جودی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جودی است. جودی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جودی در قرآن - جودی در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

﴿وَقِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ...﴾. در چند سوره از قرآن داستان حضرت نوح بیان شده است که مفصل‌ترین آنها از آیه ۲۵ تا ۴۹ سوره هود می‌باشد. در آیه چهل و چهارم سوره هود، پهلو گرفتن کشتی نوح بر فراز کوهی به نام «جودی» مورد اشاره قرار گرفته است. به طور کلی مورخان؛ جغرافی‌نویسان و مفسران هفت مکان را برای موقعیت جغرافیای جودی مطرح کرده اند: ١- کوهی میان موصل و جزیره ۲- آرارات (آراراط) ۳- کوهی در الجزیره شمال بین النهرین ۴- جودی در عربستان ۵- در کوفه ۶- دیار بکر ۷- کوه طور.

توضیح نظرات

در این قسمت به توضیح هر یک از آنها پرداخته می‌شود:

الف: کوهی میان موصل و جزیره: برخی نویسندگان گویند: «گفته شده جودی نام کوهی میان موصل و جزیره است یعنی (میان دجله و فرات) که در اصل منسوب به جود یعنی بخشش مال و علمی که در تصرف کسی است و آن را مالک شده است». برخی نویسندگان نوشته‌اند: «جودی کوهی است در نزدیکی موصل که با کوه‌های ارمنستان پیوسته است و اکراد در جوار آن زندگی می‌کنند و از این جهت اکراد آن را به لغت خود «کاردو» یا «جاردو» می‌نامند و یونانیان آن را تحریف کرده و «جوردی» نامیده‌اند و پس از آنکه لغت به عربی وارد شده معرب آن «جودی» شده است. کوه جودی دارای دو قله است که «اصطخری» آن را «حرث و حویرث» نامیده است.

ب: آرارات: قاموس کتاب مقدس در مورد مرتفع‌ترین قله خاورمیانه، چنین گوید: «طوفان یکصد و پنجاه روز در تزاید می‌بود. از آن پس رو به رسوب نهاده و بالاخره کشتی بر بالای کوهی از کوه‌های آراراط فرود آمد» و آن کوه ماسیس واقع در ارمنستان است. اما در پشت سر این جمله نویسنده کتاب جمله دیگری را آورده است که من آن را در قاموس کتاب مقدس که به آن رجوع می‌کنم ندیدم و آن جمله این است: نویسنده قاموس کتاب مقدس معنی اولیه آرارات را ملعون ضبط کرده و گفته است: بنابر روایات، کشتی نوح بر فراز این کوه به خاک نشست و آن را عرب‌ها جودی می‌نامند و ایرانیان کوه نوح و ترکان آن را «کرداغ» به معنی کوه سراشیب می‌خوانند و در نزدیکی ارس واقع است.

ج: کوهی در الجزیره، شمال بین النهرین: «از نظر مجاهد و قتاده جودی کوهی است در الجزیره شمال بین النهرین». بین النهرین منطقه‌ای میان رودهای دجله و فرات، واقع در شمال و شمال غربی بغداد است عرب‌ها آن را جزیره می‌خوانند. «اما توسعاً به منطقه‌ای اطلاق شده که از شمال شرقی به کوه‌های زاگرس و از جنوب غربی به کناره فلات عربستان محدود است». در «مراصد الاطلاع گوید: جودی با تشدید(ی) کوهی است مشرف بر (جزیره ابن عمر) در قسمت شرقی دجله در حومه موصل که وقتی آب فرو نشست کشتی نوح روی آن قرار گرفت». جزیره ابن عمر در استان شرناق در ترکیه و نزدیک مرز سوریه و در ساحل شرقی دجله است که با جیزره (Gizre) شناخته می‌شود. دجله بعد از عبور از کنار جزیره ابن عمر و شهر عین دیوار Endiwar عندیور سوریه وارد عراق می‌شود. عین دیوار در شمال شرقی‌ترین نقطه سوریه واقع است. یاقوت در وجه تسمیه این سرزمین به جزیره گفته است که دجله بر این ناحیه جز از یک سو محیط بوده و مانند هلال (یا قوس) بر آن احاطه داشته است. فاصله میان دو انتهای قوس را کندند و بر آن آب انداختند و بر این آب آسیاب‌هایی ساختند و چون آب از هر سو بر این ناحیه محیط شد آن را جزیره خواندند. مؤلف حدود العالم جایگاه کوه جودی را در نزدیکی نصیبین ضبط کرده است.

