سوره توحید در معارف و سیره رضوی

این مدخل از زیرشاخه‌های بحث سوره توحید است. "سوره توحید" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره توحید در علوم قرآنی - سوره توحید در معارف و سیره رضوی

مقدمه

تفسیر و بیان آثار سوره اخلاص در روایت‌های رضوی. این سوره دارای چهار آیه و مکی است، اگرچه احتمال مدنی بودن آن نیز وجود دارد. به آن سوره اخلاص می‌گویند، چون کلام توحیدی کلام اخلاص است، یا هر کس به مضمون این سوره معتقد باشد و اقرار نماید، مؤمن مخلصی خواهد بود.

همچنین به آن سوره توحید می‌گویند، چون فقط از توحید سخن می‌گوید. خداوند احد است و هیچ فرد دومی برایش تصور نمی‌شود: ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾. خداوند صمد است که همه چیز در ذات، آثار و صفات، محتاج او است و همه قصدها به سوی اوست یا آنکه صمد یعنی خداوند، توخالی نیست و نیاز به خوردن، نوشیدن، خواب و زن و فرزند پیدا نمی‌کند: ﴿اللَّهُ الصَّمَدُ﴾. خداوند نه فرزندی دارد و نه فرزند کسی است. به تعبیر دیگر، نه چیزی از او جدا می‌شود و نه او از چیزی جدا شده است: ﴿لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ﴾. برای خداوند متعال کفوی نیست که در ذات یا در فعل مانند او باشد، یعنی مانند خدای تعالی بیافریند و تدبیر نماید: ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ﴾.

امام رضا(ع) در تفسیر ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ برای لزوم اقرار به یگانگی خداوند متعال از سوی بندگان، دلایل متعددی بیان کرده است. اولین دلیل آن است که عدم اقرار به توحید زمینه ساز توهم دو یا چند مدبر برای عالم است که سبب شناخته‌نشدن خالق حقیقی انسان شده، همین موجب پرستیده‌شدن خدای غیر واقعی می‌گردد. در این صورت، خدای واقعی شناخته نمی‌شود تا از دستورهای او اطاعت نمایند و از آنچه نهی می‌کند، دوری کنند. از سوی دیگر، در صورت عدم وجوب اقرار به توحید، هیچ‌یک از خدایان برای عبادت و اطاعت نسبت به دیگری اولویت نخواهد داشت. این نیز موجب اطاعت‌نشدن خداوند متعال می‌گردد. جواز عدم اطاعت خداوند نیز سبب کفر به خداوند و تمامی کتاب‌ها و انبیای الهی، اثبات هر باطل و ترک هر حقی، حلال‌دانستن تمامی محرمات، تحریم همه حلال‌ها، ارتکاب تمام گناهان، خارج‌شدن از همه طاعات، مباح دانستن هرگونه فساد و باطل‌نمودن هر حقی خواهد بود. دلیل دیگر اینکه اگر جایز باشد که خدا را یکتا ندانسته و غیر او را هم خدا بشماریم، پس جایز است ابلیس هم ادعای خدایی نماید و با تمامی احکام خداوند معارضه کند و مردم را به سوی خود دعوت کند. روشن است که این نیز موجب کفر بسیار بزرگ و نفاق شدیدی خواهد بود.

این حدیث نشان می‌دهد که در اقرار به توحید، تمامی مسائل و احکام دینی نهفته و در واقع تمامی معارف اسلام (اصول، فروع و اخلاق) بر اساس توحید پی‌ریزی شده است، برخی روایت‌ها نیز به این مسأله تصریح نموده‌اند .

همچنین آنگاه که از امام رضا(ع) درباره توحید سؤال شد، فرمود: هر کسی که سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ را قرائت کند و به آن ایمان آورد، توحید را شناخته است. و فرمود: سوره اخلاص یک متن کامل و شناخته‌شده، برای پاسخ به بسیاری از سؤالات توحیدی است.

بر این اساس، سوره توحید ارائه‌کننده تصویر کاملی از توحید بوده و فهم درست آن برای شناخت خداوند کافی است. طبق روایت آن حضرت از پدرانشان از رسول خدا(ص)، سوره اخلاص معادل ثلث قرآن معرفی شده است. در توجیه این موضوع که هم در منابع شیعه و هم در منابع اهل سنت آمده است، می‌توان گفت هرچه در قرآن است، در مجموع در اصول سه‌گانه توحید، نبوت و معاد خلاصه می‌شود. سوره اخلاص نیز متضمن توحید است که یکی از آن سه اصل می‌باشد.

رجاء بن ابی‌ضحاک، مأمور انتقال امام رضا(ع) از مدینه به مرو، به دلیل همراهی مستمر با امام، گزارش دقیق، مفصل و بی‌نظیری از سیره عبادی آن حضرت ارائه نموده است. طبق این گزارش، سوره اخلاص یکی از سوره‌هایی است که امام رضا(ع) در نمازهایش قرائت می‌کرد، امام در رکعت دوم تمامی نمازهای واجب حمد و سوره اخلاص قرائت می‌کرده است، البته به جز نماز صبح، ظهر و عصر روز جمعه. علاوه بر این، سی‌ بار سوره اخلاص بعد از سوره حمد در دو رکعت اول از نماز شب، و سه‌ بار سوره اخلاص بعد از سوره حمد در نماز شفع و وتر می‌خواند. ابن ابی‌ضحاک همچنین می‌گوید: آن حضرت هنگام خواندن این سوره هرگاه آیه ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ را می‌خواند، آهسته می‌فرمود: «اللَّهُ‏ أَحَدٌ». بعد از اتمام سوره نیز سه‌بار می‌فرمود: «كَذَلِكَ‏ اللَّهُ‏ رَبُّنَا»، یعنی پروردگار ما این‌چنین است. قرائت ذکر «كَذَلِكَ‏ اللَّهُ‏ رَبِّي‏» بعد از اتمام سوره در موارد دیگر نیز از آن حضرت وارد شده که در واقع امتثال امر خداوند و اقرار به توحید است.

درباره آثار قرائت سوره اخلاص روایت‌های متعددی از امام رضا(ع) رسیده است. طبق روایت آن حضرت، هرکس سوره‌های کافرون و اخلاص را در نماز واجب بخواند، خداوند او و پدر و مادر و فرزندانش را می‌آمرزد و این‌کار تا آنجا در سعادت انسان مؤثر است که اگر انسان شقی باشد، نامش در دیوان سعادتمندان ثبت می‌شود و خداوند او را (در قیامت) خوشبخت و شهید زنده می‌کند و شهید میرانده و شهید مبعوث می‌شود.

بر پایه روایت دیگری از آن حضرت، اگر کسی ۲۱ بار سوره اخلاص را در میان نافله صبح و نماز صبح قرائت کند، خداوند برای او قصری در بهشت بنا خواهد کرد و اگر آن را چهل‌ بار بخواند، خداوند تمام گناهان گذشته و آینده او را می‌بخشد.

همچنین طبق روایت دیگری از ایشان، هر کس بعد از نماز مغرب چهار رکعت نماز بخواند، سپس قبل از آنکه سخنی بگوید ده رکعت دیگر بخواند که در هر رکعت، حمد و سوره اخلاص را قرائت نماید، معادل آزاد کردن ده بنده ثواب خواهد برد.

آن حضرت از پدران خود، از رسول خدا(ص) نقل کرده است که هر کسی در کنار قبور یازده‌بار سوره اخلاص را قرائت کند و ثوابش را به اموات اهدا نماید، به اندازه اموات اجر خواهد برد.

این مضمون در منابع اهل سنت نیز به نقل از امام علی(ع) از رسول خدا(ص) آمده است. آن حضرت با تأکید بر اهمیت و فضیلت شب ۲۷ رجب، برای این شب دوازده رکعت نماز با کیفیت خاصی را توصیه کرده است که معادل عبادت شصت‌سال است. در این نماز، قرائت هفت‌بار سوره اخلاص و برخی سوره‌های دیگر بعد از هر دو رکعت آن وارد شده است.

بر اساس روایت دیگری از ایشان، خواندن سوره اخلاص در رکعت دوم نافله صبح نیز سفارش شده است. همچنین توصیه‌هایی از آن حضرت درباره قرائت این سوره برای جلوگیری از چشم زخم و درمان بعضی از بیماری‌ها مانند سردرد و تب رسیده است.

همچنین حضرت برای خروج از منزل بعد از گفتن ذکر مختصری، قرائت سوره اخلاص به طرف راست، چپ، عقب، جلو، بالا و پایین را سفارش کرده است. ایشان تصریح کرده است که هرکس این عمل را انجام دهد در تمام آن روز در امان خداوند متعال خواهد بود.

همچنین نقل شده است که امام رضا(ع) هرگاه می‌خواستند لباس جدیدی بپوشند، ظرف آبی طلب می‌کرد و ده بار ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ﴾، ده بار ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ﴾ و ده بار ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ﴾ بر آن می‌خواند، و سپس آب را بر آن لباس می‌پاشید و می‌فرمود: هرکس قبل از اینکه لباسش را بپوشد چنین کند، تا وقتی که یک نخ از آن لباس هم باقی باشد، زندگی با وسعت و راحتی خواهد داشت.

آن حضرت برای بر آورده شدن حاجات، عملی را بیان کرده است. یکی از مراحل این عمل، دو رکعت نماز است که در هر رکعت بعد از حمد، سوره اخلاص در مواضع گوناگون نماز با تعداد مشخص قرائت می‌شود. پانزده بار بعد از حمد، یازده بار در رکوع، ده بار بعد از رکوع در حال ایستاده، ده بار در هر سجده و ده بار بعد از سر برداشتن از هر سجده، که در مجموع ۱۵۲ بار سوره اخلاص در کل نماز خوانده می‌شود. طبق این روایت، هنگامی که حاجت برآورده شد نیز باید دو رکعت نماز شکر به جا آورده شود که در رکعت اول، سوره‌های حمد و اخلاص قرائت می‌شود.

همچنین از آن حضرت برای برآورده شدن حاجات، دو عمل دیگر نیز وارد شده است که اقامه نماز نیز جزو آن بوده و در مراحل مختلف نماز، سوره اخلاص هر بار پانزده مرتبه قرائت می‌شود.

منابع

1. کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «سوره اخلاص»، دانشنامه امام رضا ج۲