سعیر جهنم در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سعیر است. سعیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سعیر جهنم در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

واژه‌شناسی لغوی

واژه "سَعیر" فعیل به معنای مفعول، به معنای آتش شعله‌ور شده و برگرفته از "سَعْر" به معنای شعله‌ور ساختن آتش است و با توجه به صفت مشبهه بودن آن، به معنای آتشی است که به شدت شعله‌ور باشد. به گفته‌ای اصل واژه به معنای گسترش شدید یک چیز است و از این رو ویژگی شدت برای دیگر مشتقات واژه، غیر از صفت مشبهه نیز ذکر شده است، چنان که افروختن شدید آتش را "اِسعار" گویند. برخی "سَعْر" را به "زبانه آتش" و "سعیر" را به آتش دارای زبانه معنا کرده‌اند. مفسران، همسو با اهل لغت "سعیر" را با عبارات گوناگونی مانند آتش وقتی به شدت شعله‌ور یا به نهایت درجه حرارت رسیده باشد، آتش سوزنده، شعله‌ور یا افروخته که زبانه می‌کشد، عذاب سوزان،جهنم مُوقَده، نار وَقود و وَقود معنا کرده‌اند. بنابر اینکه "وَقود" (به فتح واو) اسم و به معنای شعله آتش باشد،مقصود از آن را آتشی دانسته‌اند که کافران را شعله‌ور ساخته و می‌سوزاند . در ادعیه مأثوره نجات از سعیر، عذاب سعیر یا آتشی که دارای سعیر است مکرر از خدای متعال درخواست شده است.

مشتقات مصدر "سَعْر" ۱۹ بار در ۱۵ سوره از قرآن کریم آمده‌اند که ۱۶ مورد آن به شکل "سعیر"، دو مورد آن به شکل "سُعُر" (جمع سعیر) و یک مورد به شکل "سُعِّرتْ" (فعل ماضی) است و همه موارد درباره عذاب آخرت‌اند، جز آیات وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ، وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ، فَقَالُوا أَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَفِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ، زیرا برخی مفسران مراد از عَذَابَ السَّعِيرِ}} را در آیه وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ که مربوط به جنیان متمرد از دستور سلیمان (ع) است، عذاب سوزان در دنیا و در آیه وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ تیرهای شهاب و رجوم و در آیه فَقَالُوا أَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَفِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ لفظ سُعُرٍ}} را جمع سعیر ندانسته، بلکه متناسب با سیاق آیه، آن را مفرد و به معنای جنون یا رنج دانسته‌اند، گرچه برخی دیگر آن را جمع سعیر دانسته و با توجه به اینکه مشرکان آتش آخرت را قبول نداشتند، برآن‌اند که مشرکان با این جمله از سر لجبازی، سخن صالح (ع) را به خودش بازگردانده، یا آنکه از لفظ سعیر به گونه مَجاز، معنای ذلت و بندگی اراده کرده‌اند. در آیه إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ نیز احتمال هر دو معنا (جنون و رنج) داده شده است. در آیاتإِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ، فَقَالُوا أَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَفِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ لفظ سُعُرٍ در صورتی که جمع و به معنای آتش‌های آخرت باشد، این احتمال مطرح است که در جهنم درکات متعددی به نام سعیر یا در درکات متعددی از جهنم آتش سعیر وجود داشته باشد.

واژه سعیر مذکر است و بازگشت ضمیر مؤنث به آن در آیه إِذَا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَفِيرًا به اعتبار معنای آتش است.

معناشناسی سعیر

سعیر به نام آتش آخرت یا جهنم یا نام یکی از درها یا دَرَکات و وادی‌های دوزخ تفسیر شده است که با توجه به تقابل السَّعِيرِ}} با الْجَنَّةِ در آیه وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ، سعیر یکی از نام‌های دوزخ خواهد بود و تعبیر أَصْحَابِ السَّعِيرِ نیز مؤید آن است، چنان که برپایه روایتی از امام صادق (ع) پیامبر (ص) نوشته‌ای را به اصحاب نشان داده، فرمودند نام‌های همه اهل آتش در آن است و سپس آیه فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ را تلاوت فرمودند.

به نظر می‌رسد این تفسیر با تفاسیر پیش‌گفته منافاتی ندارد، زیرا بنابر اینکه سعیر نام وادی‌ای در جهنم باشد، آن‌گونه که از روایتی به دست می‌آید، وادی‌ای است که کانون حرارت‌ دهی به دوزخ بوده و هرگاه از حرارت آتش دوزخ کاسته شود، سعیر جهنم گشوده می‌شود تا همواره شدت حرارت دوزخ ثابت بماند، چنان که بر پایه روایتی از پیامبر (ص) سعیر نام یکی از وادی‌های جهنم است که چون گشوده شود، دیگر آتش‌ها را از سر التماس و ترس به فریاد وامی‌دارد و از این رو سعیر در قرآن نام دوزخ نهاده شده است. البته به نظر برخی السَّعِيرِ در آیاتی مانند وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا. و وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا به عنوان وصف به کار رفته است، زیرا در آیه وَإِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ خدای متعال بیان داشته که جحیم، مشتعل و به شدت داغ خواهد شد و سعیر که به معنای اسم مفعول است، به ایجاد این حالت در جحیم اشاره دارد و صفت آن است.

خشم و فریاد سعیر

آیه إِذَا رَأَتْهُمْ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ سَمِعُوا لَهَا تَغَيُّظًا وَزَفِيرًا شدت عذاب سعیر را چنین وصف می‌کند که چون سعیر منکران قیامت را از جایگاهی دور (به مقدار دید چشم یا از فاصله یک یا ۱۰۰ یا ۵۰۰ سال راه ببیند، آنان خشم و زفیر (جوش و خروش) سعیر را می‌شنوند. آیه شریفه حال سعیر را، هنگامی که محکومان به عذاب با آن روبه رو می‌شوند، ترسیم کرده است؛ گویی در آن حال مانند درندگانی است که طعمه و شکار خود را دیده، غرشی مخصوص کرده و بر آن می‌تازد. با آنکه آیه شریفه به صراحت دیدن را به سعیر نسبت داده، این تعبیر استعاره بوده و مراد آن است که وقتی سعیر به مسافتی از آنان برسد که موجود بینا از آن مسافت بتواند او را ببیند. بعضی برآن‌اند که در حقیقت کافران آتش را می‌بینند، بنابراین در این آیه از "فن قلب" (جا به جایی در کلام که از فنون بلاغت است) استفاده شده و گزینش این تعبیر به سبب بلیغ‌تر بودن آن یا ایجاد ترس بیشتر در شنونده است.

به نظری، مراد از ضمیر مستتر در رَأَتْهُمْ، نگهبانان دوزخ یا ملائکه بوده و معنا آن است که وقتی فرشتگان مأمور آتش آنان را می‌بینند از سر حرص بر عذاب کردن آنان خشم و زفیر از آنان مشاهده می‌شود؛ ولی برخی اِسناد را واقعی دانسته‌اند، زیرا خدای متعال می‌تواند در آتش، زندگی خلق کند تا بگیرد و خشم کند و بغرّد. وصف کردن سعیر به تَغَيُّظًا و زَفِيرًا نیز، استعاره برای ترسیم شدت برافروختگی و شعله کشیدن آتش است، زیرا غیظ، نهایت درجه خشم و تَغَيُّظًا به معنای اظهار غیظ است که گاهی با سروصدا همراه است و زفیر تنفس عمیق و صدایی است که بر اثر کشاندن هوا به داخل ریه از سینه بیرون می‌آید. بعضی زفیر را به معنای آمد و شد عمیق نَفَس به گونه‌ای که قفسه سینه بالا آید و به تعبیری دیگر نفس زدن شدید دانسته و به نظری معنای زفیر بیرون دادن نَفَس (بازدم)است. معنای اخیر را روایتی از رسول گرامی (ص) تأیید می‌کند، از این رو و با توجه به آنکه خشم شنیدنی نیست، مراد از خشم سعیر یا پاره پاره شدن شعله‌های آتش بر اثر شدت آن، یا پدیدار شدن صدایی خشم‌آلود از سعیر، یا آنکه مراد از تغیّظ، جوشش و فَوَران آتش است و شنیدن، مربوط به صدای شعله کشیدن و گُر گرفتن آتش و مراد از زفیر سعیر آن است که اهل عذاب را به سمت خود می‌کشاند، چنان که انسان با نفس کشیدن، هوا را به ریه می‌فرستد.

بعضی برآن‌اند که خشم از آتش، و فریاد از اهل آتش است؛ یعنی خشمِ آتش را می‌بینند و شیون و فریاد اهل آتش را می‌شنوند، بنا بر این زفیر از آتش نیست. این معنا با استناد به تعبیر لَهَا رد شده است. گفتنی است در مواردی واژه سعیر به صورت نکره آمده تا بیانگر عظمت و خوفناکی آن باشد، یا برساند که سعیر، آتش مخصوصی است و چگونگی آن را جز خدای متعال کسی نمی‌داند.

احوال اهل سعیر

اهل سعیر را زنجیر کرده در مکانی تنگ از سعیر می‌افکنند: وَإِذَا أُلْقُوا مِنْهَا مَكَانًا ضَيِّقًا مُقَرَّنِينَ دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا تنگی مکان آنان چنین وصف شده که حال آنان چونان میخ است که در دیوار کوبیده باشند. این امر به عنوان عذابی مضاعف بر آنان تحمیل می‌شود و بر اثر کم بودن جا در دوزخ نیست، زیرا به شهادت آیه يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ جهنم وسیع است. کیفیت زنجیر کردن آنان را چنین گفته‌اند که هر یک از آنان را به دیگری، یا دست‌های آنان را به گردن‌هاشان، یا هر یک را با یکی از شیاطین، یا با شیطانی که او را به گمراهی می‌خوانده زنجیر می‌کنند.

اهل سعیر در همان آغاز ورود به دوزخ به گناه خود اعتراف می‌کنند و می‌پذیرند که گرفتار شدن در آتش پیامد اعمالی است که در دنیا انجام داده و نباید انجام می‌دادند: فَاعْتَرَفُوا بِذَنْبِهِمْ فَسُحْقًا لِأَصْحَابِ السَّعِيرِ. جمله فَسُحْقًا لِأَصْحَابِ السَّعِيرِ نفرین بر آنان است که از رحمت خدا دور باشند. به گفته‌ای فَسُحْقًا بدین معناست که چیزی را با دست خرد کنند و مراد آن است که آنان از شعله‌های دوزخ از این سو به آن سو طرد شده و پایمال دوزخیان می‌شوند. فریاد "واثبوراه" از آنان بلند می‌شود: دَعَوْا هُنَالِكَ ثُبُورًا واژه ثُبُورًا به "ویل" و "هلاک" معنا شده و مفهوم فریاد "واثبوراه" ای مرگ بر من است. واژه ثُبُورًا (به صورت نکره) می‌رساند چنان واویلایی از آنان برمی‌خیزد که وصف‌پذیر نیست. این فریاد که استغاثه‌ای برای نجات است اثری ندارد و ملائکه دوزخ به فریادهای‌ آنان پاسخ می‌‌دهند که فریادهای شما کم باشد یا زیاد، به حال شما سودی ندارد: لَا تَدْعُوا الْيَوْمَ ثُبُورًا وَاحِدًا وَادْعُوا ثُبُورًا كَثِيرًا.، چنان‌که این معنا در آیات اصْلَوْهَا فَاصْبِرُوا أَوْ لَا تَصْبِرُوا سَوَاءٌ عَلَيْكُمْ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ و وَبَرَزُوا لِلَّهِ جَمِيعًا فَقَالَ الضُّعَفَاءُ لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا مِنْ عَذَابِ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ قَالُوا لَوْ هَدَانَا اللَّهُ لَهَدَيْنَاكُمْ سَوَاءٌ عَلَيْنَا أَجَزِعْنَا أَمْ صَبَرْنَا مَا لَنَا مِنْ مَحِيصٍ آمده است، یا آنکه انواع گوناگونی از عذاب برای شماست که باید برای هریک جداگانه فریاد کنید. به نظری، مراد آن است که عذاب دردناک آنها موقت نیست که با گفتن یک "وا ثبورا" پایان یابد، بلکه باید در طول این مدت همواره این جمله را تکرار کنند و به احتمالی چون اهل عذاب با این فریادها احیاناً احساس اندکی راحتی می‌کنند، این جمله را به آنان می‌گویند تا مانع آنان از احساس راحتی گردد. قرآن کریم گروه‌هایی را اهل سعیر یا عذاب سعیر دانسته یا آنان را به آن تهدید کرده است: کسانی که ولایت شیطان را بپذیرند كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ یا در شمار حزب شیطان باشند إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّمَا يَدْعُو حِزْبَهُ لِيَكُونُوا مِنْ أَصْحَابِ السَّعِيرِ، شیاطین (اشرار جن)وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ. جنّیان تحت امر سلیمان (ع) که از فرمان او سرپیچی کردند وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ، کافران إِنَّ اللَّهَ لَعَنَ الْكَافِرِينَ وَأَعَدَّ لَهُمْ سَعِيرًا؛ وَمَنْ لَمْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ فَإِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَعِيرًا؛ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِينَ سَلاسِلا وَأَغْلالا وَسَعِيرًا ، کسانی که از تعقل یا گوش فرا دادن به تعالیم پیامبران امتناع کرده وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ و به جای پیروی از وحی، از پدران گمراه خود تبعیت کنند وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ قَالُوا بَلْ نَتَّبِعُ مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ الشَّيْطَانُ يَدْعُوهُمْ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ، کسانی که به کتب آسمانی ایمان نیاورده و از آن روی گردانده فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا قیامت را تکذیب کنند بَلْ كَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ وَأَعْتَدْنَا لِمَنْ كَذَّبَ بِالسَّاعَةِ سَعِيرًا، کسانی که به متاع دنیا شاد و در نتیجه آخرت را از یاد برده باشند وَيَصْلَى سَعِيرًا إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ .، مجرمان إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ و کسانی که به ستم، اموال یتیمان را تصرف کنند. إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا برپایه روایاتی از رسول گرامی (ص) نیز کسانی که از تصدیق پیامبر و علی (ع) یا گفتار یا افعال آنان امتناع ورزند، دشمنان علی (ع)، کسانی که حق فاطمه (س) را گرفته و رشته مودّت ایشان را بریده باشند و به روایاتی دیگر، تکذیب کنندگان امیرمؤمنان و منکران امامان (ع) و کسانی که مال آنان (خمس) را به ناحق تصرف کنند، آنان‌که به دعوت پیشوایان گمراهی پاسخ مثبت دهند، قاتلان، کافران، متکبران و کسانی که به مشورت کننده خیانت کنند اهل سعیرند.

منابع

1. اسحاق‌نیا تربتی، صالحی‌منش، مقاله «سعیر»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