Nusaybin نصیبین شهری است در ترکیه. در جنوب خود شهر قامیشلی سوریه را دارد. کمی که از این دو شهر به طرف غرب برویم به الدریاسیه سوریه در جنوب و قیزیل تیب و در شرق آن به ماردین ترکیه دسترسی پیدا می‌کنیم. در جنوب شرقی ترکیه کوهی به همین نام وجود دارد که آن را همان کوه مذکور در قرآن می‌دانند این کوه در مشرق ولایت ماردین در چهل کیلومتری شمال شرقی جزیره ابن عمر قرار دارد و در بیشتر ایام سال پوشیده از برف است. از گفته برخی نویسندگان بر می‌آید که کوه جودی سلسله کاردین است که در شمال شرقی جزیره«ابن عمر» در مشرق دجله نزدیک به موصل واقع است و اکراد آن را به لهجه خود «کاردو» و یونانیان جوردی و اعراب آن را جودی خوانده‌اند.

د) جودی در عربستان: بنابر قول اصفهانی، کوه جودی در عربستان است و یکی از دو کوهی است که در قلمرو قبیله طی واقع است. این گفته را نیز به نقل از راغب اصفهانی آورده و نوشته است: جودی نام یکی از دو کوهی است که در قلمرو قبیله طی واقع است.

ه: در کوفه: این نکته را بنده در کتاب قصص یا داستان‌های شگفت‌انگیز قرآن مجید دیده‌ام که آورده است: بنا به نقلی جودی در کوفه است. در روضه کافی آمده است: کوه جودی همان فرات کوفه است. مجلسی در شرح این مطلب روضه کافی در کتاب مرآة العقول می‌نویسد: احتمالاً این مطلب در اصل «تربت الکوفه» بوده که بعدها در نسخه‌برداری به «فرات الکوفه» تصحیف و تبدیل شده است.

و) دیار بکر: مورد اخیر جزو کوهستان‌هایی آورده شده است که احتمال دارد جودی در آنجاست. دیار بکر نام جدید «آمد» است. در کتاب‌های جغرافی‌نویسان اسلامی «با زبدی» مرکز ناحیه «زابد سینه» بوده که به عقیده تریدلر در مغرب دجله و در پایین «آمِد» جای داشته است. بررسی این احتمال که کوه جودی شاید در دیار بکر باشد باز ما را به ترکیه و ماردین، نصیبین و جزیره ابن عمر رهنمون خواهد ساخت.

ز) کوه طور: ابن کثیر ذیل سوره هود: آیه ۴۴ جودی را با کوه طور مطابق دانسته است.

راه حل

برای یافتن یک راه حل مناسب برای تعیین مکان جغرافیایی جودی باید به چند نکته اساسی زیر توجه کنیم:

1. نام‌ها در گذر زمان قابل تغییرند و در زبان‌های مختلف قالب‌های مختلف به خود می‌گیرند. یکی قله‌ای را فردی می‌خواند و دیگری اسمی عربی. اینها تنها در تلفظ و نوشتن مغایرت پیدا می‌کنند و در تحقیق باید مورد توجه قرار گیرند.
2. نقاط جغرافیایی هم در طول زمانی تغییر می‌یابند. استناد به اینکه فلان تاریخ نگار نوشته فلان شهر مثلاً در الجزیره است و کنار فلان رود؛ نمی‌تواند به مقصود ما را برساند. باید اطلاعات را به روز کرد و تطبیق دیروز و امروز داشت. پس: «از میان اقوال مختلف بالا دو قول درباره تطبیق مکان جغرافیایی جودی قوی به نظر می‌رسند که بر حسب اتفاق در حال حاضر هر دو در محدوده جغرافیایی کشور ترکیه جای می‌گیرند.

