روش‌های تفسیری

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تفسیر قرآن است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

روش‌های تفسیر قرآن

تفسیر از ریشه فَسرَ به معنای هویدا کردن معنا، بیان و توضیح و کشف مدلول کلام با کلامی واضح‌تر است. برخی آن را مقلوب سَفر به معنای «روشن شدن» دانسته‌اند: ﴿وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ﴾. تفسیر را به معنای تَفسِرَه (اسمی است برای چیزی که پزشک به وسیله آن بیماری را تشخیص می‌دهد؛ نگاه به ادرار بیمار برای شناسایی بیماری) و نیز فسرت النور به معنای «مخلوط شدن آهک با آب برای تجزیه اجزای آن» نیز دانسته‌اند. واژه تفسیر، هم به معنای کشف حسی و هم در کشف معنای معقول استفاده می‌شود. تفسیر در اصطلاح به معنای کشف معنای آیات و الفاظ قرآن است و علمی است که از احوال قرآن از جهت دلالتش بر مراد خدا به اندازه توان بشر بحث می‌کند.

روش‌های تفسیر، شیوه‌هایی است که از آنها برای کشف معانی الفاظ و آیات قرآن استفاده می‌شود و مفسر برای رسیدن به مراد کلام خدا، آنها را به استخدام می‌گیرد. تفسیرپژوهان، روش‌های تفسیر قرآن را متعدد دانسته و هر یک به روش خود، قرآن را تفسیر کرده‌اند. برخی شمار روش‌های تفسیری را تا پانزده نوع رسانده‌اند. اما واقعیت این است که میان «روش»ها و «جهت‌گیری‌»های تفسیری، خلطی پنهان صورت گرفته است. روش‌های تفسیری با رویکردهای تفسیری تفاوت ماهوی دارند. اگر روش را وسیلهٔ کشف معنا بدانیم، ضرورتاً با جهت‌گیری و رویکرد مفسر به قرآن، برای اثبات نظرهای ویژه‌ای که وی آنها را دنبال می‌کند، متفاوت خواهد بود. جهت‌گیری‌ها اگرچه متنوعند، چه بسا از روشی واحد در تفسیر پیروی کرده باشند. مفسران، به رغم دارا بودن گرایش‌های فکری گوناگون از یک روش بهره می‌گیرند. رویکردها و جهت‌گیری‌ها در تفسیر فراوانند، اما روش همواره یکی است. به عنوان نمونه رویکردهای فقهی، اجتماعی، تربیتی، کلامی و حتی برداشت‌های علمی از قرآن، تحت تأثیر پیشرفت علوم و یا بر اساس نیاز، همه برخاسته از ذائقه، گرایش و علاقه‌مندی مفسران است. این‌همه در صورتی به تفسیر، به معنای واقعی آن، خواهد انجامید که روش و مبانی تفسیر در آنها رعایت شود و در چهارچوب‌های پذیرفته شده باشد. با این دیدگاه، روش‌های معمول در تفسیر امام محدود خواهد شد. قبل از ورود به بحث روش‌های تفسیر از دیدگاه امام علی(ع)، توجه به چند نکته لازم است:

1. در جوامع روایی شیعه و سنی، صدها روایت از امام علی(ع) در تفسیر قرآن و یا در موضوعاتی ناظر به آن نقل شده است. بررسی سندی و دلالی مبسوطِ هر یک از آنها فرصتی دیگر می‌طلبد. در این مختصر بدون پرداختن به تبارشناسی اسناد روایات، تنها روایاتی گزینش شده‌اند که در صدد تفسیر آیه، آیات و یا پاره‌ای از یک آیه‌اند؛ با این ویژگی که ظاهر آیات، پذیرای تفسیر روایی باشند. بنابراین، فقط به روایت‌هایی توجه شده است که با سیاق و فهم متعارف سازگارند و در روایات دیگر جایگاهی برای طرح نیافته‌اند.
2. مباحث بر اساس قرآن و قرائت موجود مطرح شده است.
3. مطالعه تاریخ تفسیر قرآن نشان می‌دهد که رویکرد به تفسیر در دوره نخست، بیشتر شامل تعیین مصداق و حمل آیات بر موارد خاص از قبیل اقوام، رخدادها، اشخاص و مفاهیم عینی یا ذهنیِ شناخته شده، آن هم به اختصار بوده است. گسترش اسلام در مناطق غیر عرب‌نشین و ورود علوم عقلی به جامعه اسلامی، به تدریج تفسیرنگاری را به سمت تفصیل و طرح بحث‌های پیچیده عقلانی و کلامی سوق داد.

روایات تفسیری نقل شده از امام علی(ع) و سایر معصومان(ع) معلوم می‌کند که تفسیر ایشان از قرآن، بیش‌تر تعیین مصداق، آن هم به گونه‌ای گزیده، بوده است. شاید بساطت ذهنی مکلفان و اینکه می‌خواستند تکلیفشان را به راحتی بدانند و یا از حقیقتی به صورت ملموس آگاه شوند، چنین واقعیتی را رقم زده است. استخراج روش تفسیری امام علی(ع) از میان انبوهی از سخنان نقل شده از ایشان، که غث و سمین در آنها وجود دارد، دشوار است. به علاوه محتوای این روایات ممکن است نه ناشی از فهم متعارف، بلکه مبتنی بر علم لدنی و آموزه‌های الهامی باشد. به رغم چنین واقعیتی از روایات استفاده می‌شود که صحابه پیامبر(ص)، از جمله امام علی(ع)، در تفسیر آیات به لغت و عادات عرب، احوال یهود و نصارا در جزیرة العرب، شأن نزول و قوه فهم آیات توجه می‌کرده‌اند. روی سخن امام با مردمی بوده است که برای مفاهمه، از ادبیات و الفاظی شناخته شده بهره می‌گرفته‌اند. کسانی نیز بوده‌اند که به کلام الهی خُرده گرفته و با همان فهم عرفی، ناسازگاری‌هایی -به زعم خود- در قرآن یافته‌اند. امام در تخاطب با مردم و نیز برای اقناع آنان باید از ادبیاتی بهره می‌گرفت که برای آنان قابل فهم باشد. با توجه به این مطلب است که می‌توان از روایات نقل شده از امام علی(ع) روشی برای تفسیر قرآن استخراج کرد؛ اگرچه همه اقوال تفسیری آن حضرت بر روشی خاص قابل تطبیق نیست. به هر حال، روش‌هایی که در چارچوب فهم عرفی می‌توان با آنها معنا و مراد آیات را به دست آورد، به شرح ذیل است:

تفسیر قرآن با قرآن

در این روش، آیات به کمک آیات دیگر تبیین می‌گردد. گاه در قرآن، بنا به دلایلی، آیه و یا آیاتی به اجمال یا به اختصار آمده است و آیات دیگر از آنها، رفع اجمال کرده و تفصیل داده‌اند؛ مثلاً در سوره واقعه آیه ﴿وَكُنْتُمْ أَزْوَاجًا ثَلَاثَةً * فَأَصْحَابُ الْمَيْمَنَةِ﴾ و آیه ﴿...أَصْحَابُ الْمَشْأَمَةِ﴾ با ﴿السَّابِقُونَ...﴾. تفصیل داده شده است. نیز مضمون موجود در آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ﴾ با آیه ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا﴾ تبیین شده است. برای به دست آوردن حکم نهایی قرآن درباره یک موضوع، آیات مطلق بر مقید و عام بر خاص، حمل می‌شود؛ مثلاً در آیه سوم سوره مجادله درباره کفاره به صورت مطلق از ﴿تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ﴾سخن رفته است و در آیه نود و دوم سوره نساء، به «مؤمنة» مقید شده است. در آیه دویست‌وپنجاه‌وچهار سوره بقره ﴿يَوْمٌ لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ﴾دوستی در قیامت، به صورت عام نفی شده است، و در آیه شصت‌وهفت سوره زخرف، این دوستی به اهل تقوا اختصاص یافته است: ﴿الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ﴾.

