فطرت در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث فطرت است. "فطرت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

فطرت در قرآن | فطرت در حدیث | فطرت در نهج البلاغه | فطرت در کلام اسلامی | فطرت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل فطرت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• مراد از "فطرت" گونه آفرینش انسان است.
• قرآن کریم این کلمه را برای انسان و رابطه او با دین به کار می‌برد.
• فطرت با کلمه "صبغه" و "حنیف" نیز قرابت و ترادف معنایی دارد و از این رو، دین خدا را "فطرت الله" و "صبغة الله" و "آیین حنیف" نیز گویند. خداوند در عالم ذر از آدمی بر این دین فطری پیمان گرفته است. معمولًا به ویژگی‌های ذاتی و سرشت و خمیرمایه و نوع آفرینش جمادات، "طبع" و "طبیعت" گویند و ویژگی‌های ذاتی حیوانات را "غریزه" خوانند؛ اما برای انسان از کلمه "فطرت" سود می‌جویند. در دیدگاه قرآنی، در سرشت انسان، ویژگی‌هایی نهفته است که انسانیت او وامدار آنها است. فطرت، راهنمای انسان به سوی خدا است.

معرفت فطری

• در اینکه آیا انسان از شناخت فطری بهره‌مند است یا نه، اختلاف نظر وجود دارد. قرآن کریم، از سویی ضمیر آدمی را در آغاز تولد، تهی از هر چیز می‌داند و از سویی دیگر رسالت دین را "تذکر می‌شمارد و وحی الهی را "ذکر" می‌خواند. مراد از تذکر فطری در قرآن، "تذکر افلاطونی" نیست. مراد این است که برخی شناخت‌ها نیازمند آموزش و استدلال نیستند. این شناخت، به گونه فطری و بدیهی است. تنها از گذر آن است که جهان‌بینی انسان پا می‌گیرد.
• در اینجا لازم است میان فطری احساسی و فطری ادراکی فرق نهاد. منطق شناسان، فطری مورد نظر ما را- که به ادراک آدمی ربط ندارد- "وجدانیات" می‌خوانند. این وجدانیات، از گذر حس باطن درک می‌شوند. امور فطری همگانی‌اند و پیرو شرایط تاریخی و جغرافیایی نیستند و از نهان آدمی شنیده می‌شوند و نیازمند آموزگار بیرونی نیستند و چون با نهاد انسان عجین‌اند، از میان نمی‌روند.

خداشناسی فطری

• توجه به ماورای طبیعت و ایمان به مبدأ، از گرایش‌های فطری آدمی است و از درون او مایه و پایه می‌گیرد. روان شناسان، چهار گرایش عالی را در وجود آدمی بازشناخته‌اند:

1. حقیقت‌جویی؛
2. زیبایی‌خواهی؛
3. گرایش به خیر و فضیلت؛
4. عشق و پرستش. گرایش اخیر، همان است که قرآن با عنوان "فطرت الله" از آن یاد می‌کند و بر یکتاپرستی- به عنوان آیین فطری انسان- اشارت می‌برد. کاوش‌های بیرونی نیز گواهی می‌دهند که این گرایش در همه انسان‌ها وجود دارد. قرآن از توحید فطری فراوان یاد می‌کند و به یاد می‌آورد که اگر از مشرکان بپرسید، چه کس آسمان‌ها و زمین را آفریده است، می‌گویند: "الله!" و اگر بپرسید چه کس شما را آفریده است، پاسخ می‌گویند: "الله!" و اگر بپرسید زمان و آنچه در آن است، از آنِ کیست، خواهند گفت: "الله!" این بدان سبب است که خداشناسی، از امور فطری انسان است و بدیهی و ضروری است و نیازمند استدلال نیست.