اولی: آرارات است که ترک‌ها آن را بویوک آغری داغی می‌خوانند. بعد از نقطه صفر مرزی گوربولاق Gurbulak شهر دوغوبایزید Dogubayazit ترکیه است. این شهر به اتفاق جلگه حاصل‌خیز ایغدیر سر بر دامن آرارات گذاشته‌اند. در کتاب مقدس چهار بار به آن اشاره شده است:

۱) مکانی که کشتی نوح بعداز خاتمه یافتن طوفان بر آنجا قرار گرفت.

۲ و ۳) پسران سخاریب، پادشاه آشور بعد از کشتن پدرشان به این منطقه فرار کردند.

۴) در دعوت نبوتی ارمیای نبی در اتحاد علیه بابل نیز به آن اشاره شده است و.

آرارات از دو قله بزرگ و کوچک تشکیل یافته که به ارمنی ماسیس یا مازیک و در عربی عارث و جودی و در فارسی کوه نوح نامیده می‌شود. نام آرارات گرفته شده از نام سرزمین آرارات در ارمنستان است. بنا به روایات شمار کسانی که با نوح از طوفان رهایی یافتند ۸۰ تن بودند. پس از نشستن کشتی بر کوه جودی در آنجا دهی بنا نهادند به نام شانین یا هشتادان. در قرن ششم ادریسی (متوفی ۵۶۰) از کوه آرارات با نام جبل ثمانین یاد نموده و مؤلف معجم البلدان گفته است: کوه جودی در منطقه جزیره و در نزدیکی «قریه ثمانین» است. یاقوت هم از قریه ثمانین نام برده است. حدیثی از امام رضا(ع) نقل شده است که حضرت نوح در همان محلی که کشتی به گِل نشست قریه‌ای بنا کرد و نام آن را «ثمانین» می‌شناسند و در نزدیکی روستایی را نشان می‌دهند که «قارقادولانماز» خوانده می‌شود. قارقا یعنی کلاغ؛ بی‌اختیار هر شنونده‌ای را به داستان فرستادن کلاغ به بیرون از کشتی توسط نوح برای کسب خبر از خشکی متصل می‌کند. ردپای این پرنده در روایت‌های سومری، بابلی و حتی تورات دیده می‌شود. از شهرهای عمده‌ای که در دامنه آرارات قرار گرفته نخجوان است. نام این شهر را با ماجرای سفینه نوح مرتبط دانسته‌اند. چه در زبان ارامنه نخ به معنای سفینه و جوان به معنای جایگیر شده است و معتقدند که حضرت نوح(ع) بعداز طوفان در این شهر جای گرفت. ارامنه را اعتقاد بر این بوده است که نوح(ع) بعداز توفان در این شهر جای گرفت. می‌گویند نوح(ع) در این شهر مدفون شد و قبر همسرش نیز در مرند بر سر راه تبریز واقع است.

دومی: سمت و سوی موصل عراق تا جزیره ابن عمر در ترکیه است. بدین معنی که جودی یا در نواحی موصل قرار دارد و یا در جزیره ابن عمر. البته بیشتر احتمالات در محدوده عین دیوار تا الدریاسیه در سوریه کنونی از یک طرف و جیزر، نصیبین، قیزیل تیب تا دیار بکر در ترکیه کنونی از طرف دیگر متمرکز می‌شود.