در روش تفسیر قرآن با قرآن، آیات متشابه با آیات محکم تفسیر می‌شوند. آیاتِ دارای موضوع واحد، با قرارگرفتن در کنار هم تجزیه و تحلیل می‌شوند و با استفاده از قرائن و شواهد، دستور نهایی از آنها استخراج می‌شود (تفسیر موضوعی). در موضوعات و احکامی که دارای آیات متعددند و در هر یک از آنها قیودی ذکر شده است، وقتی می‌توان یقین کرد که حکم قرآن به دست آمده که به همه این قیود توجه شود. ملاحظه آیات متناظر و توجه به قیود و اشارات آیات است که به تفسیر معنا می‌بخشد. چشم‌پوشی از این روش، مفسر را از حقیقت دور می‌کند و رهاورد آن را نمی‌توان تفسیر (کشف معنا و مراد) نامید. این روش از دوران نزول وحی آغاز شد و در میان صحابه پیامبر(ص) رایج بود. پیامبر(ص) نیز از این روش سود جسته است و می‌توان آن حضرت را آغازکننده این روش دانست. بنا بر اخبار نقل شده، امام، خود، آیاتی از قرآن را با آیاتی دیگر تبیین کرده است. به چند نمونه اشاره می‌کنیم:

۱. امام در تفسیر آیه ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ * صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ﴾، فرموده است: «اینان، پیامبران و صدیقانی هستند که خداوند قبل از ما به آنها نعمت داده است». این بیان به احتمال قوی برگرفته از آیه ﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ﴾ است؛ چنان‌که در تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) همین معنا آمده است.

۲. وقتی درباره آیه ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ -که پاسخ خداوند به خواست ابراهیم(ع) مبنی بر قرار دادن امامت در نسل وی است - پرسیده شد؛ امام جواب داد که مراد از الظالمین مشرکانند، و آن‌گاه از قرآن شاهدی آورد که در آن از شرک، به ظلم تعبیر شده است: ﴿إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ﴾.

۳. امام با استناد به آیه ﴿فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُولُو الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ﴾، صبر را بر متولیان امور، واجب دانسته است. امام علی(ع) این حکم را از آیه فوق به اضافه آیه ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ﴾، که در آن پیامبر(ص) اسوه مؤمنان معرفی شده، به دست آورده است.

۴. امیر مؤمنان(ع) در کلامی به قرینه آیه‌ای، سِر (مخفی) را کثیر معنا کرده و فرموده است: هر کس خدا را پنهانی یاد کند، او را بسیار یاد کرده است. منافقان، خدا را آشکارا یاد می‌کردند نه پنهانی، خداوند درباره آنها فرمود: ﴿يُرَاءُونَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلَّا قَلِيلًا﴾.

تفسیر نقلی

تفسیر قرآن با خبر، که به «تفسیر مأثور» شهرت دارد، در میان مفسران اجماعی است؛ حتی کسانی، یگانه روش صحیح تفسیر قرآن را تفسیر مأثور دانسته‌اند. اینان بر این باورند که کتاب خدا، جز از طریق اهل عصمت قابل فهم نیست. صاحب الحدائق الناظره، ضمن نقل نظر قائلان به امکان فهم قرآن با استفاده از روایت و مخالفان آن، می‌گوید: «اخبار منع دلالت می‌کند که فهم قرآن، مخصوص به امامان(ع) است». طرفداران این نظریه، به روایاتی نظیر «إِنَّمَا يَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ» استناد می‌کنند. ثقة الاسلام کلینی در الکافی بابی را به همین موضوع اختصاص داده است. شیخ طوسی نیز با تمسک به حدیث ثقلین گفته است: «تفسیر قرآن جز با خبر صحیح نبوی، درست نیست».

تفسیر مأثور، از صدر اسلام و به خصوص از دوران تدوین تفسیر، متداول‌ترین روش در تفسیر قرآن کریم بوده است. در این روش قرآن با استفاده از کلام رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) و صحابه و حتی تابعان تفسیر می‌شود. پاره‌ای، تفسیر مأثور را هرگونه نقل، اعم از خود قرآن، سنت و قول صحابه دانسته‌اند. هر نوع نقل رسیده از صدر اسلام، اعم از قول معصوم(ع)، قول لغوی و یا مورخ را که حوادث مربوط به آیات را بازگو کرده و آنها را با ذکر شواهد و قرائن توضیح می‌دهد، می‌توان تفسیر مأثور دانست. در عین حال، صاحب‌نظران درباره این موضوع که تفسیر مأثور، خود از چه روشی برای فهم کلام خدا بهره می‌برد، کمتر دقت و گفت‌وگو کرده‌اند. گویا این موضوع برای مفسران به قدری قطعی و روشن بوده است که نیازی به دقت در آن احساس نکرده‌اند و اگر روایتی تفسیری را از شرایط لازم برخوردار می‌دیدند، آن را پذیرفته و به اقتضای مفاد آن، آیه و یا آیاتی را تفسیر می‌کردند.

