سعدالعشیره در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سعدالعشیره است. سعدالعشیره از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سعدالعشیره در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

نسب قبیله

قبیله سعد العشیره از بزرگترین قبائل مذحج و در شمار قبایل قحطانی است. مردم این قبیله نسب از سعد العشیرة بن مالک (مذحج) بن أُدد بن زید بن یشجب بن عریب بن زَید بن کهلان بن سبأ می‌‌برند. در وجه تسمیه او به سعد العشیره گفته شده که وی عمری طولانی کرد و روزی سوار بر مرکب، همراه با سیصد تن از فرزندان و فرزندزادگان خود در راهی می‌‌رفت. از او پرسیدند: اینان کیانند؟ سعد از ترس چشم زخم گفت: عشیره ام هستند. از این رو، او را از آن پس "سعد العشیره" خواندند. علمای علم نسب، برای «سعد العشیرة بن مذحج» فرزندان بسیاری بر شمرده‌اند که از جمله آنها می‌‌توان به اسامی: جعفی، جنب، حکم، عائذالله، عبدالله، اللّبوء، خارجه، اسد، عمرو الله، جمل، صعب حارثه، انس الله، سبأ الله، زید الله، مره، مجمّع، مازن، عبدشمس،اوس الله، حرّ، جزء و نمره اشاره کرد. از این فرزندان، سرشاخه‌ها و فروعات بسیاری متفرع شده‌اند که بنی زُبید، بنی جُعفی، بنی أنس الله، بنی الحکم، بنی اود بن صعب،بنی زیدالله، بنی جزء، بنی عائذالله، بنی اسلم، بنی ألوذ بن کعب، بنی صریم، بنی جدیه، بنی رمان بن کعب،بنی مالک بن مشوف و... از آن جمله‌اند. ضمن این که زنانی هم از این قوم ظهور یافتند که به جهت جایگاه بلند اجتماعی شان، برخی از قبایل به جای انتساب به قبیله پدری، نسبت خود را از ایشان گرفته‌اند که از آن جمله می‌‌توان از باهلة بنت صعب العشیره همسر مالک بن اعصر بن سعد بن قیس بن عیلان و بجیله بنت صعب بن سعد العشیره همسر انمار بن اراش یاد کرد که به ترتیب قبایل باهله و بجیله بدانها منسوب گشته‌اند.

مساکن سعد العشیره

از برجسته‌ترین سکونتگاه‌های آنان می‌‌توان به "تِهامة" سکونتگاه بنی حَکَم بن سعد العشیره در اطراف ابوعریش و در مجاورت قبایل حاشد و خولان که مسافت ابتدا تا انتهای این سرزمین پنج روز راه فاصله بود، اشاره کرد. منازل السعید، الشقیفتان، الحصوف، العادیه و الحجر به مرکزیت الحصوف از دیگر مساکن این قوم و از دره‌های معروف آنان هم می‌‌توان از حرض، حیران، جدلان، جحفان، ضامد، جزان، الحد، تعشر، لیه و صبیا یاد کرد. ضمن این که الساعد، مخلاف حکم بن سعد العشیره و وادی جُلب در تهامه هم از دیگر منازل اختصاصی بنی حکم بن سعد العشیره یاد شده است. "مخلاف جُعْفِیّ" و «جُرْدان» دره بزرگی با روستاهای فراوان که تا صنعا چهل و دو فرسخ فاصله داشت و تا نزدیک حضرموت امتداد یافته بود هم، از مساکن بنی جعفی به شمار می‌‌آمد. در "السَّرْو" معروف به سَرْو مَذْحِج نیز، برخی از بطون قبیله مذحج مانند جُعْفِیّ و صُداء با غیر مذحجیان زندگی می‌‌کردند. ضمن این که "جبّ" هم دیار اود بن صعب بن سعد العشیره، و "ذو العیبه" از سکونتگاههای انس الله به شمار آمده‌اند.

همچنین"صَعْدة"، سکونت گاه برخی از مردمان بنی زُبید بود و در "أراکه"، "بلاع" هم، قبایل الأغلوق، بنو مازن و بنو عصم ساکن بودند. "الخصاصه" - واقع در بین حجاز و تهامه - از سرزمین‌های مشترک بنی زبید و بنی حارث بن کعب، و "الحُصَیب" از روستاهای زبید و اشعری‌ها بود که با گروهی از بنو وافد از قبیله ثقیف مشترکاَ زندگی می‌‌کردند. "دیمات"، "ذو کزَّان" و "هلیل" و "صید" را هم از سرزمین‌های بنی حبیش بن زبید، یاد کرده‌اند. ضمن این که "أنسب" - از قلعه‌های بنی زبید در یمن - "حماک" - از قلعه‌های بنی زبید در یمن- "هیوه"، "العصم" و "مشوه" - از قلاع بنی زبید در یمن - را هم در شمار منازل معروف زبید در یمن ذکر کرده‌اند..

مهاجرت به سرزمین‌های دیگر

علاوه بر منزلگاه‌های که از بنی سعد العشیره ذکر شد آنان پیش و پس از اسلام مهاجرت‌های گسترده‌ای به برخی از سرزمین‌ها داشتند از جمله عراق و شام داشتند. بنی زبید از معروفترین قبایل سعد العشیره بود که در ایام سیل عرم و درهم شکستن سد مأرب - در قرن پنجم میلادی - از قبایل ساکن و مشهور در یمن بود. پس از شکستن سد مأرب، بسیاری از زبیدی‌ها همراه با دیگر قبایل مهاجر یمنی در اواخر قرن سوم میلادی - یعنی سه قرن پیش از ظهور اسلام- و در ایام حکومت سبأ و ذوریدان به مناطق جدید در اراضی شمالی‌تر مهاجرت کردند. دلیل این مدعا، خبر وقوع جنگ بین یوناتان مکابی - یکی از سردمداران یهودی مکابیین که در شام حکومت داشت - با دیمیتریوس دوم - از پادشاهان روم- در سال ۱۴۴ قبل از میلاد مسیح است که در آن آمده یوناتان بواسطه کمک زبیدی‌ها در این جنگ به پیروزی رسید و غنائم بسیاری از گروه متخاصم به چنگ آورد. بر اساس نقل بعضی از علمای یهود نیز، این قبیله سالها پیش از ظهور اسلام در موضع شمال غربی دمشق منزل گرفتند که برخی احتمال داده‌اند که این مکان همان "زبدانی" باشد که در بیست میلی شام در مسیر دمشق - بعلبک قرار دارد. از دیگر دلایلی که دلالت بر مهاجرت بنی زبید به عراق - سالیانی طولانی پیش از فتوحات اسلامی - دارد، سخن یاقوت حموی در معجم البلدان در ذیل ماده "سنجار" است. در این قول آمده که خالد زبیدی و جمعی از زبیدیان از جمله دو پسرش صابی و عوید به سنجار وارد شدند و در آن پس از نوشیدن شراب سنجار اشعاری سرود. حموی سپس ذیل ماده "جدال" تعلقه‌ای بر این شعر ذکر کرده و از هجو خالد توسط مردی از بنی حیی از قبیله نمر بن قاسط معروف به دثار در قالب یک شعر خبر داده است. از آنجا که شعر نمری در السنه اهل ادب به قدمت و دیرینگی وصف شده و نمری در این شعر تصریح کرده که هجرت زبید به طلب رزق و روزی بوده است نه جنگ و خونریزی و از سویی در شعر خالد زبیدی هم، قرینه یا مطلبی دال بر این که آمدنشان به عراق به انگیزه جنگ بوده، وجود نداشته، از این رو می‌‌توان این مطلب را نیز دلیل دیگر بر مهاجرت دیرباز زبید به عراق و دیگر عرصه‌های شمالی‌تر جزیرة العرب عنوان کرد. همچنین نقل است که اندکی پیش از اسلام و در زمان حکمرانی حمیریان بر یمن، گروهی از مردم جعفی، مشهور به" اعراب ضاحیه"، از سرزمین آباء و اجدادی خود هجرت کرده، در حیره و مناطق فرات و انبار ساکن شدند.

پس از فتوحات اسلامی نیز سرزمین‌های فتح شده، شاهد موجی دیگر از مهاجرت‌های گسترده فرزندان سعد العشیره بود. مردم زبید در ابتدای فتوح اسلامی همراه با رییس خود عمرو بن معدی کرب به عراق وارد شدند و سپس مهاجرت‌های پی در پی و لاینقطعی را به سرزمین‌های دیگر نظیر شام و مصر و نجد و... انجام دادند. زبیدی‌ها خطه‌ای را در سرزمین مصر که میان خطط خولان و تجیب قرار داشت، به خود اختصاص داده بودند و بعدها با فتح اندلس به این سرزمین وارد شدند. چندان که نام برخی از رجال این قبیله همچون محمد بن محمد بن حسن زبیدی و محمد بن حسن بن عبدالله مازنی زبیدی در شمار ساکنان اندلس به ثبت رسیده است. ضمن آنکه گروهی از آنان نیز، همچنان در مواطن اصلی خود یا سرزمین‌هایی در نزدیک آن به سر می‌‌بردند. بنی جعفی هم به عنوان یکی دیگر از قبایل بزرگ سعدالعشیره، پس از انجام فتوحات اسلامی به مناطق مفتوحه کوچ کردند و در آن منتشر شدند. بیشترین تمرکز جغرافیای انسانی قبیله جعفی در شهر کوفه بود و آنان به واسطه سکونت چهار تن از اصحاب رسول خدا(ص) - که از مشاهیر این قبیله بودند - بیش از پیش مورد توجه قرار گرفتند. به استناد خبر بلاذری، سعد بن ابی وقاص، قبیله جعفی را ذیل مذحج و همراه با دو قبیله أشعر و طی، در بخش‌های مهم کوفه اسکان داد. علاوه بر کوفه، از جزیره خراسان و سیستان سند و مرزهای غربی شبه قاره هند، اصفهان و مصر به عنوان مهم‌ترین مساکن و منازلگاه‌های قبیله جعفی در صدر دوران اسلامی یاد شده است. مهاجرت مردم این قبیله به دیگر بلاد اسلامی در قرون بعد نیز تداوم یافت؛ چندان که برخی منابع هجرت برخی از رجال و مشاهیر جعفی را به مناطق دیگر به واسطه کسب موقعیت برتر اجتماعی، یا حشر و نشر با اهل علم و ادب، به ثبت و ضبط رسانده‌اند. مهاجرت‌های پی در پی جعفی‌ها در دوران امویان هم ادامه یافت. نخستین مرحله از مهاجرت‌ها و اسکان رسمی قبیله جعفی در ایران، در روزگار امارت زیاد بن ابیه بر عراق بود. به دستور وی پنجاه هزار خانوار عرب ساکن عراق به خراسان منتقل شدند. اخباری نیز درباره پراکندگی جغرافیایی قبیله جعفی، در منابع تاریخی، تواریخ محلی، متون رجالی و روایی موجود است که حضور آنان را در شهرهای مهمی چون نیشابور، بخارا و مرو به اثبات می‌‌رساند.-

از طایفه انس الله هم، جمعی از مردم بنی عبدالعزیز بن ثابت، در شهر ری ساکن شدند. ضمن این که جماعتی از مردم اود بن صعب بن سعد العشیره در خطه‌ای از محله‌های کوفه موسوم به أودمنزل داشتند. شام، کوفه، قزوین و... هم از دیگر اماکنی بودند که اخباری از سکونت برخی از مردم شاخه‌های مختلف بنی سعد بن عشیره در آن به ثبت رسیده است.