محل توقف کشتی نوح پس ازطوفان

جودی از ریشه «ج ـ و ـ د» است که اغلب آن را به ضم جیم و تشدید یاء و برخی به تخفیف یاء خوانده‌اند. شماری از فرهنگ نویسان عربی آن را نام کوهی دانسته‌اند که کشتی نوح(ع) بر آن قرار گرفت که در اصل به جود و بخشش منسوب است. برخی نیز گفته‌اند که تعبیر جودی به مفهوم وصفی آن یعنی کرامت و بزرگواری آن کوه اشاره دارد که در بلندی، استواری، مخزن آب بودن و جاری شدن چشمه‌ها از آن تبلور می‌یابد و موارد یاد شده زمینه رشد گیاهان و سرسبزی دامنه کوه جودی را فراهم ساخته، آن را مکان مناسبی برای سکونت انسان و زندگی حیوانات قرار می‌دهند.

این شرایط اقتضا داشته‌اند که کشتی نوح بر آن توقف کند. برخی با تردید در این دیدگاه، جودی را فقط نام یک محل گفته‌اند. در ترجمه کنونی تورات، محل توقف کشتی نوح(ع) کوه اراراط (آرارات) یاد شده است. معنای نخست اراراط را «ملعون» دانسته و گفته‌اند که عرب‌ها آن را «جودی»، ایرانیان «کوه نوح»، ترکان «کرداغ» (: سراشیب) و اروپاییان غالباً «آرارات» گویند.

کوه آرارات دارای دو قله و یکی به اندازه ۴۰۰۰ قدم از دیگری بلندتر است و به سلسله کوه‌هایی که به طرف شمال غربی و غرب امتداد دارند می‌پیوندد. این کوه عظیم که همواره جایگاهی بلند داشته و بر قله آن برف نمودار است، حدود ۱۷۰۰۰ قدم از سطح دریا ارتفاع دارد. کوه آرارات در شمال شرقی ترکیه قرار دارد و از اطراف به شهرهای ماکو در ایران، بایزید اِیغدیر در ترکیه و ایروان در روسیه محدود می‌شود. جودی در منابع تاریخی، تفسیری و روایی مسلمانان نیز به عنوان کوهی یاد شده است که کشتی نوح(ع) بر آن قرار گرفت.

قرآن کریم از واژه جودی تنها یک بار آن هم با «ال» و به عنوان جای فرود آمدن کشتی نوح(ع) یاد کرده است؛ هنگامی که به فرمان خداوند، زمین آب‌های خارج شده را فرو برد، و بارش باران متوقف شد، به دنبال آن آبی که همه جا را فرا گرفته بود فروکش کرد و کشتی نوح بر جودی نشست: ﴿وَقِيلَ يَـٰٓأَرْضُ ٱبْلَعِى مَآءَكِ وَيَـٰسَمَآءُ أَقْلِعِى وَغِيضَ ٱلْمَآءُ وَقُضِىَ ٱلْأَمْرُ وَٱسْتَوَتْ عَلَى ٱلْجُودِىِّ وَقِيلَ بُعْدًۭا لِّلْقَوْمِ ٱلظَّـٰلِمِينَ﴾ مشهور مفسران، جودی را کوهی واقع در موصل، از شهرهای عراق و نزدیک کوفه دانسته‌اند. مفسران نخستینی چون ابن عباس، مجاهد، ابن جبیر، ضحاک و اغلب مفسران متأخر شیعه و سنی از این قبیل‌اند. برخی نیز محل آن را شام یا نزدیک آمِد گفته‌اند. به اعتقاد برخی دیگر کوه جودی در شمال شرقی ترکیه، بین شهرهای ماکو (از شهرهای ایران)، بایزید (از شهرهای ترکیه) و ایروان واقع شده است. این کوه در اغلب کتب تاریخی و جغرافیایی بر کوه آرارات تطبیق شده است. برخی در تلاش برای جمع میان اقوال، مراد از آن را کوهی میان موصل و کوه آرارات دانسته‌اند. برخی دیگر در دیدگاهی متفاوت آن را نه کوهی خاص بلکه به معنای زمینی محکم و سخت و مناسب برای توقف کشتی دانسته‌اند. گفته شده که کوه جودی از همه کوه‌ها کوچک‌تر بود و شاید قرار گرفتن کشتی بر آن از جهت سهولت پیاده شدن مؤمنان از کشتی بوده است.