دلایل خداشناسی فطری

• دلایل و شواهد فراوانی در دست‌اند که گواهی می‌دهند خداشناسی از امور فطری است:

1. واقعیت‌های تاریخی: در تاریخ و جامعه‌شناسی، ثابت شده است که همه جوامع انسانی همواره به نوعی دین پایبند بوده‌اند.
2. شواهد باستان‌شناسی: از انسان‌های روزگاران بسیار کهن، آثاری بر جای مانده است که حکایت از اعتقاد آنان به خدا و اصل معاد دارد. دفن لوازم شخصی و زندگی و سفر همراه مردگان، مومیایی کردن مردگان و ساختن مقبره‌ها و بناهایی همچون اهرام مصر بر سر گورها، نشانه‌هایی از اعتقاد انسان روزگار گذشته به معاد است.
3. مطالعات و کشفیات روان‌شناختی: چنان که پیش این اشارت رفت، پرستش از گرایش‌های بنیادی و ذاتی انسان است و دانش روان‌شناسی آن را تأیید می‌کند.
4. ناکامی تبلیغات ضد دینی: با اینکه در دوره‌هایی از تاریخ زندگی انسان، برخی کوشیده‌اند علیه دین تبلیغ کنند و گرایش به دین و دینداری را از جان انسان بزدایند، فروغ دین هیچ‌گاه به خاموشی نرفته است. ناکامی تبلیغات شدید جهان غرب علیه دین در قرون‌ میانه، از شواهد این مدعا است.
5. شواهد شخصی: انسان‌ها، هنگام مواجهه با سختی‌ها و خطرها و ترس و هراس، آن گاه که از اسباب ظاهری امید می‌کننَد، نیرویی در وجودشان جان می‌گیرد و به کسی توجه می‌کنند که مبدأ همه چیز است و در هر هنگام و مکانی می‌تواند بیچارگان را پناه دهد و دستشان را بگیرد. همه انسان‌ها- هر چند به ظاهر، وجود خدا را نپذیرند- وقتی به سختی می‌افتند و در تنگناها گرفتار می‌آیند، به درون خویش باز می‌گردند و احساس می‌کنند که هنوز امیدی هست. وجود امید، بدون باور به وجود امیددهنده امکان‌پذیر نیست و این نشان می‌دهد که انسان به گونه فطری خداجو و خداشناس است.
6. گواهی دانشمندان: بسیاری از دانشمندان جهان معترف‌اند که خداشناسی از درون آدمی جوشیدن می‌گیرد و از نهان بر می‌خیزد: "سرچشمه زندگی مذهبی، دل است و قبول هم داریم که فرمولها و دستورالعملهای فلسفی، مانند مطلب ترجمه شده‌ای است که متن اصلی آن، به زبان دیگری است".

فطرت در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

• فطرت، حقیقت غیر اکتسابی است که در وجود هر انسانی به ودیعه نهاده شده است. براساس همین فطرت یا سرشت است که انسان به صورت تکوینی به وجود و وحدت الهی مذعن و معترف است. فطریات وجود انسان در دو قالب ادراکات و گرایش‌ها تحقق می‌‌یابند.
• از جمله مباحثی که استاد مطهری فوق‌العاده مورد توجه خود قرار داده، مسئله فطرت است. او انسان‌شناسی اسلامی را در قالب نظریه فطرت پایه‌ریزی نمود و آن را محور اندیشه و نظریه‌پردازی خود می‌‌دانست؛ حتی وقتی از استاد سؤال شد که هر فیلسوفی در یک زمینه تخصص دارد، تخصص شما چیست؟ در جواب می‌‌گوید: من فیلسوف فطرت هستم. ایشان در یک‌جا از مسئله فطرت به ام‌المسائل و در جای دیگر به اصل مادر در مسائل کلامی تعبیر می‌‌کند.
• مجموعه نظریات ایشان در حوزه فطرت و مباحث مرتبط با آن را همراه برخی مباحث تکمیلی دیگر ترسیم می‌‌کنیم.:

معنای فطرت

• "فطر" یعنی ابتدا و اختراع، و به معنای خلقت ابتدایی است. مقصود از خلقت ابتدایی که به آن "ابداع" هم می‌‌گویند، خلقت غیر تقلیدی است. ازاین‌رو کار خدا فطر، ابداع و نوآوری است.
• "فطرت" در اصطلاح دینی یعنی خلقت بدیع و بی‌سابقه؛ زیرا ابداع و نوآوری بشر براساس پیش‌زمینه است، اما خلقت خداوند بدون تقلید و پیشینه است. ماده "فطر" در قرآن نیز به معنای ابداع، یعنی آفرینش بدون سابقه آمده است.

فرق فطرت با غریزه

• فطرت امری تکوینی، یعنی جزو سرشت انسان و امری است که از غریزه آگاهانه‌تر است. فرقی که فطریات با غریزه دارد این است که غریزه در حدود مسائل مادی زندگی حیوان است و فطریات به مسائل انسانی مربوط می‌‌شود.

حقیقت فطرت

• مقصود از فطرت، عقل نیست، بلکه مقصود دل است؛ یعنی انسان به حسب ساختمان خاص روحی خود، خداخواه و خداجو آفریده شده است. خداجویی، خداخواهی و خداپرستی در انسان به صورت یک ویژگی آمیخته به وجود او نهاده شده است؛ همچنان که غریزه جستجوی مادر در طبیعت کودک قرار داده شده است.
• غریزه خداخواهی و خداجویی نوعی جاذبه معنوی است میان کانون دل و احساسات انسان از یک طرف، و کانون هستی، یعنی مبدأ اعلا و کمال مطلق؛ نظیر جذب و انجذابی که میان اجرام و اجسام موجود است. انسان بدون آنکه خود بداند، تحت‌تأثیر این نیروی مرموز قرار دارد.

مصداق فطرت

• در فطرت هر کسی احساس و تمایلی وجود دارد که این احساس و تمایل، خودبه‌خود انسان را به سوی خدا می‌‌کشاند. از این جهت مَثَل خدا و انسان، مَثل مغناطیس و آهن است. چنین جاذبه‌ای میان انسان و آن حقیقتی که نامش خداست، وجود دارد.
• در وجود انسان تمایلی عالی به پرستش وجود دارد. تأمین و ارضای این میل معنوی، اقتضا می‌‌کند که انسان خودش را با حقیقتی وابسته و پیوسته بداند و مایل است به آن حقیقت نزدیک شود؛ از زندان "خودی" خارج گردد و به سوی او برود. بر این اساس، در دل انسان، یعنی کانون تمایلات و احساسات او، پایه خداشناسی تعبیه شده است.

انواع فطرت

• انسان دارای دو نوع فطرت است که البته مانعة‌الجمع نیستند:

1. فطرت ادراکی: بدان معنا که دین، به خصوص اصل توحید از نظر فکری برای بشر فطری است؛ یعنی عقل انسان بالفطره آموزه‌های دینی، به خصوص مبانی توحیدی را می‌پذیرد و به تعلیم و تعلم نیازی نیست. معنای فطری بودن این آموزه‌ها یا مبانی توحید این است که این امور یا بدیهی اولی هستند، یا از قضایایی که اگر بر آنها دلیل هم مطالبه شود، همواره همراه دلیل است. نه‌تنها خداشناسی، بلکه اصول اولیه تفکر بشر مانند ارزش داشتن علم، فکر و فلسفه فطری است.
2. فطرت احساسی یا گرایشی: یعنی احساسات و تمایلات انسان، وی را به سوی خدا و پرستش او و به سوی دستورها و آموزه‌های دین می‌‌کشاند.

• در حقیقت فطرت انسان طالب کمال‌خواهی است. انسان از آن جهت به عشق به امر متعالی و مقدس، حقیقت‌جویی و فضیلت‌طلبی و بلکه همه تمایلات عالی تمایل دارد که از مصادیق کمال‌خواهی‌اند؛ و انسان هم مصادیق وجودی کمال را می‌‌پسندد و طالب است.

فطرت و تغییر

• فطرت به صورت یک استعداد در انسان، مانند هر استعداد دیگری قابلیت رشد دارد؛ همان‌طور که ممکن است ضعف و نقص پیدا کند؛ به گونه‌ای که حتی ضد تمایلات فطری بر انسان تحمیل شود.
• چنانچه انسان فطرت را رشد دهد، صورت ملکوتی انسانی خود را رشد داده است؛ یعنی همان‌طور که از نظر جسم و بدن در قالب انسان است، از نظر روح و ابعاد معنوی هم انسان خواهد بود. البته ممکن است درست در جهت عکس نیز باشد؛ یعنی انسان ضد فطرت خود رفتار کند. در این حالت صورت ضد فطرت در او منقش می‌‌شود.
• در قرآن کریم آمده است: ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا﴾. در روایات آمده است که در قیامت برخی به صورت سگ، بعضی به صورت خوک و هر گروه به صورت ملکات حیوانی محشور می‌‌شوند. این امر بر این اساس است که فطرت را هم می‌‌توان مسخ کرد و هم می‌‌توان رشد داد.
• نکته مهم در مسئله فطرت از نگاه قرآن و روایات، جنبه عمومی و فراگیر آن است. معروف‌ترین أیه دراین‌باره که به آیه فطرت معروف است، آیه شریفه ﴿فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ﴾ است.
• این آیه علاوه بر اینکه با لفظ ﴿لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ﴾ بر ثبات و تغییرناپذیری فطرت تصریح می‌‌کند، با به کار بردن واژه "ناس" به عمومیت آن نیز اشاره می‌‌کند. در احادیث متعددی نیز بر جنبه عمومی فطرت تأکید شده است؛ چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود: هیچ فرزندی به دنیا نمی‌آید، مگر همراه فطرت.
• امام علی(ع) هم در حدیثی می‌‌فرماید: خداوند قلب‌ها را بر فطرتشان سرشت. امام صادق(ع) نیز فرمود: خداوند انسان‌ها را بر فطرتی آفرید که بر آن مفطور ساخته بود.
• معروف‌ترین دیدگاه تجربه‌گرایانه دنیای غرب که در جایگزینی فطرت الهی طرح و مبنای فکری برخی نظریات اومانیسمی و دین‌ستیزانه شد، تئوری "لوح سفید" جان لاک، دانشمند تجربه‌گرای انگلیسی است. از منظر لاک، فاهمه انسان در آغاز آفریده شدن همانند لوح صافی است که ذاتاً از همه چیز عاری است؛ ولی به محض دیدن پدر و مادر و اشیای اطراف، تصورات بسیطی را کسب می‌‌کند و در مرحله دوم با توجه به پی بردن به ارتباط میان برخی پدیده ها، به مفاهیم و تصدیقات جدیدی پی می‌‌برد. از این رو از نگاه جان لاک هیچ اندیشه یا اصل فطری وجود ندارد.
• وی آموزه‌های افلاطونی و دکارتی را در زمینه تصورات فطری مضحک و بی‌پایه می‌‌دانست؛ زیرا معتقد است اگر بگوییم تصورات فطری مانند تصور علت یا تصور خدا یا تصور جوهر، موجود باشند، باید کودکان، وحشیان و مردم بی‌فرهنگ از آغاز تولد مانند فیلسوفان دارای چنین تصوراتی بوده، نسبت به وجود آنها آگاه باشند. او همه چیز را در تجربه‌های واقع شده در لوح سفید منحصر می‌‌دانست. البته این دیدگاه با نقدهای زیادی از جمله در دنیای غرب روبه‌رو شد.

منابع

• فرهنگ شیعه
• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: