انحصارطلبی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حصر است. انحصارطلبی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انحصارطلبی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
انحصار به معنای در تنگنا افتادن، و محدود بودن[۱] و محدود کردن ساخت، توزیع یا فروش چیزی به دولت، مؤسسه یا شرکتی[۲] است. انحصارطلبی چیزی را تنها برای خود خواستن معنا شده و انحصارطلب کسی است که می‌خواهد امتیاز و امکانات موجود را به تنهایی در اختیار داشته باشد[۳]. انحصارطلبی، اگرچه در اصل واژه‌ای اقتصادی و محصول نظام سرمایه‌داری است[۴] منتها در معنای گسترده‌اش به هرنوع سرپیچی از حدود اخلاقی و قانونی گفته می‌شود که حریم آزادی دیگران را مختل می‌سازد و امتیازاتی بیش از حد ضرور یا شایسته به فرد یا گروهی خاص می‌دهد[۵].
استبداد و توتالیتاریسم با انحصارطلبی نزدیکی معنایی دارند. استبداد یک ساخت سیاسی است که حدود سنتی و قانونی برای حکومت ندارد و از دامنه قدرت خودسرانه گسترده‌ای برخوردار است[۶]. در نظام توتالیتر (فراگیر) نیز قدرت سیاسی در انحصار یک حزب حاکم است و دولت بر همه جوانب فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی نظارت دارد و نظارت آزادانه جامعه را بر خود نمی‌پذیرد[۷].[۸]
پیشینه
تمام ادیان و مکتب‌هایی که در تاریخ بشر از روز نخست تاکنون ظهور و بروز پیدا کرده‌اند، مدعی انحصار حقانیت در خود و نفی دیگر مکتب‌ها بوده‌اند[۹]. در دوران باستان نوع حکومت در تمدن‌های آشور، بابل، مصر، ایران و غیره استبدادی بوده است و تنها یونان و روم از این قاعده کلی، برکنار بودند[۱۰].
با وجود پیشینه قرن‌ها حاکمیت سلاطین و پادشاهان بر ایرانیان (پیش و پس از ظهور اسلام)، وقوع انقلاب مشروطه تلاشی کم‌نظیر در جهت توقف روند انحصارطلبی حکومتی در ایران بود؛ اما نافرجام ماندن آن منجر به ظهور حکومت رضاشاه پهلوی شد که با محمدرضا پهلوی ادامه یافت[۱۱].
نمودهای انحصارطلبی در منابع دینی
با بررسی آیات قرآن کریم در موضوع انحصارطلبی، به مصادیقی از انحصارطلبی نکوهیده و نیکو می‌توان دست یافت. برخی از نمودهای انحصارطلبی نکوهیده در قرآن از این قرار است: ۱. تلاش برادران یوسف(ع) برای برخورداری انحصاری از محبت حضرت یعقوب(ع) با از میان برداشتن برادر خود[۱۲]؛ ۲. ادعای شایستگی و استحقاق اشراف بنی‌اسرائیل در دوران حضرت طالوت(ع) برای در اختیار گرفتن حکومت[۱۳]؛ ۳. اعتقاد یهودیان و مسیحیان به حقانیت انحصاری آیین خود[۱۴] و برتری و محبوبیت نزد خداوند و خود را فرزند خدا خواندن[۱۵]و اعتقاد به تعلق انحصاری بهشت به آنان[۱۶].
قرآن کریم ریشه انحصارطلبی را خوی حسادت[۱۷] خودبرتربینی و تکبر و ادعای برخورداری انحصاری از عقل، اندیشه و اعتبار اجتماعی[۱۸]معرفی کرده است. انحصارگرایی ستایش شده به معنای مطلق‌گرایی و اعتقاد به حق مطلق و لزوم گرایش و توجه به آن نیز در آیاتی از قرآن آمده است: ۱. تنها خدا را بندگی و پرستش کردن و از او کمک جستن[۱۹]؛ ۲. حق مطلق بودن دین اسلام[۲۰].[۲۱]
ابعاد انحصارطلبی
انحصارطلبی ابعادی دارد که بُعد فطری و شخصیتی انحصارطلبی از جمله مسائل مورد توجه است. از سویی گرایش به انحصارطلبی در امور مختلفی مانند قدرت، کمال و علم، ناشی از گرایش فطری انسان به کمال مطلق که تنها در خداوند متجلی است[۲۲] و از سوی دیگر، منشأ استبداد و انحصارطلبی خودخواهی و منیّت است که اگر فرد نتواند این روحیه را در درون خود کنترل کند، مانند هیتلر و رضاخان پهلوی به دیکتاتوری و قبضه قدرت و ثروت روی خواهد آورد[۲۳]؛ از این رو انحصارطلبی به دو نوع مثبت مانند منحصر دانستن حقانیت اسلام و ... و منفی تقسیم می‌گردد که انحصارطلبی منفی و فاسد، انحصارطلب با دید مادی به همه چیز نگاه می‌کند و در صدد بهره‌برداری به نفع خویش است[۲۴]. انحصارطلبی منفی در دو بعد اقتصادی و سیاسی در کلام یکی از اندیشمندان اسلامی بازتاب داشته است:
- انحصار اقتصادی: اسلام برای مبارزه با فساد، تبعیض و انحصارطلبی در ساختار حکومت خود، به طور ریشه‌ای برخورد می‌کند تا فرصت و امکانات را برای کوخ نشینان که نقش‌آفرینان اصلی انقلاب و جامعه بودند فراهم گردد[۲۵].
- انحصار سیاسی: یکی از جلوه‌های انحصارزدایی در حکومت اسلامی تساوی حقوق در اسلام، میان بالاترین فرد حکومت با شهروندان عادی است[۲۶].[۲۷]
منابع
پانویس
- ↑ دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ج۲، ص۲۹۸۹.
- ↑ معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۱، ص۳۷۰.
- ↑ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج۱، ص۵۹۹.
- ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲۰، ص۵۰۰.
- ↑ ساروخانی، باقر، درآمدی بر دائرة المعارف علوم اجتماعی، ج۱، ص۵۰۶.
- ↑ آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، ص۲۵.
- ↑ آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، ۲۴۰.
- ↑ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «انحصارطلبی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۵۵.
- ↑ بنکدار، حسین، انحصارطلب کیست، ص۷۷.
- ↑ آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، ص۲۵.
- ↑ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «انحصارطلبی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۵۶.
- ↑ یوسف، ۸-۹.
- ↑ بقره، ۲۴۶ – ۲۴۷.
- ↑ بقره، ۱۱۳.
- ↑ مائده، ۱۸.
- ↑ بقره، ۱۱۱.
- ↑ یوسف، ۸.
- ↑ بقره، ۱۳؛ هود، ۲۷؛ زخرف، ۵۲.
- ↑ فاتحه، ۵.
- ↑ آل عمران، ۱۹ و ۸۵.
- ↑ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «انحصارطلبی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۵۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۴، ص۲۰۵- ۲۰۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۱، ص۳۸۰-۳۸۱ و ج۱۴، ص۹۲-۹۳، ۱۷۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۵، ص۲۰۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۹، ص۱۵۰-۱۵۲ و ج۲۱، ص۱۵۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۴، ص۱۹۸.
- ↑ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «انحصارطلبی»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۳۵۶.