زمان قرار گرفتن کشتی بر جودی

بر اساس گزارش تورات، کشتی نوح ۱۵۰ روز پس از شروع طوفان بر فراز کوه آرارات قرار گرفت. در منابع اسلامی زمان یاد شده را دهم، هجدهم یا اواخر ذیحجه و نیز روز عید نوروز و مدت توقف آن بر کوه جودی را یک ماه گفته‌اند. قرار گرفتن کشتی نوح بر جودی در روز عاشورا، روزه نوح و اطرافیان به شکرانه فرود آمدن سالم و نجات از طوفان در آن روز و سنت شدن روزه این روز در پاره‌ای از تفاسیر و منابع روایی سنی و شیعه آمده‌اند. برخی از محدثان شیعه حدیث یاد شده را بر تقیه حمل کرده و برخی دیگر از علما آن را از فضیلت سازی‌ها و احادیث مجعول بنی‌امیه درباره مبارک بودن روز عاشورا دانسته و با روزه گرفتن آنان در آن روز به شکرانه شهادت حسین بن علی(ع) و یارانش ارتباط داده‌اند. در برخی احادیث منسوب به ائمه اطهار(ع) نیز موضوع یاد شده رد و روز عاشورا روز شومی نزد خاندان پیامبر اکرم(ص) خوانده شده است. بر اساس گزارش برخی تفاسیر، نوح و همراهان او پس از فرود آمدن کشتی، در دامنه کوه جودی قریه‌ای بنا کردند و آن را «قریة الثمانین» (: هشتادان) نام نهادند؛ زیرا ساکنان آن بیش از ۸۰ نفر نبودند و این نخستین دهی بود که پس از طوفان بنا شد و همچنین مسجدی بر فراز کوه جودی بنا شد که به مسجد نوح معروف است. در منابع روایی و احادیث اسلامی نیز از کوه جودی یاد شده و احادیث مذکور در پاره‌ای از تفاسیر شیعه و سنی آمده‌اند. بر اساس برخی احادیث، خداوند به کوه‌ها وحی کرد که من کشتی نوح را بر فراز یکی از شما فرود خواهم آورد. هنگامی که طوفان شروع شد کوه‌ها قد کشیدند تا آب به قله آنها نرسد؛ اما کوه جودی متواضعانه سر فرود آورد. آب، قله کوه‌ها به جز جودی را فرا گرفت؛ همچنین در برخی احادیث، سنگ‌های به کار رفته در ساختمان کعبه از کوه‌های پنج‌گانه سینا، زیتون، لبنان، جودی و حراء دانسته شده است. در پاره‌ای دیگر از احادیث، کوه جودی مشاهد انبیا، جایگاه اولیا، محل پذیرش توبه آدم و قوم یونس، محل رویش یقطین (کدو) و جاری شدن چشمه خوانده شده است. کوه جودی همچنین از کوه‌های بهشتی خوانده شده که به سبب حضرت نوح گرامی داشته شده است، چنان‌که کوه طور و حراء به وسیله موسی(ع) و حضرت محمد(ص) گرامی داشته شده‌اند. باستان شناسان روسی به پاره‌های کشتی نوح در کوه آرارات دست یافته‌اند. این تخته‌ها قطعات جدا شده از کشتی نوح بوده که بر اثر تحولات دریایی و زمینی در طول حدود ۵۰۰۰ سال همچنان در دل زمین مانده‌اند.

منابع

1. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن
2. حیدری، حسن، مقاله «جودی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