زیارت عاشورا در معارف و سیره حسینی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث زیارت عاشورا است. زیارت عاشورا از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: زیارت عاشورا در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط نداردزیارت عاشورا از زمان‌های بسیار مناسب و با فضیلت برای زیارت امام حسین (ع)، روز عاشوراست؛ چه به صورت حضوری و رفتن به دیدار مرقد سید الشهدا (ع) در کربلا و چه خواندن زیارتنامه از دور.
مقدمه
امام صادق (ع) فرمود: «مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَوْمَ عَاشُورَاءَ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»[۱]. کسی که حسین (ع) را روز عاشورا زیارت کند، بهشت برای او واجب است. در حدیث دیگری زیارت آن روز، مانند به خون خویش غلتیدن پیش روی آن حضرت به شمار آمده است: «مَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَوْمَ عَاشُورَاءَ كَانَ كَمَنْ تَشَحَّطَ بِدَمِهِ بَيْنَ يَدَيْهِ»[۲]. متن زیارتنامه‌ای هم که از سوی ائمّه دستور به خواندن آن داده شده به "زیارت عاشورا" شهرت یافته است و خواندن همه وقت و همه روز آن، آثار و برکات زیادی دارد.
این زیارت را امام باقر (ع) به علقمه بن محمد حضرمی آموخته که هرگاه خواست از دور و با اشاره آن امام را زیارت کند، پس از دو رکعت نماز زیارت، چنین بخواند: «اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، اَلسَّلاَمُ عَلَيْكَ يَا بْنَ رَسُولِ اللَّهِ»[۳]. تا آخر، که در کتب زیارت آمده است. این زیارت، تجدید عهد همه روزه پیرو حسین بن علی (ع) با مولای خویش است که همراه با "تولّی" و "تبرّی" است و خط فکری و سیاسی زائر را در برابر دوستان و دشمنان اسلام و اهل بیت، ترسیم می‌کند و اعلام همبستگی و سلم و صلح با موافقان راه حسین (ع) و اعلان جنگ و مبارزه با دشمنان حق است. "زیارت عاشورا" ولایت خون و برائت شمشیر است و تسلیم دل و یاری در صحنه است، تا عشق درونی به جهاد بیرونی بیانجامد و نفرت قلبی به برائت علی برسد. زیارت عاشورا، منشور "تولّی" و "تبرّی" نسبت به جریان حق و باطل در همه جا و همه زمان‌هاست[۴].
مشهورترین زیارتنامه امام حسین (ع)
در منابع حدیثی شیعه، روایات بسیاری با موضوع توصیه به زیارت امام حسین (ع) به ویژه در روز عاشورا و ثواب فراوان این عمل آمده است. «زیارت عاشورا» مشهورترین زیارتنامه امام حسین (ع) و یکی از متون محوری فرهنگ شیعی است. قرائت این زیارتنامه به قصد زیارت امام حسین (ع) و کسب ثواب، هم به صورت انفرادی و هم گروهی در قالب مجالس عزاداری، در تمام طول سال به ویژه ماه‌های محرم و صفر میان شیعیان رواج بسیار دارد.
نخستین منابعی که این زیارت در آنها نقل شده، به ترتیب زمانی، کامل‌الزیارات ابن‌قولویه و مصباح المتهجد طوسی‌اند. البته بین متن منقول در این دو کتاب تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد. منابع بعدی، این زیارت را از این دو کتاب نقل کرده‌اند؛ از جمله المزار ابن‌مشهدی، المزار شهید اول، المصباح کفعمی، نزهة الزاهد و بحارالانوار.
برای زیارت عاشورا چندین سلسله سند نقل شده که همه آنها به علقمة بن محمد حضرمی یا مالک جهنی می‌رسد که او هم آن را از امام باقر (ع) روایت کرده است. البته از صفوان بن مهران جمال نیز نقل شده که همانند این زیارت را او هم از امام باقر (ع) شنیده است. در نقل وی دعایی نیز به پایان زیارت افزوده شده است. محدث نوری این زیارت را حدیثی قدسی دانسته که خداوند به واسطه جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) خوانده است.
در آغاز روایت، از علقمة بن محمد حضرمی نقل شده که «به امام محمد باقر (ع) گفتم دعایی به من بیاموز که در روز عاشورا برای زیارت امام حسین (ع) از نزدیک آن را بخوانم و دعایی که در هنگام دور بودن از کربلا حضرت را با آن زیارت کنم. امام باقر (ع) فرمود: پس از آنکه دو رکعت نماز به جا آوردی این دعا را بخوان که دعای فرشتگان در هنگام زیارت مزار آن حضرت است و با خواندن این دعا خداوند هزار هزار حسنه برایت می‌نویسد و هزار هزار گناه تو را محو می‌نماید و ۱۰۰ هزار هزار درجه بالایت می‌برد. همچنین در رتبه یاران شهید حضرت امام حسین (ع) قرار می‌گیری و ثواب همه پیامبران و زائران حسین بن علی (ع) از هنگام شهادت برای تو نوشته می‌شود». پس از این مقدمه، امام باقر (ع) متن زیارت را برای علقمه می‌خواند.
زیارت با سلام بر امام حسین (ع) و ذکر نسب او که فرزند پیامبر اکرم (ص)، امام علی (ع) و فاطمه زهرا (س) است و تأکید بر بزرگی مصیبت شهادت امام حسین (ع) و سنگینی‌اش بر «همه اهل آسمان» آغاز می‌شود و در ادامه کسانی که بنیان ستم بر اهل بیت را نهادند و آنان که اهل‌بیت (ع) را از مقام و جایگاه خود عقب راندند و آنان که با تمکین خود زمینه این امر را فراهم آوردند، لعن می‌شوند. سپس خواننده زیارت، خطاب به امام حسین (ع) می‌گوید من تا قیامت با آنان که با تو در صلح هستند در صلح، و با آنان که به جنگ با تو پرداختند در جنگ هستم. در ادامه شماری از نقش‌آفرینان اصلی در واقعه عاشورا از جمله آل‌زیاد، آل‌مروان، همه بنی‌امیه، عبیدالله بن زیاد (با تعبیر«پسر مرجانه»)، عمرسعد و شمر نام برده شده و لعن می‌شوند. پس از آن خواننده از خدا می‌خواهد که توفیق خون‌خواهی امام حسین (ع) را همراه با «امام منصور» از آل محمد (ص) نصیبش گرداند. مشابه این درخواست در بخش دیگری از زیارت با عبارت «إِمَامٍ هُدًى ظَاهِرٍ نَاطِقِ» تکرار می‌شود. همچنین از خداوند درخواست می‌کند که برای سوگواری این مصیبت بزرگ به او پاداشی فزون داده و زندگانی و مرگش را همچون زندگانی و مرگ حضرت محمد (ص) و خاندانش قرار دهد. در ادامه، روز عاشورا، روز فرود لعنت بر آل‌زیاد و آل‌مروان و فرزند «هند جگرخوار» (اشاره به معاویه) که از سوی پیامبر اکرم (ص) مورد لعن قرار گرفته، خوانده می‌شود. خواننده بر ابوسفیان، معاویه و یزید لعنت فرستاده و بیان می‌کند که در این روز و همه ایام عمر با برائت از آن «ظالمان» و لعنت بر ایشان و موالات پیامبراکرم (ص) و خاندان او به خدا تقرب می‌جوید. پس از آن ۱۰۰ بار به لعن «نخستین کسی که در حق محمد و آل او، ظلم کرد و «آخرین کسی که از او تبعیت کرد» و نیز «کسانی که به جنگ با امام حسین (ع) دست زدند و کسانی که با آنان همراهی کردند و کسانی که با آنان بیعت کردند و کسانی که از ایشان برای به شهادت رساندن امام پیروی کردند» می‌پردازد و ۱۰۰ بار به آن حضرت و پسر ارشد او علی‌اکبر(که در جوار امام مدفون است) و فرزندان و اصحاب حضرت درود می‌فرستد. بار دیگر۱۰۰ بار، اولین، دومین، سومین، چهارمین و پنجمین افراد از ظالمان در حق پیامبر (ص) و خاندان او (که تنها نام پنجمین‌شان یعنی یزید برده می‌شود) و شماری دیگر از قاتلان امام حسین (ع) لعن می‌شوند. در بخش پایانی زیارت، که در حالت سجده خوانده می‌شود، خواننده به حمد و ستایش خدا پرداخته و از درگاه خدا، برای خود بهره‌مندی از شفاعت امام حسین (ع) در قیامت و ثبات و استواری در راه او و یارانش را درخواست می‌کند.
این زیارت متنی سیاسی - مذهبی در دشمنی با بنی‌امیه است و لعن‌های آمده در آن بیانگر موضع برائت‌جویانه شیعه از دشمنان اهل‌بیت و به نوعی مبارزه منفی با آنان است. البته بخشی از لعن‌های پایانی زیارت، که با عبارت «اللَّهُمَّ خُصَّ أَنْتَ أَوَّلَ ظَالِمٍ بِاللَّعْنِ مِنِّي» آغاز می‌شوند، تنها در بعضی نسخ مصباح طوسی آمده است و از دیرباز محل مناقشه و اشکال بوده‌اند. برخی مقصود از اولین و دومین و سومین ظالم را خلفای راشدین دانسته‌اند و برخی تأویل‌های دیگری کرده‌اند؛ از جمله قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین، اولین را قابیل که قتل را در جهان پایه‌گذاری کرد، دومین را پی‌کننده شتر صالح (ع)، سومین را قاتل یحیی (ع) و چهارمین را ابن‌ملجم مرادی قاتل امام علی (ع) دانسته است. برخی نیز با بررسی نسخه‌های کهن مصباح المتهجد مدعی شده‌اند که این بخش سندیت نداشته و در منابع بعدی به متن زیارت افزوده شده است.
بر زیارت عاشورا شرح‌های بسیاری نوشته شده است که مشهورترین و مفصل‌ترین آنها شفاءالصدور فی شرح زیارة العاشور از ابوالفضل تهرانی (۱۲۷۳-۱۳۱۶ق) به زبان فارسی است. همچنین می‌توان اللؤلؤ النضید فی شرح زیارة الحسین الشهید اثر نصرالله شبستری، جنة السرور فی کیفیة زیارة العاشور از محمد جعفر شریعتمدار استرآبادی و نیز شرح‌های سید محمد باقر موسوی شفتی و سید حسین بن جعفر موسوی خوانساری را نام برد.[۵].
منابع
پانویس
- ↑ کامل الزیارات، ص۱۷۴؛ المزار شیخ مفید، ص۵۲.
- ↑ کامل الزیارات، ص۱۷۴.
- ↑ کامل الزیارات، ص۱۷۶؛ بحار الأنوار، ج۹۸، ص۲۹۱.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۲۲۴.
- ↑ زعفرانی‌زاده، سعید، مقاله «زیارت عاشورا»، فرهنگ سوگ شیعی ص۲۶۸.