ذوی‌القربی چه کسانی هستند؟ (پرسش)

ذوی‌القربی چه کسانی هستند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

ذوی‌القربی چه کسانی هستند؟
موضوع اصلی	ذوی‌القربی چه کسانی هستند؟
مدخل بالاتر	امامت در قرآن / آیه مودت
مدخل اصلی	؟
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

پاسخ نخست

مهدی مقامی

حجت الاسلام و المسلمین مهدی مقامی، در کتاب «ولایت و امامت در قرآن» در این‌باره گفته است:

«پیروان مکتب اهل‌بیت (ع) در مصداق‌شناسی قربی، اختلاف ندارند و بر پایه روایات رسیده از پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) مصادیق قربی در آیه را اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) می‌دانند، ولی پیروان مکتب خلافت در تشخیص مصادیق قربی، اختلاف دیدگاه داشته و به خطا رفته‌اند.

ادله شیعه: در شأن نزول آیه مودّت آمده است: "هنگامی که پیامبر وارد مدینه شد و پایه‌های اسلام محکم گردید، انصار گفتند: ما خدمت رسول خدا (ص) می‌رسیم و عرض می‌کنیم: اگر مشکلات مالی پیدا شد، این اموال ما بی هیچ قید و شرط در اختیار تو قرار دارد. هنگامی که این سخن را خدمتش عرض کردند، این آیه نازل شد ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾. سپس پیامبر آیه را برای آنها خواند و فرمود: به نزدیکان من مودت داشته باشید. انصار از محضرش بیرون آمدند، ولی منافقان گفتند: این سخنی است که او بر خدا افترا بسته و هدفش این است که ما را پس از خود، در برابر خویشاوندانش خوار کند. سپس آیه ۲۴ سوره شوری نازل شد: ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ وَيَمْحُ اللَّهُ الْبَاطِلَ وَيُحِقُّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ إِنَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾".

مطابق شأن نزول یاد شده، آیات محل بحث در مدینه نازل شده و مقصود از قربی، خویشاوندان پیامبر (ص) نیاز است. ابن‌عباس روایت می‌کند: "هنگامی که آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ﴾ نازل شد، گفتند: یا رسول الله خویشاوندان شما که محبت آنها بر ما واجب شد، کیانند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندشان. و سه بار این سخن را تکرار کرد". از امام باقر (ع) دربار‌ه آیه ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ پرسیده شد. حضرت فرمودند: «هُمُ الْأَئِمَّةُ».

در جایی دیگر از حضرت درباره این آیه از حضرت سؤال شد، حضرت فرمودند مودت به اهل بیت پیامبر (ص) واجبی از سوی خدا بر بندگان است. حضرت رضا (ع) در ضمن روایتی در مجلس مأمون و در حضور دانشمندان ویژگی‌های پیامبر و اهل بیت (ع) را بیان کردند و در ششمین خصوصیت با منحصر دانستن طلب مودت پیامبر (ص) برای اهل بیت (ع) فرمودند: "گفته خدای عزّوجلّ است: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ این ویژگی ویژه پیامبر (ص) است، نه دیگر پیامبران (ع). پس ویژگی خانواده اوست، نه دیگر مردم؛ زیرا خداوند از پیامبران، ضمن یاد آوری از نوح (ع) حکایت کرده است: ﴿وَيَا قَوْمِ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مَالًا إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَمَا أَنَا بِطَارِدِ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَلَكِنِّي أَرَاكُمْ قَوْمًا تَجْهَلُونَ﴾ و از هود (ع) حکایت کرد و گفت:... ﴿يَا قَوْمِ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى الَّذِي فَطَرَنِي أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾ (امّا) به پیامبر خود (محمد (ص)) که فرمود: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾ و خداوند دوستی ایشان را واجب نکرد مگر از آن رو که می‌دانست ایشان هرگز از دین سر نمی‌پیچند و هرگز به گمراهی باز نمی‌گردند".

علاوه بر روایات شیعه، روایات متعدد دیگری در کتاب‌های معتبر اهل سنت آمده است، که اعتقاد و باور شیعه را اثبات می‌کند برخی از مهمترین آنها عبارت‌اند از:

• بخاری، مسلم، ترمذی و آلوسی در زیر آیه مودّت چنین می‌نویسند: "از ابن عباس درباره این آیه پرسیدند. سعید بن جبیر با عجله گفت: منظور از قربی، آل محمد (ص) هستند".
• احمد بن حنبل، محبّ طبری، سخاوی و هیثمی به نقل از ابن عباس چنین آورده‌اند: "هنگامی که آیه مودّت نازل شد گفتند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودّت آنان واجب است چه کسانی هستند؟ پیامبر خدا (ص) فرمود: علی، فاطمه و دو فرزند فاطمه (س)".
• ابن جریر طبری آورده است: "هنگامی که علی بن الحسین (ع) به اسارت وارد دمشق شد، در ورودی شهر مردی از شامیان برخاست و گفت: سپاس خدایی را که شما را کشت، ریشه شما را بر کند و دو شاخ فتنه را برید! امام علی بن الحسین (ع) به او فرمود: آیا قرآن خوانده‌ای؟ پاسخ داد: آری! فرمود: آیا "آل حم»" را خوانده‌ای؟ عرضه داشت: خوانده‌ام؛ ولی "آل حم" را نخوانده‌ام. حضرت فرمود: آیا این آیه را نخوانده‌ای که می‌فرماید: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ بگو: من هیچ گونه اجر و پاداشی از شما بر این دعوت درخواست نمی‌کنم جز دوست داشتن نزدیکانم. گفت: به راستی شما همان "قربی" هستید؟! حضرت فرمود: آری!".
• زمخشری در تفسیر خود آورده است: "منظور از اهل قربی، در روایتی آمده است: آن گاه که این آیه نازل شد، گفته شد: ای رسول خدا! خویشان شما که مودت آنها بر ما لازم است چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود: علی، فاطمه، و فرزندان آنها (ع). روایتی که از علی نقل شده بیان‌گر همین معناست. آنجا که گوید: روزی به پیامبر شکوه کردم، که ای رسول خدا! مردم به من حسادت می‌کنند، پیامبر فرمود: آیا راضی و خشنود نیستی که چهارمین نفر از این چهار نفر باشی؟ نخستین کسی که وارد بهشت می‌شود، من، تو، حسن، حسین (ع)، همسران ما سمت راست و چپ ما هستند و فرزندان و ذریه ما پشت سر همسران ما وارد بهشت می‌شوند".
• فخر رازی در تفسیر خود آورده است: "من می‌گویم: خاندان محمّد (ص)، همان کسانی‌اند که همه کارهایشان با محمّد (ص) در ارتباط است. پس هر کس ارتباطش با آن حضرت کامل‌تر و بیشتر باشد، خاندان او به شمار می‌آید و بی‌تردید فاطمه، علی، حسن و حسین بیشترین و شدیدترین ارتباط را داشتند که بر همگان به صورت تواتر روشن است. پس آنها به طور مسلّم همان خاندان هستند. در ادامه می‌نویسد: مردم در معنای کلمه "آل = خاندان" اختلاف نظر دارند و گفته شده: منظور نزدیکان پیامبر هستند و برخی دیگر گفته‌اند: امّت پیامبر هستند. در صورتی که "آل" را بر نزدیکان معنا کنیم، آنان خاندان پیامبر (ص) خواهند بود و اگر به معنای امّت او بگیریم که دعوت او را پذیرفتند، باز هم آنان خاندان پیامبر (ص) خواهند بود. پس ثابت شد که در همه حالات، آنان خاندان پیامبر (ص) به شمار می‌آیند. اما آیا غیر آنان از خاندان، کسی دیگر نیز شامل کلمه "آل" می‌شود، در این باره اختلاف نظر وجود دارد. زمخشری نقل کرده است: هنگامی که این آیه بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد، پرسیدند: نزدیکان شما که مودّت آنان بر ما لازم شد، چه کسانی‌اند؟ فرمودند: علی، فاطمه، و دو فرزند آنها (ع). پس روشن می‌شود که این چهار نفر نزدیکان پیامبراند و هر گاه این مطلب ثابت شد، آنها به این احترام و بزرگداشت، اختصاص پیدا می‌کنند. به راستی که دعا برای خاندان، مقام و مرتبه بزرگی را ثابت می‌نماید و به همین منظور این ادعا در انتهای تشهد نماز قرار گرفته که: خداوندا! بر محمّد و بر خاندان او درود بفرست و بر محمد و خاندان او رحمت قرار بده. این بزرگداشت درباره شخص دیگری جز خاندان پیامبر (ص) وارد نشده است".
• حاکم نیشابوری درباره اینکه مقصود از واژه قربی، آل محمد (ص) است، ادعای اجماع در اهل سنت را مطرح نموده و می‌نویسد: إنّما اتّفقا في تفسير هذه الآية على حديث عبدالملك بن ميسرة الزراد عن طاووس عن ابن عبّاس رضی الله عنهما- أنه في قربى آل محمد.
• جارالله زمخشری ضمن تأیید اینکه قربی به معنای آل محمد است، حدیثی از پیامبر خدا (ص) نقل می‌کند که فرمود: "بهشت بر کسی که به اهل بیت و خاندان من ستم روا بدارد و من را درباره خاندانم بیازارد، حرام شده است و هر گاه شخصی احسانی به یکی از فرزندان عبدالمطلب نماید و کسی پاداشی به او ندهد، پس خودم در روز قیامت آن هنگام که من را ملاقات نماید، پاداش خواهم داد". سپس روایت دیگری از پیامبر خدا (ص) نقل می‌کند که فرمود: "هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا از رود، شهید از دنیا رفته است. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، بخشوده شده دنیا رفته است. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، بر توبه کامل از دنیا رفته است. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، مؤمنی با ایمان کامل از دنیا رفته است. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، فرشته مرگ او را به بهشت نوید دهد، سپس دو فرشته مأمور سؤال برزخ به او نوید بهشت دهند. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، او را با احترام و شادی به سوی بهشت برند، آن سان که عروس به خانه داماد برده می‌شود. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، قبر او را زیارتگاه فرشتگان رحمت خود قرار میدهد. آگاه باشید! هر کس بر دوستی خاندان محمّد از دنیا رود، بر سنّت پیامبر و همه مسلمانان از دنیا رفته است. آگاه باشید! هر کس بر دشمنی و کینه خاندان محمّد از دنیا رود، هیچ گاه بوی بهشت به مشام او نخواهد رسید".