اطاعت

معناشناسی

اطاعت به‌معنای فرمان بردن^[۱] همراه با خضوع و رغبت است^[۲] در مقابل "کراهت"^[۳]. همچنین به معانی دیگری نیز آمده است مانند: امرپذیری^[۴]، اطاعت‌ کردن^[۵]، تن دردادن و گردن‌ نهادن. اصل آن "طوع" به معنای همراهی و تسلیم^[۶].^[۷]

اطاعت در قرآن

واژه اطاعت و مشتقات آن ۷۸ بار در قرآن به‌کار رفته و مضمون آن از برخی آیات نیز که مشتمل بر این واژه و مشتقات آن نیست، استفاده‌ می‌شود^[۸]، مانند:

﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا﴾^[۹]؛
﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ ^[۱۰]؛
﴿وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللَّهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَائِزُونَ﴾^[۱۱].^[۱۲]

اطاعت در روایت

روایت‌های اهل بیت (ع) همراه و هماهنگ با قرآن، بر اطاعت از خداوند و رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) تأکید نموده‌اند. ضرورت اطاعت از خداوند تا حد توان^[۱۳]، در همه حال^[۱۴] و در همۀ امور^[۱۵] و برتری اطاعت از خداوند نسبت به هر چیزی^[۱۶]، برخی از عناوینی است که اهمیت اطاعت الهی را نمایان می‌سازد. روایت‌های اهل بیت (ع) علاوه بر تأکید بر اطاعت از رسول خدا (ص)^[۱۷]، اطاعت از امامان معصوم (ع) را نیز ضروری شمرده و این اطاعت را همسان با اطاعت از خداوند و رسولش دانسته‌اند^[۱۸].^[۱۹]

اقسام اطاعت

اطاعت بر دو گونه تکوینی و تشریعی است:

اطاعت تکوینی: این اطاعت خود در دو‌ بخش قابل بررسی است: اطاعت تکوینی از فرمان الهی؛ اطاعت تکوینی از غیر خداوند
اطاعت تشریعی به معنای فرمانبری ارادی از حکم و قانونی است که از ناحیه شخصِ برخوردار از حق تشریع و آمریت، اعتبار شده باشد. بدیهی است که این اطاعت در حوزه رفتار ارادی موجوداتی مختار، مانند انسان معنا می‌یابد و پذیرش آن در گرو نفی مسلک جبر و بر مبنای ارادی بودن اطاعت است که اطاعت و عصیان، ارزش یا ضد ارزش محسوب می‌شود. موارد اطاعت تشریعی عبارت‌اند از: اطاعت از خداوند؛ اطاعت از پیامبر اسلام (ص)؛ اطاعت از اولی الامر؛ اطاعت از پیامبران و اطاعت از شوهر^[۲۰].

اطاعت‌های مشروع و نامشروع

اطاعت مشروع در درجه نخست، اطاعت از خدا و سپس اطاعت از کسانی است که خداوند دستور به اطاعت از آنها را داده است، مانند اطاعت از رسول خدا (ص) و همه پیامبران و جانشینان آنان و اطاعت از هر کسی که در شریعت، اطاعت آنها را در چهارچوب دین لازم شمرده شده است، همچون اطاعت فرزند از پدر و مادر و اطاعت زن از همسر و اطاعت شاگرد از استاد. در آیات قرآن کریم آثاری برای چنین اطاعتی بیان شده است مانند: مشمول رحمت الهی شدن^[۲۱]؛ ورود به بهشت^[۲۲]؛ رسیدن به کامیابی بزرگ^[۲۳]؛ قرار گرفتن در کنار پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان^[۲۴] و دریافت پاداش نیکو و تضمین کم نشدن از پاداش اعمال صالح^[۲۵].
اطاعت‌های نامشروع: اطاعت‌های نامشروع، دو دسته است: دسته نخست مواردی است که پیامبر اکرم (ص) و یاران وی یا همه مؤمنان صریحاً از اطاعت نهی شده‌اند و دسته دوم مواردی که پیامدهای سوء برخی اطاعت‌های نادرست، به پیامبر یا مؤمنان گوشزد شده است مانند: اطاعت از کافران^[۲۶]؛ اطاعت از منافقان^[۲۷]؛ اطاعت از تکذیب کنندگان^[۲۸]؛ اطاعت از غافلان از یاد خدا و پیروان هوای نفس^[۲۹]؛ اطاعت از گناهکاران^[۳۰]؛ اطاعت از اکثریت^[۳۱] و غیره^[۳۲]

اطاعت خدا

توحید در اطاعت

اطاعت پیامبر

اطاعت پیامبر خاتم

اطاعت از اهل بیت

اطاعت از اولی الامر (اطاعت امام)

اطاعت از حاکم جائر

مقام افتراض طاعت

مقام مطیعان

اقسام اطاعت

اطاعت بر دو گونه تکوینی و تشریعی است^[۳۳]:

اطاعت تکوینی

اطاعت تشریعی

آثار اطاعت از خدا و رسول

اطاعت‌های نامشروع

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۴۳۱؛ المصباح، ج۲، ص۳۸۰، «طوع».
↑ مفردات، ص‌۵۲۹؛ التحقیق، ج‌۷، ص‌۱۳۸، «طوع».
↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج‌۸، ص۲۴۱.
↑ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۲۹.
↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۱۰.
↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۴۳۱.
↑ جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۳، ص ۵۲۷ – ۵۳۵؛ کوشا، محمد علی، مقاله «اطاعت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
↑ جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵.
↑ «و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.
↑ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.
↑ «و کسانی که از خداوند و پیامبرش فرمان برند و از خداوند بهراسند و از او پروا کنند کامیابند» سوره نور، آیه ۵۲.
↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اطاعت»، دانشنامه امام رضا، ج۲.
↑ الکافی، ج۱۵، ص۳۰.
↑ عیون الحکم و المواعظ، ص۸۶.
↑ نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۴۶۰؛ عیون الحکم و المواعظ، ص۸۵.
↑ نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۴۶۰؛ غرر الحکم، ص۱۴۲.
↑ الزهد، ابن سعید، ص۱۰۴؛ الکافی، ج۱۵، ص۳۲؛ المحاسن، ج۱، ص۱۵۰؛ نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۲۸۲.
↑ تفسیر فرات الکوفی، ص۱۰۹؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۲؛ الاعتقادات، ص۱۰۴؛ الاحتجاج، ج۱، ص۶۹؛ عمدة عیون صحاح الأخبار، ص۴۵۱.
↑ کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اطاعت»، دانشنامه امام رضا، ج۲.
↑ جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵.
↑ سوره آل عمران، آیه ۱۳۲.
↑ سوره نساء، آیه ۱۳.
↑ سوره احزاب، آیه ۷۱
↑ سوره نساء، آیه ۶۹.
↑ سوره فتح، آیه ۱۶.
↑ سوره فرقان، آیه۵۲.
↑ سوره احزاب، آیه ۱و ۴۸.
↑ سوره قلم، آیه۸.
↑ سوره کهف، آیه۲۸.
↑ سوره انسان، آیه۲۴.
↑ سوره انعام، آیه۱۱۶.
↑ جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵؛ کوشا، محمد علی، مقاله «اطاعت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
↑ جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵

[1] مقاییس‌اللغه، ج۳، ص۴۳۱؛ المصباح، ج۲، ص۳۸۰، «طوع».

[2] مفردات، ص‌۵۲۹؛ التحقیق، ج‌۷، ص‌۱۳۸، «طوع».

[3] ابن‌منظور، لسان العرب، ج‌۸، ص۲۴۱.

[4] حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۲۹.

[5] بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۱۰.

[6] ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۴۳۱.

[7] جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۳، ص ۵۲۷ – ۵۳۵؛ کوشا، محمد علی، مقاله «اطاعت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.

[8] جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵.

[9] «و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.

[10] «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.

[11] «و کسانی که از خداوند و پیامبرش فرمان برند و از خداوند بهراسند و از او پروا کنند کامیابند» سوره نور، آیه ۵۲.

[12] کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اطاعت»، دانشنامه امام رضا، ج۲.

[13] الکافی، ج۱۵، ص۳۰.

[14] عیون الحکم و المواعظ، ص۸۶.

[15] نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۴۶۰؛ عیون الحکم و المواعظ، ص۸۵.

[16] نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۴۶۰؛ غرر الحکم، ص۱۴۲.

[17] الزهد، ابن سعید، ص۱۰۴؛ الکافی، ج۱۵، ص۳۲؛ المحاسن، ج۱، ص۱۵۰؛ نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۲۸۲.

[18] تفسیر فرات الکوفی، ص۱۰۹؛ کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۶۰-۲۶۲؛ الاعتقادات، ص۱۰۴؛ الاحتجاج، ج۱، ص۶۹؛ عمدة عیون صحاح الأخبار، ص۴۵۱.

[19] کاظمی بنچناری، محمد، مقاله «اطاعت»، دانشنامه امام رضا، ج۲.

[20] جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵.

[21] سوره آل عمران، آیه ۱۳۲.

[22] سوره نساء، آیه ۱۳.

[23] سوره احزاب، آیه ۷۱

[24] سوره نساء، آیه ۶۹.

[25] سوره فتح، آیه ۱۶.

[26] سوره فرقان، آیه۵۲.

[27] سوره احزاب، آیه ۱و ۴۸.

[28] سوره قلم، آیه۸.

[29] سوره کهف، آیه۲۸.

[30] سوره انسان، آیه۲۴.

[31] سوره انعام، آیه۱۱۶.

[32] جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، مقاله «اطاعت»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵؛ کوشا، محمد علی، مقاله «اطاعت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.

[33] جعفرپیشه‌ فرد، مصطفی، دائرة المعارف قرآن کریم، ج ۳، ص ۵۲۷ - ۵۳۵

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]