سوره صف در علوم قرآنی
مقدمه
شصت و یکمین سوره قرآن و صد و نهمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوعات تسبیح حق، مذمت گفتار بدون عمل، دوست داشتن خدا نسبت به مجاهدین در راه خود، پیروزی و غلبه دین حق بر همه ادیان.
نام این سوره در آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾[۱] آمده است. سوره صف، دارای ۱۴ آیه و ۲۲۶ کلمه و ۹۶۶ حرف است. از نظر حجم از گروه سوره‌های «طوال» و «مفصلات» و از سوره‌های نسبتاً کوچک و بخشی از یک حزب است. از سوره‌های هفت‌گانه «مسبحات» است که با تسبیح و نیایش الهی ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ﴾ آغاز می‌گردد.
این سوره مؤمنین را ترغیب به جهاد در راه خدا نموده است. و خبر می‌دهد که دین اسلام، نوری است درخشان از جانب خدای سبحان که کفار اهل کتاب می‌خواهند آن را خاموش کنند، ولی خدا نور آن را تمام می‌کند و دین خود را بر تمامی ادیان غلبه می‌دهد هر چند که مشرکین نخواهند. و محمد مصطفی(ص) همان پیامبری است که عیسی بن مریم(ع)، بنی‌اسرائیل را به آمدنش بشارت داد. پس بر مؤمنین است که او را اطاعت کنند و در راه خدا با اموال و جان‌های خود جهاد نموده، خدا را یاری کنند، تا خدای تعالی آنان را به سعادت رسانیده و یاری‌شان کند و در دنیا و آخرت فتح و پیروزی نصیب‌شان نماید.
مقاصد سوره
در این سوره، تسبیح و تقدیس خداوند، توبیخ کسانی که گفتارشان با کردارشان مطابقت ندارد، پیوستگی نهضت انبیاء و در طول هم بودن دین موسی و عیسی و محمد، پیروزی نهایی و قطعی دین اسلام [[[محمدی]]] و جهانگیر شدن نور آن و عبث بودن تلاش مخالفان برای جلوگیری از آن و تشویق انسان‌ها به ایمان به خدا، جهاد با مال و جان و انفاق در راه خدا که موجب آمرزش گناهان و سعادت دنیا و آخرت می‌باشد آمده است.
مهم‌ترین پیام این سوره آن است که دین موسی و عیسی(ع) در طول دین محمد(ص) است نه در عرض آن و اسلام حضرت محمد(ص) کامل‌ترین و آخرین دین الهی است که همگی پیروان راه حق، اعم از موسوی و عیسوی، باید از آن تبعیت کنند تا به رستگاری کامل برسند.
اسلام ناسخ سایر ادیان الهی است و پیروان ادیان دیگر موظفند که به دین اسلام ایمان بیاورند و اگر از روی عناد و لجاجت ایمان نیاورند گناهکارند و قضاوت درباره آنان با احکم الحاکمین است. نسخ، پایان یافتن زمانی چیزی را گویند. فقهاء و متکلمین اسلام، ادیان آسمانی دیگر را نسخ شده می‌دانند. آیه‌ها و حدیث‌هایی فراوان این دیدگاه را پشتیبانی می‌کند. برخی بر این باورند که شریعت‌های گذشته منسوخ نیست و هم اکنون پیروی از آنها رواست و از این رو، به وادی کثرت‌گرایی درافتاده‌اند، ولی آموزه‌های اسلامی پشتیبانی نسخ را می‌‌توان این‌گونه دسته‌بندی کرد:
- آمادگی و انتظار اهل کتاب بر آشکار شدن اسلام؛
- فراخواندن اهل کتاب به اسلام و اقامه دلیل بر اثبات حقانیت آن؛
- نکوهش اهل کتاب در صورت سرپیچی از اسلام؛
- وعده پیروزی اسلام بر جملگی ادیان که در سوره صف ذکر شده است.
«شریعت راهی است که برای هر یک از امت‌ها و پیامبرانی که بدان مبعوث شده‌اند آماده شده و اخص از دین است و از این رو، قابل نسخ است و لذا ممکن است در شریعتی به دلیل منقضی شدن مصلحت حکم پیشین و پیدایش حکمی تازه، برخی احکام نسخ شود که نسخ حکم حبس ابد زنان زناکار به تازیانه و سنگسار از این قبیل است، اما دین به معنای یک قانون کلی و طریق عمومی الهی که برای تمام ملت‌ها و جوامع وضع شده و قوانین کلی حاکم بر آن، هرگز نسخ نمی‌پذیرد»[۲].
ساختار سوره
سوره صف، با یادآوری تسبیح خدا و مقتدر و حکیم بود. حضرت حق شروع می‌شود و با دعوت مؤمنین به یاری دین خدا پایان می‌یابد.
تقارن دو اصل نظری و عملی در افتتاح و اختتام سوره، اهمیت یاری دین خدا را با هماهنگ شدن عمل آنها در تسبیح خدا همراه با اهل آسمان و زمین برجسته می‌کند.
