرید، دین او را هم پذیرفته‌اید». مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان با ابراز نشاط و شادابی به علت همنشینی با دانشجویان، اثر معاشرت با افراد مختلف را متذکر شدند. و خصوصیت یک هم‌نشین خوب را علاوه بر طراوت معنوی و شادابی دینی، پرهیز از منهیات شرعی می‌داند.

منابع

1. لطفی و شعبانی، مقاله «نظام تربیتی اسلام»، منظومه فکری آیت‌الله العظمی خامنه‌ای ج۲