هم اکنون، بازماندگان برخی از طوایف سعد العشیره از جمله عشایر زبید در برخی نقاط و سرزمین‌های اسلامی و مشخصاً در عراق و ایران ساکنند. امروزه عشایر زبید به دو شاخه زبید الاکبر و زبید الاصغر تقسیم شده‌اند و افخاذ و فروع بسیار از آنان متفرع گردیده است. در حال حاضر عشایر بزرگی در عراق خود را منتسب به این قبیله از هر دو شاخه زبید الاکبر و زبید الاصغر می‌‌دانند که از مهمترین آنها از قبیله زبید الاکبر می‌‌توان به اسامی: "آلبو سلطان"، "السعید"، "بنی عجیل"، "المعامره"، "العمار"، "آلبو محمد" و "السواعد" اشاره کرد. ضمن این که از دیگر قبایل بزرگ این شاخه "الجحیش" است که غالب مردمانشان در حله ساکنند و برخی هم ساکن موصل. طوایفی از آنان هم در خوزستان ایران و در شهرهای خرمشهر، آبادان، رام هرمز، اهواز و هندیجان ساکنند. از معروفترین قبایل زبیدی عراق از سرشاخه زبید الاصغر هم می‌‌توان از "الجبور"، "الجنابیون"، "الدلیم"، "العقیدات" و "العزه" که مردمانش در استان دیالی بسیارند و برخی از آنان نیز در استانهای دیگر مانند حله، کوت، العماره، الأنبار و.... متفرقند، یاد کرد. هر یک از طوایف این قبیله از هر دو شاخه‌اش -زبید الاکبر و زبید الاصغر- خود به فروعات و طوایف بسیار تقسیم می‌‌شوند و در اقصی نقاط عراق منتشرند..

تاریخ و مناسبات جاهلی قبیله سعد العشیره

تاریخ جاهلی قبیله سعد العشیره و طوایف و قبایل تابعه آن بسان غالب قبایل دیگر عرب، به زد و خوردهای جاهلی و حوادث و وقایع پیرامون آن گره خورده است. جنگ‌هایی که علاوه بر قبایل بیگانه، ستیزه‌های درون قبیلگی را نیز شامل می‌‌شده است. قبیله زبید یکی از بزرگترین قبایل سعد العشیره، در جاهلیت، در شمار قبایل جنگ ستیز عرب قرار داشت و چه بسا کثرت قلعه‌هایی که در بلادشان وجود داشت، شاهدی بر این مدعا بوده باشد. از معروفترین ایام جاهلی آنان - که در اشعار عرب نیز نمود یافته است - می‌‌توان به "یوم الأرنب" اشاره کرد. در این جنگ، زبید با پسر عموهایشان بنی الحارث بن کعب بن مرة بن سعد العشیره در موضعی به نام "أرنب" که گویا مکانی در سلسله جبال سراة بود، درگیر شدند. در این منازعه که دلیل وقوعش، کثرت یافتن بطون جرم و نهد در جبال سراة عنوان شده است، بنو نهد بن زید بن لیث - از بطون قبیله قضاعه - همپیمانش بنی الحارث بن کعب را به یاری‌طلبید و در آن سوی میدان هم، قبیله جرم بن ربان - بطن دیگر قضاعه - که با بنی زبید همپیمان بود، آنان را با خود همراه کرد. پس، هر قبیله‌ای با حلفای خود همراه گردید و با هم درگیر شدند. گفته شده در ابتدای این جنگ، شکست با بنی زبید بود اما در ادامه این نبرد، آنان نیز به پیروزی‌هایی دست یافتند. "یوم بوار" هم از دیگر ایام بنی زبید است که در شعر معدی کرب زبیدی ذکری از آن به میان آمده است. از "یوم تثلیث" که بین بنی‌سلیم و مراد درگرفت و عمرو بن معدی کرب زبیدی در حمایت از بنی‌سلیم علیه بنی مراد به میدان رفت و "یوم شجوه" - وادی ای در تهامه- که در آن زبید و بنی مراد با هم به کارزار پرداختند و نیز "یوم أمول" موضعی چسبیده به "حلیه" که نبردی بین بنی صاهله از بطون هذیل و بین زبید در گرفت و به برتری بنی صاهله انجامید، هم، از دیگر ایام جاهلی زبید نام برده شده است. به علاوه این که همراهی با دیگر قبایل و طوایف مذحج و سعد العشیره در "یوم فیف الریح" و نبرد با بنی عامر بن صعصعه،جنگ با کنانه، "یوم صنعاء" و نبرد با ربیعه در ایام مقارن با بعثت نبی خاتم(ص)، نبرد با خثعم و حِمیرو نیز نبرد داخلی با قوم و خویشان مازنی خود، از دیگر ایام جاهلی زبید برشمرده شده‌اند.