قبول کلام معصوم(ع) در تفسیر، همانند معارف دینی دیگر، برخاسته از تعبد دینی است؛ همین تعبد است که پذیرش سخن معصومین(ع) را آسان کرده است؛ اگرچه دلیل آن، روشن و مبرهن نباشد. این واقعیت در سخنان نقل شده از رسول خدا(ص)، عموماً و در روایات منقول از امام علی(ع) در تفسیر بعضی از آیات، خصوصاً، کاملاً مشهود است. به این نمونه‌ها توجه کنید:

1. پیامبر اکرم(ص) ﴿الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ﴾ را به یهود و ﴿الضَّالِّينَ﴾ را به نصارا تفسیر کرده است؛
2. ﴿وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى﴾ را نماز عصر دانسته است؛
3. ﴿أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ﴾ را به تیراندازی تفسیر کرده است؛
4. ﴿يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ﴾ را به روز قربانی و ﴿كَلِمَةَ التَّقْوَى﴾ را به کلمه ﴿لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ تفسیر کرده است؛
5. درباره ﴿لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا﴾ فرموده است: «رؤیای صادق است که شخص صالح می‌بیند و یا دربارۀ او دیده می‌شود».
6. در تفسیر ﴿مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ فرموده است: «مقامی است که با آن امت، شفاعت می‌شود».

دقت در این نقل‌ها نشان می‌دهد که این تفاسیر، مبتنی بر لغت، شأن نزول و وجوه و احتمالات و... نیست. پشتوانه پذیرش چنین تفسیرهایی، پذیرش پیامبر(ص) به عنوان مبین آیات الهی و تعبد به قول آن حضرت است. آن‌چه سخنان پیامبر(ص) را در تبیین کلام الهی حجت کرده، این است که خداوند وی را به شرح کتاب خود فرمان داده است. همچنین سرمنشأ سخنان پیامبر(ص) علم اعطایی خدا است و در نتیجه، از جایگاهی ممتاز و معتبر برخوردار است. امیر مؤمنان(ع) و عترت پیامبر(ص) نیز چنین‌اند. امام به دلیل حضور دائمی در کنار پیامبر(ص) به یقین، شایسته‌ترین کس برای نقل سخنان و تعالیم پیامبر(ص) از جمله در موضوع قرآن است. علی(ع) تفسیر آیات بسیاری را از رسول خدا(ص) نقل کرده و یا به کلمات آن حضرت در تفسیر استناد جُسته است. نمونه‌هایی از آن سخنان را می‌آوریم:

1. امیر مؤمنان(ع) نقل کرده است که گروهی از مؤمنان به پیامبر(ص) گفتند: «اگر بتوانی کسانی را به مسلمان شدن وادار کنی، بر شمار مسلمانان افزوده می‌شود و توانمان افزایش می‌یابد». پیامبر(ص) فرمود: «من چیزی را که درباره آن فرمانی به من نرسیده است، به خدا نسبت نمی‌دهم. من از کسانی نیستم که چیزی را به خود نسبت بدهم که دارای آن نیستم». آن‌گاه خداوند این آیه را در تأیید کلام پیامبر(ص) نازل کرد: ﴿وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ﴾. سپس پیامبر فرمود: «اگر با آنان چنین کنم، استحقاق ثواب و مدحی نخواهند داشت، ولی من از شما می‌خواهم که آزادانه و بدون اجبار ایمان بیاورید».
2. امام نقل کرده است که روزی جمعی از یاران پیامبر(ص) در مسجد آن حضرت بودند. عبدالله بن ام‌عبد آیاتی از سوره ابراهیم را تلاوت کرد تا به آیه ﴿وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ﴾ رسید؛ پیامبر(ص) فرمود: «مراد از ایام الله، نعمت‌های خدا است».
3. از علی(ع) سؤال شد: «مراد از ﴿سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾ چیست؟» پاسخ داد: «پیامبر(ص) فرمود: مراد، محبت در دل‌های مؤمنان و فرشتگان مقرّب است. ای علی، خدا به مؤمن سه چیز عطا کرده است، محبت، حلاوت و مهابت در دل‌های صالحان».
4. علی(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده است که منظور خداوند از آیه ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾ این است که پاداش کسی که به او نعمت توحید دادم، جز بهشت نیست.
5. امام علی(ع) از رسول خدا(ص) پرسید: «در آیه ﴿لَكِنِ الَّذِينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ﴾ غرفه‌ها برای چه ساخته شده‌اند؟» پیامبر(ص) پاسخ داد: «خداوند، آنها رابا دُر و یاقوت و زبرجد برای اولیای خودساخته است. سقف‌های آن از طلا است که نقره‌کاری شده است. هر غرفه هزار در از طلا دارد و بر هر در فرشته‌ای است و در آنها فرش‌ها (متکاها)یی گسترده است».
6. امام علی(ع) فرموده است: «آیا شما را آگاه کنم از آیه‌ای در کتاب خدا که پیامبر(ص) ما را از آن آگاه کرد؟ پیامبر خدا(ص) آیه ﴿وَمَا أَصَابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ﴾ را تلاوت کرد و آن‌گاه فرمود: یا علی آن را برای تو تفسیر می‌کنم. بیماری، عقوبت و بلایای دنیایی دست‌آورد خود شما است. خداوند، کریم‌تر از آن است که عقوبتی که آن را در دنیا از شما برداشته در آخرت بازگرداند. خداوند حلیم‌تر از آن است که پس از عفو، عقوبت کند».
7. امام علی(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده است که منظور از آیه ﴿فِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ﴾ «باران» است.
8. مطابق نقل علی(ع)، پیامبر(ص) خطاب به او فرموده است: «آیا سخن خدا را شنیده‌ای: ﴿أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾؛ همانا آنان، تو و شیعیان تو هستند. وعده‌گاه من و شما در کنار حوض کوثر است».
9. علی(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده است که منظور از غیر الارض در آیه ﴿يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ﴾ زمینی سفید است که در آن گناهی رخ نمی‌دهد و خونی ریخته نمی‌شود.
10. علی(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده است که منظور از آیه ﴿وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ﴾ گفتن «لا اله الا الله، الله اكبر، سبحان الله الحمد لله لا حول و لا قوة الا بالله» است.
11. علی(ع) از پیامبر(ص) نقل می‌کند که منظور از کنز (گنج) در آیه ﴿وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ﴾ ذکری مخصوص است که در لوحی نوشته شده است: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ‌- وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ...».
12. امام نقل می‌کند که از پیامبر(ص) شنیدم که درباره ﴿وَأَطْعِمُوا الْقَانِعَ وَالْمُعْتَرَّ﴾ فرمود: «قانع» کسی است که در دخلش قناعت می‌کند و «معتر» فقیری است که از اظهار نیاز و تکدی پرهیز کند.

تفسیر معناشناختی

قرآن به زبان عربی نازل شده است که همانند سایر زبان‌ها، از ادبیات و ساختاری مخصوص سامان یافته است. فهم هر متن عربی و از جمله قرآن، تابع قواعد آن زبان و معناشناسی واژه‌ها است. توجه به ریشه و اشتقاق، واژه‌ها، هیئت کلمات و ترکیب جملات، استعاره، کنایه، تمثیل حقیقت و مجاز، علاقات لفظی و قطع و وصل‌های کلام از جمله نکاتی است که در فهم دقیق متن دخالت مستقیم دارد. راغب اصفهانی در مقدمه مفردات الفاظ القرآن می‌نویسد: مفسر، پیش از هر چیز، نیازمند علوم لفظی است و از جمله علوم لفظی تحقیق الفاظ مفرد است. به دست آوردن معانی مفردات الفاظ در فهم قرآن همانند خشت زیربنای ساختمان است. قرآن در اواخر قرن ششم میلادی به زبان عربی نازل شد و مخاطبان آن، در درجه نخست مردم جزیرة العرب بودند که آداب رسوم و فرهنگ ویژه خود داشتند. مفاهمه درست، چنین اقتضا می‌کرد که قرآن، به زبان و ادب مخاطبان عرضه گردد و چنین هم شد. بافت زبانی و وجود آداب و رسوم خاص در آن دیار، از قرآن، کتابی ویژه ساخته است. کم نیستند مسائل مربوط به جزیرة العرب و دوران نزول قرآن که ناظر به همانان است و یا به صورت مستقیم به ایشان مربوط می‌شود. بی‌شک فهم درست آیات، مستلزم توجه دقیق به این ادبیات و ساختار و بلکه احاطه کامل به آن است. روشی که تفاسیر کهن مثل جامع البیان عن تأویل آی القرآن و مجمع البیان دنبال کرده‌اند -در حالی که در جامعه غیر عرب تألیف شده‌اند- هیچ تردیدی باقی نمی‌گذارد که مؤلفان آنها، فهم دقیق آیات را به فهم درست ادبیات دوران نزول وابسته می‌دانسته‌اند. در تفاسیر قدما تمسک به اشعار دوران جاهلی برای فهم درست آیات رایج و مشهود است.

از عمر بن خطاب نقل شده است که وی مردم را برای دوری از گمراهی به دیوان عرب (شعر دوران جاهلی) سفارش می‌کرده است. همچنین در تفسیر معنای «دیوان عرب» در کلام دیگری از او نقل شده است: هو شعرُ العرب فيه تفسيرُ كتابكم. علی(ع) در متن فرهنگ مردم جزیرة العرب بالید و خود از صاحب‌نظران بلامنازع در ادبیات عرب بود و از کاربرد واژه‌ها و کیفیت ادای آنها در جملات، ضرب‌المثل‌ها، کنایه‌ها، و زیر و بم ساختار ادبیات دوران نزول قرآن آگاهی داشت. این حقیقت، آگاهی از فرهنگ دوران انتقال (از دوران ادب عرب جاهلی به ادب عربی اسلامی) را برای کاوش‌گران مباحث قرآنی، و نیز برای پژوهش‌گران در روش تفسیری علی(ع)، هموار و آسان کرده است؛ چه این که قواعد زبان عربی بعدها پس از نزول قرآن شکل گرفت. آن‌چه در پی می‌آید، اگر چه کاربرد همه بخش‌های ادبیات عرب نیست، همین اندازه به خوبی نشان می‌دهد که امیر مؤمنان(ع) به کاربرد کلمات توجه داشته است. شاید اشاره نکردن امام به قواعد و فقدان آنها در استدلال‌ها، به این دلیل باشد که هنوز قواعد زبان عربی سامان نیافته بود و برای خود عرب‌ها نیز چندان شناخته نبود.

موارد ذیل، نمونه‌هایی از توجه امام به معناشناسی الفاظ است:

1. در کلامی از امیرمؤمنان(ع) کلمه مَور در آیه ﴿يَوْمَ تَمُورُ السَّمَاءُ مَوْرًا﴾ به اضطراب، موج زدن، حرکت و دَوَران شدید معنا شده است. این واژه در لغت به معنای «جریان شتابنده» آمده است.
2. اشتقاق‌هایی از ماده نظر در آیات وجود دارد که به تناسب موضوع، با استشهاد به کاربردهای متفاوت آن در زبان عربی معنا شده‌اند. امام در ذیل آیه ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ﴾ فرموده است: «ناظره در برخی لغت‌ها به معنای منتظره است» و برای توضیح بیشتر آن گفته است: «مگر کلام خدا را نشنیده‌ای که فرموده است: ﴿فَنَاظِرَةٌ بِمَ يَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ﴾. کسی از امام پرسید: «آیات ﴿وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ...﴾ و ﴿كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ﴾ و ﴿مَا يَعْزُبُ عَنْ رَبِّكَ مِنْ مِثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا فِي السَّمَاءِ﴾ چگونه با یکدیگر سازگارند؟» امام جواب می‌دهد: «مراد از لاینظر الیهم خیرنرساندن به آنان است. عرب می‌گوید: و الله ما ينظر الينا فلانٌ؛ یعنی از او خیری به ما نمی‌رسد. پس نظر در این آیه، رحمت خدا به بندگان است».
3. کاربرد مشتقات ظن که مرحله میان شک و یقین است و از آن، به «گمان» تعبیر می‌شود، به تناسب موضوع و مقام، در همه آیات به معنای رایج خود نیست. امیرمؤمنان(ع) فرموده است: «در قرآن هر جا ظن درباره دنیا به کار رفته به معنای شک، و هر جا موضوع آن معاد باشد، به معنای یقین است». مردی از امام پرسید: «منظور از ﴿وَرَأَى الْمُجْرِمُونَ النَّارَ فَظَنُّوا أَنَّهُمْ مُوَاقِعُوهَا﴾ چیست؟» امام می‌فرماید: «مراد این است که مجرمان یقین می‌کنند که در آتش قرار خواهند گرفت». همچنین در تفسیر آیه ﴿الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ﴾ می‌فرماید: «درباره کسانی است که به مبعوث شدن خود یقین دارند.
4. امام در پاسخ به پرسش‌گری که میان دو آیه ﴿وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا﴾ و ﴿نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ﴾ تعارض دیده بود، (چون در این آیات از طرفی سخن از نسیان خدا و از دیگر سو، نفی نسیان از خدا است) فرمود: «مراد از نسیان در آیه دوم، به نیکی یاد نکردن است». امام آن‌گاه به کلام عرب استشهاد می‌کند: «وَ قَدْ يَقُولُ الْعَرَبُ فِي بَابِ النِّسْيَانِ قَدْ نَسِيَنَا فُلَانٌ فَلَا يَذْكُرُنَا أَيْ إِنَّهُ لَا يَأْمُرُ لَنَا بِخَيْرٍ وَ لَا يَذْكُرُنَا بِهِ».
5. واژه توارت از ریشه وری، که به معنای پوشاندن است، از سوی امام در آیه ﴿حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ﴾ به «پنهان شد» معنا شده است.
6. عسعس در لغت به معنای روی آوردن و پشت کردن (آمد و رفت) و عسعسه به معنای «تاریکی رقیق» آمده است. امام در توضیح آیه ﴿وَاللَّيْلِ إِذَا عَسْعَسَ﴾ فرموده است: «مراد، ظلمت شب است».
7. از خلیفه اول نقل است که گفت: «من معنای أبّ را در آیه ﴿وَفَاكِهَةً وَأَبًّا﴾ نمی‌دانستم». امام با شنیدن این خبر فرمود: «آیا او نمی‌داند که أبّ به معنای کلاء و چراگاه است»؟
8. علی(ع) واژه کفات را در آیه ﴿أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ كِفَاتًا﴾، «محل سکونت» معنا کرده است. نقل است که هنگام بازگشت از جنگ صفین وقتی گذر امام به قبرها افتاد، گفت: هذه کفات الأموات و آیه را تلاوت کرد و وقتی به خانه‌های کوفه رسید، گفت: «هَذِهِ كِفَاتُ الْأَحْيَاءِ». کفات در لغت به معنای «قبض و جمع» است.
9. امام واژه قُرء را در آیه ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ﴾ «طُهر» معنا کرده و در توضیح آن گفته است: «خون در دوران طُهر، جمع می‌شود و با فرا رسیدن دوران حیض، دفع می‌گردد». قُرء را در لغت، به معنای وارد شدن از پاکی به حیض دانسته‌اند.
10. امام، علاوه بر معنایابی برای واژه‌ها، همچنین برای تفهیم دقیق بعضی آیات، نمونه‌های عینی ارائه کرده است. مردی نَصرانی - و بنا بر روایتی، یهودی- پس از رحلت پیامبر(ص) وارد مدینه شد و مطالبی از خلیفه پرسید. خلیفه جواب نداد و او را به امیرمؤمنان(ع) ارجاع داد. آن مرد سؤالاتی را با امام در میان گذاشت؛ از جمله از وجه الرب پرسید. امام فرمود تا آتشی برافروزند. وقتی آتش شعله کشید، از آن مرد پرسید: «بگو وجه آتش کجا است؟» مرد جواب داد: «از همه سو». امام فرمود: «وجه آتش، که مصنوع خدا است، قابل تشخیص نیست؛ چگونه وجه خداوند که خالق آتش است و هیچ شباهتی به آن ندارد قابل تشخیص باشد؟» امام آن‌گاه آیه ۱۱۵ از سوره بقره را تلاوت کرد: ﴿لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ﴾.

منابع

1. مرادی، محمد، مقاله «روش تفسیر قرآن»، دانشنامه امام علی ج۱