آیات سوم و چهارم، بخش دوم سوره هستند که شأن نزول سوره را نیز در بردارند و در تقارن با بخش چهارم آیات: ﴿ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَقَد تَّعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُم مُّصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِن بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُم بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُّبِينٌ وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَهُوَ يُدْعَى إِلَى الإِسْلامِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ يُرِيدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ ﴾[۳] است که حاوی امر تاریخی عدم تطابق عمل و عقیده موسویان و عیسویان است. بخش سوم که در بردارنده آیه چهارم در باب فضیلت و جایگاه برجسته مجاهدین استوار است در تقارن متعارض با بخش دوم و سوم و در تقارن تکمیلی و تفضیلی با بخش پنجم آیات: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنجِيكُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ وَأُخْرَى تُحِبُّونَهَا نَصْرٌ مِّنَ اللَّهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۴] است. در بخش پنجم، قتال را توضیح داده و به جهاد با اموال و جان‌ها در راه خدا معنا کرده است و نتایج و پیامدهای محسوس و نامحسوس دنیوی و اخروی آن را که شامل تکامل وجودی انسان و بخشش گناهان در دنیا و رفتن به بهشت برین در آخرت و پیروزی در دنیا و رستگاری در دنیا و آخرت است بشارت می‌دهد. پیام مرکزی سوره، پیروزی دین اسلام در سایه جهاد پایدار مجاهدین حقیقی در راه خدا است.
آیات نامدار و مشهور
- ﴿سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[۵]،
- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾[۶]،
- ﴿كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ﴾[۷]،
- ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ﴾[۸]،
- ﴿وَإِذْ قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيَّ مِنَ التَّوْرَاةِ وَمُبَشِّرًا بِرَسُولٍ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ قَالُوا هَذَا سِحْرٌ مُبِينٌ﴾[۹]،
- ﴿يُرِيدُونَ لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾[۱۰]،
- ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾[۱۱]،
- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ﴾[۱۲]،
- ﴿تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[۱۳].[۱۴]
منابع
پانویس
- ↑ «بی‌گمان خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او صف زده کارزار می‌کنند چنان که گویی بنیادی به هم پیوسته (و استوار) اند» سوره صف، آیه ۴.
- ↑ المیزان، ج۵، ص۵۳۲ – ۵۳۴.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که موسی به قوم خود گفت: ای قوم من! چرا مرا آزار می‌دهید با آنکه می‌دانید من پیامبر خداوند به سوی شمایم؟ و چون (از حق) بگشتند خدا دل‌هایشان را بگردانید و خداوند قوم نافرمان را راهنمایی نمی‌کند. و (یاد کن) آنگاه را که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خداوند به سوی شمایم، توراتی را که پیش از من بوده است راست می‌شمارم و نویددهنده به پیامبری هستم که پس از من خواهد آمد، نام او احمد است؛ امّا چون برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آورد، گفتند: این جادویی آشکار است. و ستمکارتر از آنکه بر خداوند دروغ بندد در حالی که به اسلام فرا خوانده می‌شود کیست؟ و خداوند قوم ستمگر را راهنمایی نمی‌کند. بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره صف، آیه ۵-۹.
- ↑ «ای مؤمنان! آیا (می‌خواهید) شما را به داد و ستدی رهنمون شوم که از عذابی دردناک رهاییتان می‌بخشد؟ به خدا و پیامبرش ایمان آورید و در راه خداوند با مال و جان خویش جهاد کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید. تا گناهانتان را بیامرزد و شما را به بهشت‌هایی که از بن آنها جویبارها روان است و به جایگاه‌هایی پاکیزه در بهشت برین درآورد؛ این همان رستگاری سترگ است. و چیز دیگری که آن را دوست می‌دارید یاری از سوی خداوند و پیروزی نزدیک است و به مؤمنان مژده بده» سوره صف، آیه ۱۰-۱۳.
- ↑ «آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است خداوند را به پاکی می‌ستاید و او پیروزمند فرزانه است» سوره صف، آیه ۱.
- ↑ «ای مؤمنان! چرا چیزی می‌گویید که (خود) انجام نمی‌دهید؟» سوره صف، آیه ۲.
- ↑ «نزد خداوند، بسیار ناپسند است که چیزی را بگویید که (خود) انجام نمی‌دهید» سوره صف، آیه ۳.
- ↑ «بی‌گمان خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او صف زده کارزار می‌کنند چنان که گویی بنیادی به هم پیوسته (و استوار) اند» سوره صف، آیه ۴.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که عیسی پسر مریم گفت: ای بنی اسرائیل! من فرستاده خداوند به سوی شمایم، توراتی را که پیش از من بوده است راست می‌شمارم و نویددهنده به پیامبری هستم که پس از من خواهد آمد، نام او احمد است؛ امّا چون برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آورد، گفتند: این جادویی آشکار است» سوره صف، آیه ۶.
- ↑ «بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند و خداوند کامل‌کننده نور خویش است هر چند کافران نپسندند» سوره صف، آیه ۸.
- ↑ «اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.
- ↑ «ای مؤمنان! آیا (می‌خواهید) شما را به داد و ستدی رهنمون شوم که از عذابی دردناک رهاییتان می‌بخشد؟» سوره صف، آیه ۱۰.
- ↑ «به خدا و پیامبرش ایمان آورید و در راه خداوند با مال و جان خویش جهاد کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید» سوره صف، آیه ۱۱.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره صف»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.