بنی جعفی - دیگر شاخه بزرگ سعد العشیره - هم، به واسطه وجود جنگاوران، چابک سواران و شاعران متعدد، از اعتبار بسیاری در میان اعراب برخوردار بود و به «بیت الاشعر» عرب شهرت داشت. غلبه عصبیت قبیله‌ای و پافشاری اشراف و رجال قبیله جعفی بر سنت‌های جاهلی و برخورداری از رویه‌ای ناهمگون با سایر اعراب، از ویژگی‌های بنو جعفی بود. از ایام این قوم در جاهلیت می‌‌توان به "فیف الریح" اشاره کرد که در آن جعفی‌ها همراه با قبایل بنی حارث بن کعب و زبید و قبایل سعد العشیره به ناگاه بر بنی عامر بن صعصعه تاختند. این جنگ پس از سه روز درگیری شدید، به سود بنی عامر خاتمه یافت. جعفی‌ها پیش از اسلام با بنی عدی - از شاخه‌های قریش - هم‌پیمان (حلیف) بودند و مناسبات گسترده‌ای با آنان داشتند. این مناسبات پس از پذیرش اسلام هم کما کان با قوت ادامه یافت چندان که برخی اخبار از ارتباط فراوان قبیله جعفی با عمر بن خطاب - در دوران خلافتش - خبر داده و از برقراری حمایت قبیله‌ای و پیوندهای ازدواج میان آنها گزارشاتی را به ثبت رسانده‌اند.- همچنین آنان پیش از پذیرش اسلام همپمان بنی اعمام خود بنی زبید بودند برای همین پس از پذیرش اسلام و سپس ارتداد و شبیخون عمرو بن معدیکرب زبیدی به قوم ابی بن عثعث و غارت آنها، رسول خدا(ص) امام علی(ع) را با لشکری به سوی یمن فرستاد. وقتی که قبیله بنی جعفی از آمدن لشکر اسلام باخبر شدند، عده‌ای از آنها به قبیله بنی زبید پیوستند و رودررو با سپاه اسلام به فرماندهی علی(ع) شدند.

نبرد اود بن صعب بن سعد العشیره با قبیله ازد در "جبّ" و نیز پیکار بنی حکم بن سعد العشیره با ازدیان هم از دیگر ایام جاهلی است که در برخی منابع بدان پرداخته شده است. بر اساس برخی گزارشات، مردم ازد در راه هجرت خود به سرزمین‌های شمالی، به سرزمین حکم بن سعد العشیره رسیدند و با ایشان به ستیز برخاستند و بر آنها غالب شدند. علاوه بر ایام جاهلی حضور در برخی پیمان‌های جاهلی هم از دیگر اخبار واصله از ایام جاهلی بنی سعد العشیره به شمار می‌روند. همپیمانی بنی سعد العشیره با جنب از جمله احلاف جاهلی این قبیله است. ضمن آنکه همکاری با دستگاه حکومتی برخی از پادشاهان حمیری موسوم به "تبابعه" نیز، از دیگر اخباری جاهلی فرزندان سعد العشیره است، که به دست ما رسیده است. بر پایه برخی اخبار، عدل بن جزء بن سعد العشیره منصب رییس پلیسی (شرطه) تبع را بر عهده داشته و در برخورد با مخالفان به حدی شدت عمل داشته که عرب آن را مثل قرار داده، می‌گفتند: «هو علی یدی عدل». از دیگر وقایع معروف عهد جاهلی که نام برخی از طوایف قبیله سعد العشیره را در خود جای داده، واقعه موسوم به "حلف الفضول" در مکه است که عامل پیدایش آن را مورخان و سیره‌نگاران، ظلم عاص بن وائل سهمی به مردی از بنی ابی زبید - از فرزندان صعب بن سعد العشیره - و نپرداختن پول کالای او دانستند..

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت